Кіева-Пячэрская лаўра, 29 снежня 2022. Фота: Віктар Кавальчук / УНІАН
Што здарылася
31 снежня 2022 года завяршыўся тэрмін дзеяння дамоваў на правядзенне набажэнстваў УПЦ (МП) ва Успенскім саборы і Трапезнай царкве, якія знаходзяцца на тэрыторыі Кіева-Пячэрскай лаўры. Доўгія гады гэтыя памяшканні выкарыстоўвала толькі Украінская праваслаўная царква (Маскоўскага патрыярхату). Аднак іх уласнікам з'яўляецца дзяржава, паколькі і Успенскі сабор, і Трапезная царква месцяцца на тэрыторыі Нацыянальнага Кіева-Пячэрскага гісторыка-культурнага запаведніка.
Нягледзячы на заклікі намесніка лаўры Паўла падоўжыць тэрмін арэнды, а таксама заўвагі, што УПЦ (МП) не атрымлівала дакумент аб спыненні дамовы, ужо 2 студзеня 2023 года Камісія па прыёме-перадачы маёмасці пачала інвентарызацыю маёмасці Успенскага сабора і Трапезнай царквы. У склад камісіі ўвайшлі прадстаўнікі Нацыянальнага запаведніка, юрыдычнай кампаніі «Мілер» і Міністэрства культуры і інфармацыйнай палітыкі. Завяршыла працу камісія 5 студзеня, падпісаўшы Акт вяртання будынкаў з боку УПЦ.
Гэта зрабіла магчымым правядзенне 7 студзеня святочнага набажэнства ўжо кіраўніком Праваслаўнай царквы Украіны мітрапалітам Епіфаніем.
Прадстаяцель Праваслаўнай царквы Украіны, мітрапаліт Кіеўскі і ўсяе Украіны Епіфаній. Фота: Суспільне Палтава
Чаму Лаўра важная і чаму яна так доўга была ў падначаленні УПЦ (МП)
«Фактычна распаўсюд хрысціянства на ўсіх землях ішоў ад Кіева-Пячэрскага манастыра, тады яшчэ не Лаўры, — кажа рэлігіязнаўца Ігар Казлоўскі. — Менавіта манахі манастыра былі асноўнымі рухавікамі гэтага працэсу. Напрыклад, тэрыторыя сучаснай Расіі, гэта значыць паўночна-ўсходняя тэрыторыя тагачаснай Кіеўскай Русі, прыняла хрысціянства праз 150-200 гадоў пасля Кіева. Менавіта манахі Кіева-Пячэрскай лаўры прапаведавалі хрысціянства сярод народаў, якія засялялі тыя землі.
Гэта прывяло да таго, што ў любым горадзе, які потым паўстаў на тых землях, ёсць цэнтральны сабор, які так і называецца — Свята-Успенскі. Напрыклад, у Крамлі асноўны сабор — Свята-Успенскі. Чаму? Таму што засноўвалі яго менавіта манахі Кіева-Пячэрскай лаўры. Таму Кіева-Пячэрская лаўра лічыцца маці ўсіх манастыроў Усходняй Еўропы. Менавіта таму гэта важны цэнтр з гістарычнага пункту гледжання менавіта праваслаўнай царквы».
Успенскі сабор быў пабудаваны ў XI стагоддзі, дзякуючы заснавальніку манастыра Феадосію Пячэрскаму і ігумену Стэфану. Мецэнатам будаўніцтва стаў адзін з сыноў Яраслава Мудрага, князь Святаслаў II. Стагоддзем пазней была пабудавана Трапезная царква, якая да нашага часу ў першапачатковым выглядзе не захавалася. Сучасны варыянт гэтага будынка ўзвялі ў 1895 годзе.
Успенскі сабор быў значна разбураны ў 1941 годзе падчас акупацыі Кіева нацыстамі. Украінскія гісторыкі прытрымліваюцца думкі, што будынак узарвалі савецкія войскі, заклаўшы пад яго міны. Адбудаваць сабор удалося ў 2000 годзе. Ён стаў галоўным саборным храмам Кіева-Пячэрскай лаўры.
«У 1990 годзе адбыўся Памесны сабор Рускай праваслаўнай царквы, — распавядае рэлігіязнаўца Людміла Феліповіч. — На гэтым саборы мітрапалітам УПЦ (МП) абралі мітрапаліта Уладзіміра (Сабадана). Паўстала пытанне, дзе яму рабіць рэзідэнцыю. Тагачасны прэзідэнт Леанід Краўчук не праявіў палітычнай волі і даў Лаўру».
Разам з Трапезнай царквой і іншымі будынкамі, Успенскі сабор з'яўляецца часткай Верхняй лаўры, якая падпарадкоўваецца Нацыянальнаму Кіева-Пячэрскаму гісторыка-культурнаму запаведніку, а той, у сваю чаргу, Міністэрству культуры і інфармацыйнай палітыкі. З 2016 года ва Успенскім саборы праводзіла набажэнствы УПЦ (МП) на падставе дамоваў аб бязвыплатным карыстанні. Тэрмін гэтых дамоваў завяршыўся 31 снежня 2022 года.
