Biełaruskaja Narodnaja Respublika maje svoj jurydyčny pačatak u troch ustaŭnych hramatach, apublikavanych Vykanaŭčym Kamitetam Rady Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu.
Źjezd hety, u jakim ŭziało ŭdzieł 1915 delehataŭ, byŭ sklikany ŭ śniežni 1917 hodu. Paśla kolkich dzion pracy źjezdu rasiejskija balšaviki razahnali jaho siłaju zbroi. Ad imia hetaha forumu dalej havaryŭ vykanaŭčy ci, jak tady kazałasia, spaŭniajučy kamitet. Kamitet vydaŭ u lutym i sakaviku 1918 hodu try ŭstaŭnyja hramaty*, u jakich ścisła vykładzieny idei j pryncypy Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Pieršaja Ŭstaŭnaja Hramata była zvarotam-zaklikam «Da narodaŭ Biełarusi». U im kazałasia:
«My pavinny ŭziać svoj los va ŭłasnyja ruki. Biełaruski narod pavinien ździejśnić svajo prava na poŭnaje samavyznačeńnie».
Vykanaŭčy Kamitet abvieściŭ taksama, što «da sklikańnia na demakratyčnych asnovach Ustanoŭčaha Sojmu»
«časovuju ŭładu ŭ kraju budzie ździejaśniać stvorany nami Narodny Sakrataryjat Biełarusi».
Nastupnym epachalnym dakumentam stałasia praz dva z pałavinaju tydni, 9-ha sakavika 1918 hodu, Druhaja Ŭstaŭnaja Hramata, jakuju možna nazvać zarodkam kanstytucyi Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. U joj skazana, što heta — «pastanova ab dziaržaŭnym ustroi Biełarusi i ab pravoch i volnaściach jaje hramadzian i narodaŭ». U hramacie vosiem lakaničnych parahrafaŭ, u pieršym ź ich čytajem:
«Biełaruś u rubiažoch raśsialeńnia i ličebnaj pieravahi biełaruskaha narodu abviaščajecca Narodnaj Respublikaj».
Piaty parahraf abviaščaŭ demakratyčny ład Respubliki:
«svabodu słova, druku, schodaŭ, zabastovak, chaŭrusaŭ; biazumoŭnuju svabodu sumleńnia, niezačepnaść asoby j pamieškańnia».
I ŭrešcie ranicaj 25 sakavika 1918 hodu, paśla ŭsianočnych napružanych debataŭ, była pryniataja Treciaja Ŭstaŭnaja Hramata – akt ab dziaržaŭnaj niezaležnaści Biełarusi ź jahonym tryjumfalnym skazam:
«Ad hetaha času Biełaruskaja Narodnaja Respublika abviaščajecca Niezaležnaj i Volnaj Dziaržavaj».
Hetak voś 96 hadoŭ tamu ŭžyćcioviłasia, aformiłasia palityčna j jurydyčna, zarodžanaja jašče ŭ druhoj pałavinie 19-ha stahodździa ideja dziaržaŭnaj niezaležnaści Biełarusi.
Try Ŭstaŭnyja Hramaty Vykanaŭčaha Kamitetu Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu — heta asnoŭnyja dakumenty biełaruskaj palityčnaj historyi j niezaležnickaha ruchu.
U suviazi z uhodkami Aktu Niezaležnaści chaču zakranuć tut pytańnie pra histaryčny čas «voli» j «niavoli» Biełarusi: kali ŭ svajoj minuŭščynie Biełaruś była «volnaj» i kali pierastała być takoj?
Pieršaja hramata hetaha pytańnia nie kranała. A ŭ druhoj skazana:
«Paśla troch z pałovaju viakoŭ niavoli znoŭ na ŭvieś śviet kaža biełaruski narod ab tym, što jon žyvie i budzie žyć».
«Paśla troch z pałovaju viakoŭ niavoli…» Dyk kali taja «niavola» pačałasia?
Adniaŭšy ad 1918 «try z pałovaj viaki», my viartajemsia ŭ 1568 hod. Heta – piaredadzień Lublinskaje vunii Vialikaha Kniastva Litoŭskaha z karonnaj Polščaj.
Lublinskaja vunija 1569 hodu – vialikaja tema ŭ našaj historyi ź vielmi sumnym vynikam dla Biełarusi.
