— Данута Янаўна, з каталіцкімі часопісамі «Нашай верай» і «Ave Maria» вы супрацоўнічаеце шмат гадоў. Чаму для вас важна друкавацца менавіта ў гэтых выданнях?
— «Наша вера» і «Ave Maria» — два часопісы, якія для мяне падыходзяць, там друкуюцца духоўныя вершы, артыкулы на рэлігійную тэматыку. У маім узросце гэта важна, хоць, як мне здаецца, я ніколі не выходзіла з гэтай тэматыкі. З дзяцінства, калі жыла ў вёсцы Біскупцы на Лідчыне, там Бог заўсёды быў на першым месцы. Калі б не вера — мы проста не выжылі б. А так мы навучыліся пакутаваць і маліцца. Таму «Наша вера» і «Ave Maria» для мяне — як агеньчыкі, якія асвятляюць прастору. Я звычайна чакаю, калі яго рэдактарка Хрысціна Лялько пазвоніць і скажа, якой важнай тэме будуць прысвечаны наступныя нумары. І папросіць нешта напісаць. І я пішу — з вялікай удзячнасцю да Бога, што даў мне такую ласку ў канцы жыцця і звёў мяне з маёй зямлячкай Хрысцінай Аляксееўнай. Мне трэба такое «заданне».
— Мне і ў галаву ніколі не прыйшло б, што тыя вашы вершы, якія я чытаю на старонках «Нашай веры», напісаны на заказ.
— Так ёсць. Атрымаўшы «заданне», я хаджу, малюся і думаю. Звычайна, позна ўвечары, калі ніхто не перашкаджае, там, дзе асвятляецца вуліца. Я люблю гуляць, калі ўжо нікога няма. Выходжу, а за мной мае коцікі. І так мы ходзім.
— У польскага паэта-ксяндза Яна Твардоўскага, якога вы, дарэчы, перакладалі, таксама шмат катоў жыло.
— У Яна Твардоўскага іх было ажно васьмёра! Дык у яго была піўніца, такі падвальчык пад домам, катам там было раздолле, яны гулялі і прыходзілі дадому праз заўсёды адчыненае акно. Твардоўскі — глыбокі паэт-філасаф, калі ўчытаешся, а на паверхні падаецца крышку дзяцінным. У мяне гэта таксама ёсць. Праўда, я не магу паставіць сябе побач ні з Янам Твардоўскім, ні са Святым Францішкам з Асізі, маімі любімымі паэтамі. У маім жыцці было надта шмат адзіноты, таму я і пачала пісаць вершы. Звычайна я размаўляю з коцікамі, яны мяне разумеюць. У нас у кватэры яшчэ жыве варона, гадоў пяць ужо. Прылятае да яе сябрук, яны перастукваюцца дзюбамі праз акно, варона радасна махае крыламі.
— Дык, можа, яна на волю хоча?
— Не. Я адчыняю акно — яна не ляціць. А па хаце лётае. Яе сяброўкі часта прылятаюць на падаконнік, і я іх чым-небудзь кармлю. Тады варона нервуецца і можа дзюбнуць каторую ў хвост.
— Згадаўшы Яна Твардоўскага, фактычна нашага сучасніка, я хачу прыгадаць і беларускіх паэтаў-ксянзоў — Андрэя Зязюлю, Казіміра Сваяка, Язэпа Германовіча… Пасля таго як хтосьці быў знішчаны падчас сталінскага тэрору, хтосьці з’ехаў за мяжу, гэтая нітачка духоўнай паэзіі перарвалася?
