Netflix vypuściŭ dakumientalny mini-sieryjał «Jak stać tyranam» — čamu treba hladzieć
U pieršaj pałovie lipienia amierykanski stryminhavy servis Netflix vypuściŭ dakumientalny mini-sieryjał «Jak stać tyranam». Na šaści prykładach z historyi razabrana ŭsio, pačynajučy ad taho, jak pryjści da ŭłady, i skančvajučy tym, jak kiravać viečna. Treba ŭsiaho tolki vykonvać mietadyčku tyrana. Tam ničoha nie było pra Biełaruś, ale ŭvieś čas paraleli naprošvalisia sami saboj.
31.07.2021 / 12:56
Zachapić uładu
Kali čałaviek žyvie ŭ składany čas, to ŭ jaho nieminuča moža ŭźniknuć žadańnie, što pryjdzie chtości i skaža, što tolki jon zdolny vyrašyć usie prablemy hramadstva. Mienavita heta najlepšaja hleba dla dyktataraŭ. Da 20 hadoŭ Hitler byŭ mastakom-niaŭdačnikam biez hrošaj i siabroŭ, ale jon byŭ upeŭnieny ŭ sabie i vielmi samazakachany, tamu nie sychodziŭ z abranaj darohi.
Tak było ŭ Hiermanii, prynižanaj Pieršaj suśvietnaj vajnoj, źbiadniełaj ad suśvietnaha kryzisu 1920-ch. Ludzi prahnuli mocnaj ruki, na jakuju jany mahli b raźličvać. Tak i źjaviŭsia Adolf Hitler.
Talent tyranaŭ — znajści krynicy kryŭdy naroda i paabiacać pakvitacca z hetymi kryŭdzicielami.
Hitler tranślavaŭ poŭnaje tryźnieńnie, što bankiry z Uoł-Stryta i kamunisty z Maskvy — heta častka adnoj jaŭrejskaj zmovy. Kali jon prychodzić da ŭłady, to prychilnikaŭ NSDP jašče nie padaŭlalnaja bolšaść, ale jon chutka raźbirajecca z tahačasnym prezidentam Hiermanii, dušyć hramadzianskija svabody i źniščaje apazicyju. Zadača Hitlera pierakanać ludziej, što heta nie padparadkavańnie, a adzinstva.
Adzin z aśpiektaŭ pośpiechu Hitlera — heta sproba pierakanać, što jon adzin z vas. Prosty čałaviek z naroda, da takoha truka źviartalisia mnohija tyrany. Słavutyja vusy Hitlera — heta taksama nie prosta tak, takija ŭ toj čas nasili mnohija mužčyny ź nižejšaha i siaredniaha kłasaŭ.
Hitler byŭ pierakanany, što dla zamacavańnia ŭłady patrebnyja novyja jarkija simvały, tamu i była stvoranaja svastyka, a ludziam prapanoŭvałasia nasić uniformu. Taksama adzin z najbolš pradumlivych učynkaŭ fiurera, być častkaj adzinaha cełaha chaciełasia mnohim. I kali vam zdajecca, što ŭstajać ad hetaj spakusy było vielmi prosta, to zusim nie.
Likvidavać supiernikaŭ
Sadam Chusejn, 1988. Fota AP
Dyktatar Iraka Sadam Chusejn usio žyćcio pražyŭ pa pryncypu: «Zabivaj, ci budzieš zabity ty». Luby, u kim tyran padazravaŭ svajho patencyjnaha supiernika, pavinien byŭ pamierci.
Sam Chusejn pryjšoŭ da ŭłady, kali šantažom prymusiŭ syści ŭ adstaŭku svajho svajaka Al-Bakra. Ale jon razumieŭ chistkaść stanovišča, tamu vielmi chutka pačalisia čystki va ŭładnych ešałonach. I heta nie navinka: naprykład, toje ž zrabili z byłymi sajuźnikam Mao Czedun u Kitai i Fidel Kastra na Kubie.
Užo na šosty dzień kiraŭnictva Chusejn źbiraje vialiki schod svajoj partyi BAAS, dzie kaža, što ŭ zale šmat zdradnikaŭ. U hety momant na trybunu ŭzdymajecca adzin z kiraŭnikoŭ partyi, jaki pryznajecca, što ŭdzielničaŭ u zmovie suprać Chusejna. Pačynaje nazyvać proźviščy inšych «zmoŭščykaŭ», jakich aryštoŭvajuć prosta ŭ zale. Viadoma, heta byŭ śpiektakl, a čałavieka, jaki heta ahučvaŭ, šantažavali zabojstvam i zhvałtavańniem žonki i dziaciej. U vyniku było aryštavana bolš za 60 čałaviek, kala 20 prysudzili da rasstrełu, jaki vykanać pavinny byli tyja, kamu pakinuli žyćcio.
Były premjer Iraka An-Naif ličyŭsia dastatkova papularnym u krainie palitykam, jon źbieh ad represij u Vialikabrytaniju, ale ludzi Chusejna adsačyli palityka tam i zabili. Heta byŭ sihnał usim čynoŭnikam, što Sadam vas usio adno znojdzie.