Vunija hetaja, jak ahulna viedama, pryviała amal da tatalnaj palanizacyi vierchniaha płasta biełaruskaha hramadztva j da straty biełaruskaj movaj u 1696 hodzie statusu aficyjnaj movy VKŁ. Voś čamu, azirajučysia ŭ 1918 hodzie nazad u minuŭščynu, aŭtary Druhoj Ustaŭnoj Hramaty, bačačy, što paniatak «biełaruski narod» źviedzieny ŭ asnoŭnym da paniatku abiazdolenaj sialanskaj masy, dali minułym stahodździam takuju admoŭnuju acenku — «niavola».
Zusim inakš, adnak, vyhladaje naša minuŭščyna praz pryzmu Treciaj Ustaŭnoj Hramaty. Tut užo čytajem, što
«jarmo dziaržaŭnaj zaležnaści… hvałtam nakinuli rasijskija cary na naš volny i niezaležny kraj».
Histaryjahrafičnaje razychodžańnie pamiž druhoj i treciaj ustaŭnymi hramatami adnosna «niavoli» j «voli» rodnaha kraju vymahaje tłumačeńnia, bo dasiul, nakolki mnie viedama, nichto im nie zajmaŭsia. A heta, badaj, tamu, što niedastatkova materyjałaŭ dla takoha razhladu: niama patrebnych pratakołaŭ pasiedžańjaŭ, presavych paviedamleńniaŭ, listoŭ, memuarnych zapisak. Nam nia viedama, jakija kankretna byli sprečki-dyskusii, jak adbyvałasia hałasavańnie, jak upłyvali na pracu vykanaŭčaha kamitetu vonkavyja vajenna-revalucyjnyja abstaviny. Ale razam z tym my viedajem, što siarod lideraŭ niezaležnickaha ruchu dy palityčnych dziejačoŭ taho času byli ludzi vysoka adukavanyja j palityčna daśviedčanyja. Naturalna, jany mahli adroźnivacca adzin ad adnaho palityčnymi pierakanańniami dy pahladami na minuŭščynu kraju.
Dumaju, što aŭtary Treciaj Ustaŭnoj Hramaty skazali pra Reč Paspalituju, u składzie jakoj była Biełaruś, jak pra «naš volny i niezaležny kraj» z hledzišča na Kanstytucyju 1791 hodu. Kanstytucyja hetaja była sfarmulavanaja ŭ duchu francuskaj revalucyi j demakratyčnych idejaŭ niezaležnych Złučanych Štataŭ Ameryki. Choć jana j abviaščała dziaržavu ŭnitarnaj, kasujučy asobny status Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, jana adnačasna pašyrała hramadzianskija j municypalnymi pravy, davała značna bolš svabody, čymsia jaje mieli ŭ Rasiejskaj imperyi paddanyja samaŭładnaje carycy Kaciaryny 2-j. Mienavita kab spynić pašyreńnie na ŭschod volalubnych idejaŭ, rasiejskaja imperytaryca j zachapiła reštu biełaruskich terytoryjaŭ u dvuch apošnich padziełach Rečy Paspalitaj u 1793-m i 1795-m hadoch, nieŭzabavie paśla pryniaćcia Kanstytucyi 3-ha travienia 1791 hodu.
Jak by ni aceńvali tvarcy ŭstaŭnych hramataŭ minuŭščynu svajho kraju, jahonuju budučyniu jany bačyli adnolkava:
niezaležnaść i demakratyja: nacyjanalna-persanalnaja aŭtanomija, roŭnaje prava ŭsich movaŭ narodaŭ Biełarusi; ziamla biaz vykupu tym, što sami na joj pracujuć. Historyja pakazała zasnavalnikam Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, što adziny šlach da spraviadlivaha ŭsienarodnaha dabrabytu — heta dziaržaŭnaja niezaležnaść! I, jak treba razumieć — nijakich vunijaŭ ci sajuzaŭ ni na zachad ni na ŭschod, ni z Polščaju, ni z Rasiejaj.
Ad času troch ustaŭnych hramataŭ Rady BNR i praz usie dalejšyja hady ŭ biełaruskaj historyi byli j jość niezaležniki: tysiačy ich, ščyrych pracaŭnikoŭ, hierojaŭ-mučanikaŭ, viedamych i niaviedamych. Voś ža na zakančeńnie skazanaha prapanuju zadumacca nad hetym šmatznačnym słovam «niezaležnik». Pašukajma ŭ hetym słovie źmiestu nia hetulki «dla narodu», kolki dla siabie asabista, dla svajho ŭłasnaha žyćciovaha kompasu.