У той жа час на тэрыторыі так званай Ніжняй лаўры размешчаны пячоры, духоўная семінарыя, рэзідэнцыя намесніка Лаўры і мужчынскі манастыр УПЦ (МП), настаяцелем якога з'яўляецца Павел. У 2013 годзе, у часы прэзідэнцтва Віктара Януковіча, гэтыя будынкі былі перададзены ў карыстанне УПЦ (МП) на падставе бестэрміновай дамовы аб арэндзе. Такім чынам, нягледзячы на тое, што ў Трапезную царкву і Успенскі сабор УПЦ (МП) больш не дапускаюць, яны могуць працягваць службу на тэрыторыі Ніжняй лаўры.
«Доўгі час усе дамоўныя адносіны былі з УПЦ (МП), — кажа Ігар Казлоўскі. — Украінская аўтакефальная царква і УПЦ (Кіеўскага патрыярхату) тады толькі пачыналі дзейнасць. У іх не было шмат прыходаў, манастыроў і манахаў, бо яны нават не прэтэндавалі на арэнду Кіева-Пячэрскай лаўры. У 2018 годзе ПЦУ атрымала Томас і толькі пачала дзейнасць і таксама не прэтэндавала на такія буйныя комплексы, як Кіева-Пячэрская лаўра. Таму доўгі час пытанне набажэнстваў у Лаўры яны не ўздымалі».
Кіева-Пячэрская лаўра. Фота: Ліля Ганчарук / Суспільне
Што будзе далей і чаму літургія ПЦУ ў Лаўры важная для вернікаў
«Доўгі час Лаўра не вельмі каціравалася як цэнтр духоўнага жыцця, — кажа рэлігіязнаўца Людміла Феліповіч. — Пасля расстрэлу манахаў і ў прыватнасці мітрапаліта Уладзіміра ў 1930-х гадах, яе слава зменшылася. Там утварыўся музей, запаведнік. Лаўра была цудоўнай тэрыторыяй, дзе можна было спакойна маліцца, прысвяціць сябе Богу, не быць унутры свецкіх падзей. Таму той, хто імкнуўся да сапраўднага рэлігійнага жыцця, ехаў у Лаўру. З часам, дзякуючы манахам, Лаўра ператварылася ў канкуруючы цэнтр духоўнага жыцця, нароўні з Сафіяй Кіеўскай. Гэта значыць, нягледзячы ні на што, яна гістарычна звязана з перыядам росквіту Старажытнарускай дзяржавы».
1 снежня 2022 года ПЦУ зарэгістравала новую юрыдычную асобу — Свята-Успенскую Кіева-Пячэрскую лаўру па адрасе Лаўрская, 14. Гэта месца размяшчэння Свята-Феадосіеўскага мужчынскага манастыра, які з'яўляецца часткай Верхняй лаўры, згодна з Нацыянальным запаведнікам, а значыць — знаходзіцца ва ўласнасці дзяржавы.
«Цяпер мы не бачым перадачы ўсёй Кіева-Пячэрскай лаўры, — кажа Ігар Казлоўскі. — Гэта разавае набажэнства, святочная падзея на Каляды ў Свята-Успенскім саборы. Дзяржава можа даваць магчымасць любому праводзіць набажэнствы на яго тэрыторыі, нават без перадачы збудавання ў арэнду або карыстанне. ПЦУ не прэтэндуе пакуль на ўсю Лаўру, толькі на набажэнства ў Верхняй лаўры».
«Лаўра — гэта амаль як горад. Абедзве царквы могуць там спакойна функцыянаваць, — працягвае Людміла Феліповіч. — Там усё ёсць: і крамы, і пральня, і навучальныя ўстановы, і келлі, дзе жывуць манахі. Чым гэта адрозніваецца ад, напрыклад, горада Ерусаліма, дзе ўжываюцца тры рэлігіі? Ці будзе калісьці Лаўра падпарадкоўвацца ПЦУ цалкам? Гэта пытанне складанае, якое залежыць ад таго, ці будзе існаваць на нашай тэрыторыі УПЦ (МП). Калі УПЦ застанецца, то гэта будзе не вельмі мірнае суіснаванне».
У інтэрв'ю LB.ua кіраўнік ПЦУ мітрапаліт Епіфаній пракаментаваў, што суіснаванне дзвюх цэркваў на тэрыторыі адной Лаўры — гэта з'ява часовая:
«Шмат ёсць прэцэдэнтаў у гісторыі царквы, дзе могуць суіснаваць у пачатку розныя арганізацыі або суіснаваць людзі розных рэлігійных поглядаў. Такое адбываецца цяпер і ў дачыненні да Кіева-Пячэрскай лаўры, дзе будуць існаваць паралельна два манастыры — адзін у складзе Праваслаўнай царквы Украіны, другі — Маскоўскага патрыярхату. Гэта з'ява часовая. Паступова застанецца толькі адзін манастыр».
вось. нешта такое зараз адбываецца з будынкам Чырвонага касцёла ў Менску