— Думаю, што не перарвалася. А хіба Ларыса Геніюш не была духоўнай паэткай? Была. І Цётка была. І Зоська Верас, і Ніна Мацяш… І шмат нашых сучасніц — тая ж Хрысціна Лялько, Ірына Жарнасек, Ірына Багдановіч, Аксана Данільчык — іх дастойныя пераемніцы. Я нядаўна слухала па радыё ксяндза з Росіцы, што на Віцебшчыне, Аляксандра Жарнасека, мне спадабаліся яго развагі пра тое, што духоўнае жыццё нябачнае, але яно прысутнае тут і ўплывае на нас. У яго ёсць кніга «Памілаваныя», якую я чытаю па два лісточкі ў дзень і потым доўга разважаю аб прачытаным. А яшчэ вельмі плённа працуе мінскае выдавецтва «Про-Хрысто», дзе выйшлі мае кнігі «Дайсці да Каложы», «Іду сцяжынаю да Бога», «На белых аблоках сноў». Калі ўсё будзе добра, там выйдзе яшчэ адна мая кніга — «Гаўя спяшаецца ў Нёман». Якраз складзеная з тых вершаў, якія я пісала па просьбе Хрысціны Лялько.
— Цяпер каталіцкі касцёл у Беларусі, як і ўвесь наш народ, перажывае няпростыя часы. Ксёндз з Расонаў Вячаслаў Барок вымушаны быў з’ехаць, адседзеўшы «суткі». Што вы пра ўсё гэта думаеце як верніца?
— Мне шкада ксяндза Барка, які з’ехаў.
— Наколькі я разумею, у яго іншага выйсця проста не заставалася.
— Чаму не заставалася? Ёсць Святое Пісанне, і можна, не выходзячы за яго рамкі, гаварыць пра тое, што адбываецца ў нас. Так робяць мудрыя святары, падтрымліваючы сваіх вернікаў. Ім усё ж трэба думаць пра ўсіх людзей, добрых і дрэнных. Многія людзі сёння разгубленыя і не ведаюць, куды кінуцца і што рабіць. Ім на дапамогу могуць прыйсці толькі святары. Не пісьменнікі, бо нас сёння амаль не чытаюць. Ёсць нейкія ўтаемленыя чытачы, але іх вельмі мала. Што праўда, беларускі ксёндз спатрэбіўся і там — Вячаслаў Барок цяпер трымае на духу тых, хто вымушана пакінуў свае гнёзды.
— У краіне вось ужо трэці год адчувальная атмасфера страху, паколькі рэпрэсіі не спыняюцца. А вы баіцеся?
— І ва мне ёсць гэты страх. Я баюся, што нешта «не тое» скажу табе і падвяду сваіх дзяцей. Я баюся за сына. Я баюся, што ў мяне скончацца грошы, і мне не будзе за што карміць мой заапарк — катоў і варону. А ўвогуле, страх ува мне жыве з ранняга дзяцінства. У вайну, калі мне было чатыры-пяць гадоў, у Біскупцах забілі чалавека, нашага суседа, і ў нас рабілі яму труну. Я ўночы ішла праз сенцы і ўбачыла яе, прыслоненую да сцяны. Спалохалася так, што ажно душа ў пяткі скочыла, але нікому пра тое не сказала. І ўсё жыццё баялася сваіх сенцаў, той страх сядзеў ува мне ўвесь час. Памятаю, мой сябра пісьменнік Валодзя Дамашэвіч аднаму нашаму агульнаму знаёмцу сказаў, што «Данута харошая, але нейкая напалоханая».
— «Каб у стозе духмяным выспацца, / я паеду ў вёску Біскупцы», — гэта радкі з вашага даўняга верша. А як часта апошнім часам вы бываеце на радзіме?
— Даўно ўжо не была. Здарыўся пажар, і мая родная хата згарэла… Нядаўна Хрысціна Лялько ехала міма, і я папрасіла сфатаграфаваць, што там цяпер. Яна мне прыслала некалькі здымкаў. На месцы хаты расце бярозавы гаёк, і елачка вырасла якраз насупраць дзвярэй…
— А наколькі Гродна ваш горад? Бывае, чалавек жыццё пражыве ў нейкай мясціне, а не прыжывецца.
— Я чую гэты горад, прывыкла да яго гукаў. Мне патрэбна бачыць гэту вішаньку за акном, хочацца прытуліцца да той бярозы-спарыша, з людзьмі паразмаўляць. У нашым доме такіх старых, як я, засталося вельмі мала. Мы цяпер у добрых адносінах, хоць раней па-рознаму было. На рынку мяне часам якая прадавачка пазнае, кажа: «Як вам, то са зніжкай». Значыць, недзе мяне чула, бачыла.
