…Мая маці — Маня, Марыя, Маруся, Марыя Міхайлаўна, Манюня, — малодшая пасля двух братоў і дзвюх сясцёр, выйшла замуж у 1924 годзе. У пятнаццаць з паловай. Памежнік з заставы на савецка-польскай мяжы звёз яе ўглыб Калужскай губерні, у вёску Чэрцень.
Падобна на тое, што бацькі, то бок мае дзед Міхайла і бабуля Соф'я, не пярэчылі. Гэта дзіўна, бо ва ўсім, што тычылася хрысціянскай маралі, дзед Міхайла, царкоўны вартаўнік, быў вельмі крутога нораву. Але ў мястэчку ўжо панавала рэвалюцыйная мараль. Нават назва змянілася — з Мікалаёва на Луначарскае. Хаця, думаю, лёгкасць, з якой бацькі пагадзіліся на ранняе замужжа маёй маці, была хутчэй прагматычнага кшталту – пазбавіцца лішняга рота. Ды і ўпоперак маці, якую ўжо зведаў я, пайсці было амаль немагчыма. Думаю, што з тых самых часоў…
Праз год, у 1925-м, дзед Міхайла і бабуля Соф'я памерлі.
Не тое, каб я нічога не ведаў пра першае замужжа маці. Але пра хуткі пасля таго сыход дзеда Міхайлы і бабулі Соф'і зазнаў упершыню, калі яна прывезла мяне на радзіму. Адбылося тое ў 1959 годзе. Мне ўжо васямнаццаць, студэнт…
На радзіму маці прыехала, каб адшукаць магілы бацькоў.
Могілкі, на якіх месцічы спрадвек хавалі памерлых, прыгожа ўзвышаліся над скрыжаваннем шляхоў да найбліжэйшых вёсачак і да Дрысы, то бок сучаснага Верхнядзвінска. Падчас страшэнных паводак, якімі стагоддзямі наводзіла жах Заходняя Дзвіна, людзі шукалі паратунку менавіта на могілках, сярод продкаў…
Шукаць магілы маіх продкаў дапамагала Юлька, сяброўка матулінага дзяцінства, адзіная нітачка, што яшчэ звязвала яе з радзімай. «А ё… тваю матухну! — сустрэла «нітачка» сяброўку, кінуўшы плуг, лейцы і задаволенага выпадковым спачынкам каня. — Дзе ж ты згубілася?!»
Яны не бачыліся амаль 30 гадоў, з таго часу, як маці кінула свайго былога памежніка, вярнулася з дачушкай Маяй у Луначарскае і хутка з’ехала адтуль у Мінск, вучыцца ў Камуністычным інстытуце журналістыкі, больш вядомым як КІЖ…
«Здаецца, тут…» — Юлька адхінае зараснік бэзу, што ўжо буяе паміж векавых соснаў. Але нічога, што нагадвала б магілы, не бачна, аніякіх узвышшаў… «Што ж, — адгукаецца маці, — хай будуць тут…»
Замаўляць помнік мы накіроўваемся ў Дзісну, якраз насупраць Луначарскага, на левы бераг Заходняй Дзвіны. Паром цяжка пераадольвае быстрак. «Бачыш вунь тыя прысады ўздоўж берага? Яшчэ дзецьмі мы глядзелі, як шпацыравалі па іх польскія афіцэры з дамамі…»
Маці сумна ўсміхаецца, а я амаль фізічна адчуваю, як упершыню маё жыццё пераадольвае нейкую хвалюючую загадкавую мяжу.
…1973 год, пачатак мая.
Мы з маці едзем на «масквічыку» паўднёвай шашой на Маскву, ад Смаленска праз Раслаўль — маці хоча наведаць Чэрцень, адкуль як з’ехала на пачатку 30-х, так ніколі ўжо тамака і не была. Хто там жывы, не ведае. Але ў Чэрцені магіла Рэмы, другой дачкі.
Пра сястрычку Рэму, што сямігадовай памерла ад шкарлятыны, я чую ўпершыню…
Ад галоўнай шашы — дваццаць кіламетраў ушчэнт павыбіванага асфальту. На ўездзе — драўляная арка, увітая дзеразой, з чырвонай зоркай наверсе, намаляванымі паабапал гербамі горада і прызыўным надпісам «Добро пожаловать в старинный русский город Мосальск!».