U vyzvolnym zmahańni jość dva aspekty: vonkava-kalektyŭy j nutrana-asabisty. Zadumajmasia nad hetym apošnim, nutrana-asabistym aspektam.
Słova «niezaležnaść» značyć nia być u zaležnaści ad kaho-niebudź ci ad čaho-niebudź, inakš kažučy, być samastojnym u svaich dumkach i ŭčynkach. Najlepš baranić intaresy ŭłasnaj krainy mohuć tolki niezaležniki — ludzi volnyja, niezaležnyja ad čužoje voli, ad čužoje idejalohii; volnyja ad niaviedy svaje historyi j kultury, ad niazdolnaści vałodać movaj prodkaŭ. Niaviedańnie nacyjanalnaje movy asabliva zhubnaje, niebiaśpiečnaje, bo ŭ čužoj movie zakładzieny čužyja emocyi, čužyja acenačnyja kryteryi j čužyja intaresy.
Spradviečnaja mova svajho narodu – hetaja nia tolki słovy, heta j pačućci, heta j śvietahlad, śvietaŭspryjmańnie j śvietarazumieńnie. Pra heta skazana tysiačy razoŭ najbolš vydatnymi myślarami čałaviectva: historykami, filozafami, kulturolahami, filolahami,psycholahami, relihijnymi dastojnikami.
Voś adno ź niadaŭnych krasamoŭnych vykazvańniaŭ na hetuju temu — hłybokamysnyja słovy nuncyja Vatykanu ŭ Bałarusi, arcybiskupa Klaŭdya Hudžeroćci. U paśmiarotnym raźvitańni z vołatam biełaruskaha słova Ryhoram Baradulinam jon skazaŭ:
«Mova — heta instrument, jakim karystajecca Boh, kab razmaŭlać z narodam.Tamu jana śviataja i vartaja, kab jaje šanavali j lubili, jak maci. Na hetym instrumencie Ryhor Baradulin umieŭ vykonvać dzivosnyja melodyi j dazvoliŭ biełaruskamu narodu svajoj movaj dakranucca da vyšyń pryhažości».
Siońnia, kali rasiejskamoŭnaść vykarystoŭvajecca Maskvoj jak pryčepka dla zachopu susiedzkaje terytoryi, vałodańnie nacyjanalnaj movaj – heta front abarony Baćkaŭščyny, front abarony jejnaj niezaležnaści.
Abahulniajučy skazanaje pra Niezaležnaść, chaču padkreślić:
Słova-lozunh «niezaležnaść», jahonuju praktyčnuju vartaść, jahony ŭpłyŭ na chadu padziejaŭ lahčej zrazumieć i acanić, kali jaho razhladać z hledzišča asabistaha, persanalnaha, nie abstrahujučy jaho na reštu hramadztva, na ceły narod, a pierš-napierš prykładajučy jaho da samoha siabie, da samoje siabie.
Zmahańnie za niezaležnaść i abarona niezaležnaści najbolš efektyŭnyja, vynikovyja, kali jany ŭhruntavanyja na persanalnym razumieńni kaštoŭnaści svabody, na asabistaj viedzie minuŭšyny rodnaha kraju.
Być niezaležnikam značyć być upeŭnienym, što asabistyja, ułasnyja pierakanańni, asabistyja ŭčynki arhanična ŭpłyvajuć na nacyjanalna- masavyja padziei, na chadu historyi svajho narodu.
Asabistaja vieda, asabistyja pierakanańni dy abumoŭlenyja imi asabistyja ŭčynki — heta toj ručajok, jaki źlivajecca ŭ šyrokuju płyń, sens i meta jakoje — užyćciaŭlać idei papiarednikaŭ i svaje ŭłasnyja ab svabodzie, niezaležnaści j narodnym dabrabycie.
ŽYVIE BIEŁARUŚ!
* Teksty hetych troch dakumentaŭ hł. u: Siarhiej Šupa, Archivy Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Tom I, kn. 1. (Biełaruski Instytut Navuki j Mastactva – Tavarystva Biełaruskaha Piśmienstva – Naša Niva. Vilnia – Ńju-Jork – Miensk – Praha, 1998), ss. 46-47, 52-53, 62-63.
Janka Zaprudnik — biełaruski historyk, žurnalist Nar. u 1926 h. u Miry (siońnia Karelicki rajon). Žyvie ŭ ZŠA. Uletku 2013 h. vyjšła jaho kniha «Biełaruskija festyvali j vystaŭki. Palityčnaja infarmacyja movaj mastactva (1948–2011)