Chusejn lubiŭ prynižać svaich čynoŭnikaŭ, jon ličyŭ, što tak jany lepš zasvojać praviły hulni. Adnojčy jon sabraŭ uvieś urad u aŭtobusy i pavioz u nieviadomym kirunku. Ludziej zhruzili la doma, zabrali ŭsie rečy i niekalki hadzin trymali ŭ niaviedańni. Tady źjaviŭsia Chusejn i prapanavaŭ usim sieści za bahaty stoł, ale tym samym jon pakazaŭ, što nastupny raz usio moža skončycca dla ich nie tak dobra.
I samym apafieozam razborak Chusejna z unutranymi vorahami stała zabojstva ziaciaŭ dyktatara, jakija pierad hetym uciakli ŭ Iardaniju. Bahdad abiacaŭ im usio daravać, i jany pavieryli. U vyniku trupy bratoŭ Kamielaŭ pryviazali da aŭtamabila i ciahali pa ŭsioj stalicy. Kali Chusejn tak moža pastupić z amal rodnymi, to što jon zrobić z sapraŭdnymi vorahami?
Kiravać z dapamohaj teroru
Idzi Amin
Ale dla tyrana mała zastrašyć paplečnikaŭ. Važna, kab pastajanny strach adčuvaŭ i narod. Tut adznačyŭsia kolišni dyktatar Uhandy Idzi Amin, jakoha ŭ tahačasnaj presie nazyvali «Vialiki Baćka».
Kali vas bajacca, to vy kantralujecie ŭsio, hetym praviłam i kiravaŭsia Amin. «Siła — heta dobra, siłu pavažajuć usie», — kazaŭ jon.
Za vosiem hadoŭ kiravańnia Amina było zabita bolš za 300 tysiač uhandzijcaŭ. Praz šeść miesiacaŭ ad prychodu jaho da ŭłady pačalisia čystki vajskoŭcaŭ, zabivali navat amierykanskich žurnalistaŭ. U krainie byli stvoranyja sapraŭdnyja katavalni.
Pry hetym chtości ŭvažliva sačyŭ, kab z takich turmaŭ zaŭsiody mahli ŭciekčy niekalki čałaviek, jakija i raspaŭsiudžvali čutki pra źvierstvy režymu, kab strach byŭ jašče bolšym.
Kantralavać praŭdu
Iosif Stalin
Iosif Stalin pieraŭzyšoŭ i Chusejna, i Amina, jamu było mała teraryzavać svaich paplečnikaŭ i narod, jon chacieŭ kantralavać rozumy hramadzian. U Orueła isnuje cytata: «Chto kantraluje minułaje, toj kantraluje budučyniu». I Stalin abraŭ sabie takuju taktyku. Histaryčna viadoma, što Lenin staviŭsia da Stalina ź niedavieram, ličyŭ jaho praźmierna žorstkim, ale paśla śmierci pravadyra praletaryjatu Stalin pierakanaŭ usich, što byŭ blizkim da Lenina. U chod pajšoŭ ich sumiesny zdymak, jaki skadravali, nablizili ich adzin da adnaho, a Stalina vyvieli krychu napierad. Heta byŭ adzin ź pieršych fatašopaŭ u historyi, a taksama pačatak kantrolu za praŭdaj.
Dapamahali Stalinu ŭ hetym nie tolki viernyja paplečniki, ale i mnohija ludzi na Zachadzie. Tyja, kaho Lenin nazyvaŭ «karysnymi idyjotami». Mnohija levyja intelektuały ličyli, što SSSR sapraŭdy źjaŭlajecca dobraj alternatyvaj kapitalistyčnamu śvietu. Stalinam i SSSR zachaplalisia takija piśmieńniki jak Biernard Šou, Hierbiert Uełs, Žan-Pol Sartr i inšyja, ich pavazili pa vializnaj krainie, demanstrujučy dasiahnieńni SSSR, a potym heta tranślavałasia na zachodni śviet.
Bolš za toje, Stalin padkupiŭ žurnalista New York Times u Maskvie Uołtara Dziuranci, jaki nie prosta pisaŭ zachoplenyja tekst pra SSSR, ale jaho navat u razhar haładamora advieźli va Ukrainu, adkul žurnalist napisaŭ, što ničoha nadzvyčajnaha tam nie adbyvajecca. U vyniku za svaje natatki z Sajuza Dziuranci navat atrymaŭ Pulitcaraŭskuju premiju.
Stalin razburyŭ usie hramadzianskija instytuty, jakija choć kryšačku byli niebiaśpiečnyja dla jaho, jak carkva. Ale mała było zadušyć relihiju, patrebna było stvaryć svaju. Tak zamiest relihijnych śviataŭ uźnikajuć savieckija — 1 maja i 7 listapada. Źjaŭlajucca navat svaje mučaniki, jak Paŭlik Marozaŭ. Niavažna, što ŭsio było krychu nie tak, jak padavała prapahanda, važna było, što z hetaha zasvojać ludzi. Partyja i Stalin rašali ŭ toj čas hałoŭnaje, što jość praŭdaj, jakuju jany całkam pieraasensavali dla svaich hramadzian.