Гумавыя боты ў багажніку. Яны заўсёды там, бо бацькі — заўзятыя рыбакі. Але пад аркай з гасцінным запрашэннем выйсці з машыны немагчыма — гразь, у якой патанулі Напалеон і Гітлер, праз шчыліны ўжо трапіла ў салон. Інтэлігентна кажучы — па самыя вушы…
Паратунак клічуць Васяткам. Немаведама якога ўзросту, у бліскучым шэрым гарнітуры, белай кашулі з амаль развязаным гальштукам і рудым капелюшы на тырольскі манер. Крычыць нешта неразборлівае, махае рукой, у другой гойдаецца авоська з апельсінамі… Задзірае калашыны, дабіраецца да нас. «Зараз, зараз, — супакойвае і працягвае руку, — Васятка». Потым лезе ў кішэню: «Шклянкі ёсць?» А як жа, у бардачку. Васятка шчодра разлівае па шклянках «Маскоўскую»: «Ну, за перамогу!» Закусваем апельсінам. «Не хвалюйцеся, тут унізе асфальт, гэта коламі нацягалі… Чакайце, я хутка…» Праз паўгадзіны Васятка цягне нас на «Беларусе» да гасцініцы. З-пад колаў плёскае рэдкая гразь, ляпае па шкле. Каго ні ўбачыш праз каламуць, ва ўсіх авоські з апельсінамі, у каго і з «Маскоўскай». Масальск святкуе Дзень Перамогі…
«Да раніцы, — развітваецца Васятка, — раніцай адцягну…» — «А ў Чэрцень не дацягнеш?» — «Не, туды ніхто не дацягне. Нават па п’янцы…»
Прачынаюся сярод ночы — з матулінага ложка чуецца стрыманы плач… І зноўку маё, здавалася, ужо асэнсаванае жыццё праз несуцішны боль маці пераадольвае яшчэ адну таямнічую мяжу…
Мая маці была моцная характарам і, нягледзячы на маленькі рост, дужая фізічна, магла спраўляць любую сялянскую працу.
У верасні 1939-га яна кінула дачку на сяброў і пайшла вызваляць Заходнюю Беларусь. Вызваленне адбылося ў Пінску стварэннем і ўзначальваннем рэдакцыі «Палескай праўды»…
У чэрвені 1941-га яна пешшу, на шостым месяцы цяжарнасці, данесла мяне аж да Магілёва. І далей, да Казані…
У 1945-м яна выратоўвала з Нямеччыны і Польшчы тагачасную Ленінскую, зараз Нацыянальную бібліятэку, якую ўжо пачалі раскідваць па вайсковых «ленінскіх пакоях», «чырвоных кутках» ды генеральскіх «трафеях». Смяялася, калі ўзгадвала, як таньчыла вальс з Ракасоўскім. Пасля вальсу Ракасоўскі аддаў загад…
Што б ні здаралася, з тае ночы ў Масальску я больш не бачыў, каб маці плакала. Нават на пахаванні майго бацькі. Толькі збялелы твар.
Але гэта ўжо іншая гісторыя, іншыя межы, з іншымі стратамі і набыткамі.
Межы часу, памяці і бязмежнага болю…
P.S. Чытач мусіць ведаць, з якой нагоды напісаны гэты ўспамін. Адказваю: з нагоды глыбокага роздуму Сяргея Харэўскага пра траўмы, што нанесла беларусам гісторыя.
Дзед Міхайла і бабуля Соф'я з дзецьмі, маці — восем гадоў (першая злева). 1916 г.
З першым мужам — памежнікам з савецка-польскай мяжы. 1924 г.
Тут пахаваныя дзед Міхайла і бабуля Соф'я. Здымак 1959 г.
Пасля вяртання на радзіму ў Луначарскае. 1930 г.
Заходняя Дзвіна, Дзісна. Злева відаць тыя самыя прысады, дзе шпацыравалі польскія афіцэры з дамамі. 1959 г.
З маім бацькам. Спатканне пасля года невядомасці. 1942 г. 