— А ці хапае вам на пражыццё пенсіі?
— Не хапае. Што ж, усе цяпер бедна жывуць. А паэты заўсёды не ўмелі лічыць грошы. Гэта добра ведаў гродзенскі ксёндз Юзаф Макарчык, ён у францішканскім касцёле служыў пробашчам. Заўсёды меў у кішэні грошы ці які апельсін. Пры сустрэчах шторазу нешта даваў мне са словамі: «Ну вы ж паэтка!». І ўсміхаўся. І маім суседкам на лекі грошай не хапае, што зробіш. І таму калі мне часам прышлюць невялічкі ганарар, рублёў 50 ці 70, то чую ад іх: «Ну, мілая мая, цешся, гэта таксама грошы».
— Цяпер наклады ўпалі — і ў кніг, і ў часопісаў. Ці адчуваеце вы патрэбу ў большай чытацкай аўдыторыі?
— У кожнага паэта свае патрэбы. Напрыклад, калісьці Яўгену Яўтушэнку патрэбны былі стадыёны прыхільнікаў. Мне сёння дастаткова Маці Божай і Яе Божага Сына. Я ім магу пачытаць вершы. А раней і мы траплялі на падобныя «стадыёны» і, прызнацца, не ведалі, што рабіць. Гродзенскае аддзяленне Саюза пісьменнікаў доўгі час узначальваў Аляксей Карпюк, і ён любіў выязджаць на выступленні. Помню, як у Шчучыне мы з ім выступалі ў кінатэатры. А ў Гродне аднойчы запрасілі нас выступіць перад моладдзю. Мы прыехалі, а там — дыскатэка, пыл-дым, напаўголыя дзеўкі скачуць… Нават спрактыкаваны Карпюк разгубіўся. Але неяк выступілі, я прачытала некалькі кароценькіх жартоўных вершаў. Аляксей Нічыпаравіч ехаў назад пахмурны. Даехалі да Савецкай плошчы, а там з шыльды на магазіне «Мебель» адвалілася першая літара. Я паказала Карпюку, і ён рагатаў на ўвесь тралейбус…
— Гэтымі днямі споўнілася б 75 гадоў гродзенскаму паэту Юрку Голубу, з якім вы сябравалі і якога ўжо два гады няма з намі. Каго з ранейшых сяброў вам сёння не хапае?
— Я заўсёды добрым словам згадваю Юрку. Ніколі мы з ім не варагавалі. Я была на ягоным адпяванні ў Каложы… Пакуль у Гродне жыў Васіль Быкаў, я ішла на яго голас. І пазней ішла, нават калі ён падаваў свой голас здалёку. Ён адусюль адгукаўся, нават з Прагі званіў. Ён быў мне як брат, магутны старэйшы брат, які мяне вёў па жыцці. І я яму за гэта дасюль удзячна. З незычліўцамі сваімі Быкаў быў цяжкаваты чалавек, але людзей умеў слухаць. Мяне ён слухаў. Калі, бывала, сніўся Васіль, на душы было свята. У Гродне мы сустракаліся на мосце Святога Францішка. Часам ён катаў мяне па Нёмане на сваёй маторцы, мы падоўгу гулялі па горадзе. І ён мне нібы спавядаўся — за свае паездкі ў Маскву, за свае грахі… Мы развітваліся, я ішла, думала пра Васіля, і з’яўляліся вершы. Так выходзіла ў маім жыцці. Але цяпер Васіль мне сніцца — і мне страшна, што ён кліча туды, ў іншы свет. І я ранкам прашу яго: «Ну, пачакай, у мяне ж тут сын зусім бездапаможны».
— Ведаю, што вас як паэтку вельмі цаніла Ларыса Геніюш. А наколькі яна на вас паўплывала?