Stvaryć novaje hramadstva
Muamar Kadafi
Samyja niebiaśpiečnyja tyrany sapraŭdy ličać, što stvarajuć lepšy śviet. Livijski dyktatar Muamar Kadafi tak chacieŭ źmianić hramadstva vakoł siabie, što pačaŭ vieryć va ŭłasnyja vydumki.
Kadafi — heta toj jašče piersanaž. Čałaviek uziaŭsia źniadkul, byŭ synam prostych pastuchoŭ-bieduinaŭ, a kab vybracca navierch staŭ vajskoŭcam. Užo ŭ 26 hadoŭ jon skidaje manarchiju ŭ Livii i ŭznačalvaje adnu z najbahaciejšych na karysnyja vykapni krain Afryki. Kadafi byŭ skvapnym, pradažnym, jon nasiŭ dziŭnaje adzieńnie i žyŭ u pałatkach u pustyni. Jahonyja vychadki šakavali ŭvieś śviet. Mabyć, spačatku jahonyja namiery sapraŭdy byli dobrymi, ale z časam usio heta pieraŭtvaryłasia ŭ žorstkuju dyktaturu.
Kadafi chutka zabaraniŭ svabodu słova i schodaŭ, prafsajuzy i zabastoŭki. Jamu było mała być kiraŭnikom, a chaciełasia stać ajcom nacyi. Jon napisaŭ dziŭnuju «Zialonuju knihu» — vypadkovy nabor dumak, jakaja stała hałoŭnaj knihaj livijcaŭ na doŭhija hady. Historyja Livii vykładałasia tolki z momantu prychodu da Kadafi, była zabaronienaja hieahrafija i zamiežnyja movy. Zatoje kožnaja siamja ŭ krainie musiła vyroščvać kurak, bo ŭ praduktovaj biaśpiecy dyktatar bačyŭ harantyju suviereniteta. Na dziaržaŭnyja śviaty jon nie admaŭlaŭ u zadavalnieńni paviesić kahości sa svaich praciŭnikaŭ.
Kadafi spansiravaŭ terarystyčny ruch va ŭsim śviecie. Za jaho hrošy ździajśnialisia pakušeńni na amierykancaŭ i ich pradstaŭnictvy ŭ śviecie. Amieryka bambiła Liviju, ale skinuć Kadafi było nie tak prosta, kali ŭ krainie stolki nafty, jakaja išła na prodaž.
Muamar zładziŭ hrandyjozny prajekt štučnaj raki, kali praz truby puściŭ vadu z poŭdnia krainy ŭ pustynnuju poŭnač. Heta byŭ niezvyčajny čałaviek. Naprykancy svajho kiravańnia jon niečakana mianiaje palityku, dazvalaje svabodu schodaŭ, presu. Mahčyma, tyran raźmiak pierad staraściu, što i stała jaho fatalnaj pamyłkaj.
Kirujcie viečna
Kim Čen Ir, 2001
Ale dalej za ŭsich u svajoj tyranii prasunułasia dynastyja Kimaŭ u Paŭnočnaj Karei. Jany kirujuć krainaj užo ŭ trecim pakaleńni. KNDR pieraŭtvoranaja ŭ krainu-turmu, i nichto z hetym ničoha nie moža zrabić. Kim Ir Senu atrymałasia zrabić toje, što nie zmahli nichto z hetaha śpisu — utrymać uładu i paśla śmierci.
Ułada ŭ KNDR vielmi padobnaja da relihii, dzie bahami źjaŭlajucca Kimy. Niezdarma Kim Čen Ir navat vydumaŭ lehiendu, što jon naradziŭsia na śviatoj dla karejcaŭ hary Pektu, chacia nasamreč u savieckaj Rasii. Pra jaho havorać, što jon navučyŭsia chadzić u try tydni, a čytać u vosiem, jon nastolki daskanały, što jamu navat nie treba chadzić u prybiralniu.
Kimy zrabili važnyja kroki da viečnaj ułady, jany izalavali svaju dziaržavu całkam ad usiaho śvietu, a potym zrabili Paŭnočnuju Kareju jadziernaj dziaržavaj. Śvietu praściej suisnavać z takim ludažerskim režymam, čym ryzykavać pačać jadziernuju vajnu.
Navat strašenny hoład 1990-ch nijak nie paŭpłyvaŭ na ŭładu Kimaŭ. Pakul tysiačy ludziej pamirali ad taho, što im nie było čaho jeści, Kim Čen Ir spakojna zakupaŭsia ŭ hod kańjakom na 800 tysiač dalaraŭ. Hałodnym ludziam składaniej paŭstavać, bo jany dumajuć nie pra ŭładu, a tolki pra ježu. Navat z hetaha Kimy znajšli vyhadu dla siabie. I na siońnia absalutna niezrazumieła, kali moža pryjści kaniec hetaj dyktatury.