— Я вельмі доўга была залежнай ад Ларысы Антонаўны. Гэта быў цэлы вялікі перыяд у маім жыцці. Яна мне давярала рэдагаваць свае вершы, асабліва калі выходзілі дзіцячыя кніжкі «Казкі для Міхаські» і «Добрай раніцы, Алесь». Ларыса Антонаўна казала: «Дануся, зрабі так, каб іх надрукавалі». Людзям былі патрэбны кнігі Геніюш, і я іх рэдагавала. Некалькі гадоў таму Глеб Лабадзенка папрасіў мяне напісаць прадмову да дзіцячай кнігі Ларысы Геніюш (там змешчаны і яе малюнкі), я напісала, але, відаць, не тое.
І потым Лабадзенка ездзіў па Беларусі і гаварыў: Данута Бічэль не пакаялася, што крэсліла вершы Геніюш… Ён не разумее, што пры саветах пісьменнікі павінны былі пісаць мовай, якая была ў слоўніках Крапівы. Але ж я нічога не рабіла без Ларысы Антонаўны, мы працавалі разам. Яна зацвярджала мае рэдактарскія праўкі.
— А з кім з сучаснікаў вы падтрымліваеце сяброўскія адносіны?
— У мяне ёсць сябры па ўсёй Беларусі. Няшмат, але ёсць. Напрыклад, Алесь Чобат у Скідзелі. На жаль, ён аслеп, цемра навалілася на яго. Адзін у старой хаце, трымаецца як можа, але яму вельмі цяжка. Толік Брусевіч (цяпер выкладчык ГрДУ імя Янкі Купалы) ніколі не адмаўляўся, што ён мой вучань у паэзіі. Памятаю яго з чацвёртага класа, калі ён разам са сваімі аднакласнікамі прыходзіў да мяне ў Музей Максіма Багдановіча, дзе я вяла літгурток «Вянок». Пачатак 1990-х, школьнікі глядзелі на партрэты Сапегаў, Купалы, Коласа, Геніюш, усе шчабяталі па-беларуску… А потым усё спынілася, і Бог паслаў нам тое, што паслаў. Але я заўсёды кажу: нягледзячы ні на што, неба над Каложай заўсёды будзе тое самае, і Нёман будзе той самы.
— У кнігарнях можна пабачыць кнігі прозы Стася Ільіна. Мала хто ведае, што гэта ваш унук. Ён пачаў пісаць пад уплывам бабулі?
— Стась пачаў з падарожных запісаў, калі паехаў у ЗША і стаў там працаваць кіроўцам-дальнабойшчыкам. Так, я яму параіла запісваць усе свае вандроўныя ўражанні, не адкладаючы. Да пятага класа ён вучыўся ў Гродне ў беларускім класе, а з шостага іх перавялі на рускую мову. У Амерыцы яму не хапае беларускамоўнага асяроддзя, хоць апошнім часам там беларусаў значна пабольшала.
— Што вас сёння падтрымлівае на духу? І што вы можаце параіць беларусам, каб не ўпасці ў адчай ад падзей вакол — ад рэпрэсій у Беларусі, ад вайны ва Украіне?
— Для мяне адзінае ратаванне — Ружанец. Я бяру яго ў рукі перад тым, як класціся спаць, і малюся да Божанькі. Я не ведаю, што далей з намі будзе. Вакол сапраўды нейкая беспрасветнасць. Людзі не ведаюць, куды сябе падзець, у якую шчылінку залезці. Я нядаўна напісала верш «Цудоўны Ружанец», хай радкі з яго прагучаць у нашай гутарцы:
Паднімайце сівыя галовы,
скідайце страху кайданы,
аплятайце малітвамі ружаў
Родны Край зрабаваны!..
Людзі, давайце верыць
у цуд найвялікшай пробы —
замест ракетаў і бомбаў
Зямлю ружанцам аздобім!
Небам абнятая, наша планета Зямля,
малітвамі закалыханая, як немаўля,
ад сэрцаў да сэрцаў, над бяздоннем пакут,
адмаўляе Ружанец —
з цудаў святых найсвяцейшы цуд!».
