Kab lepš razabracca ŭ pracesach, jakija adbyvajucca ŭ hramadstvie, jana prasłuchała kurs dźviuch mahistratur — pa hiendarnych i vizualnych daśledavańniach. Jana śćviardžaje, što ŭ śviecie, jaki ŭsio bolš hłabalizujecca, razmovy ab pryrodzie połaŭ źjaŭlajucca tupikovymi. U hutarcy z Irynaj Sałamacinaj, kiraŭnicaj łabaratoryi hiendarnych daśledavańniaŭ ECLAB, sprabujem vyśvietlić, nakolki mocnyja hiendarnyja stereatypy ŭ našym hramadstvie i chto bolš za ŭsio pakutuje ad dyskryminacyi pa pałavoj prykmiecie. Ci praŭda, što žančyny atrymlivajuć mienš za mužčyn za adnu i tuju ž pracu, i čamu tak imkliva «maładzieje» mužčynskaja śmiarotnaść? Nakolki realna dakazać u našych sudovych instancyjach fakt dyskryminacyi i čamu ŭ Biełarusi bolš za dziesiać hadoŭ nie mohuć pryniać zakony ab hiendarnaj roŭnaści i abaronie ad chatniaha hvałtu? Čarhovaja sieryja prajekta «Budźma biełarusKami!»
— Na adnoj z kanfierencyj u Litvie mnie raskazali, jak u ich praviarajuć efiektyŭnaść ukaranieńnia sacyjalnych prahram: kali za try miesiacy ŭdałosia pamianiać stereatypy ludziej na zadadzienuju temu, to praviedzienaja praca ličycca paśpiachovaj. Žyvučy ŭ Minsku i nazirajučy za realizacyjaj našych šmatlikich płanaŭ pa hiendarnaj roŭnaści, ja nie mahu nazvać nivodnaj paśpiachovaj sacyjalnaj kampanii, jakaja źmianiła b staŭleńnie da dyskryminacyi pa prykmiecie połu ci chacia b zaachvociła našych ludziej źviarnuć uvahu na hetuju prablemu.
— Čamu vy prychodzicie da takoj vysnovy?
— Ja miarkuju pa vynikach apytańniaŭ, jakija rehularna pravodziacca ŭ našaj krainie ŭ ramkach prahram pa dasiahnieńni hiendarnaj roŭnaści. Adnak bolš pakazalnaja situacyja z chatnim hvałtam, statystyka pa jakim stabilna vysokaja. I heta pry tym, što prahrama pa dasiahnieńni hiendarnaj roŭnaści isnuje ŭ našaj krainie z 1993 hoda, a prahrama pa baraćbie z chatnim hvałtam — z 1996. Heta značyć, što dziejnaść, jakaja ažyćciaŭlajecca MUS sumiesna z AAN i žanočymi arhanizacyjami ŭ ramkach hetych prahram, da hetaha času nie prynosić patrebnaha efiektu.
— U čym ža reč? Čamu namahańni takich upłyvovych struktur akazvajucca marnymi?
— Pierš za ŭsio tamu, što ŭ śviadomaści našych hramadzian bytavy hvałt nie źjaŭlajecca prablemaj. Apošnija sacdaśledavańni Fondu AAN u halinie narodanasielnictva (JUNFPA) kažuć pra toje, što i mužčyny, i žančyny ličać, što ničoha strašnaha niama, kali muž i žonka na kuchni pabilisia, maŭlaŭ «miłyja łajucca». Ale davajcie takuju ž situacyju ŭjavim nie pamiž mužam i žonkaj, a pamiž nieznajomymi ludźmi na vulicy: kali mužčyna ŭdaryć žančynu, to sprava chutčej za ŭsio dojdzie da milicyi, i mužčyna paniasie adkaznaść pa poŭnaj prahramie. Čamu ž dla takoj samaj situacyi ŭ siamji prydumlajucca niejkija apraŭdańni? Siońnia my možam kazać pra tendencyju: u našaj krainie vyśviatleńnie adnosin u siamji z dapamohaj rukaprykładstva sacyjalna ŭchvalajecca, to bok heta ličać normaj!
— Jak takoje moža być u sučasnym hramadstvie?
— A chto skazaŭ, što hramadstva ŭ nas sučasnaje? Kali dobra pryhledziecca, to možna vyjavić vielmi šmat stereatypaŭ u ludziej. Z adnaho boku, stereatypy patrebnyja: jany dazvalajuć nam chutka reahavać, kali rozum nie žadaje ŭklučać analityčnyja funkcyi. Ale pry hetym stereatypy vielmi chutka starejuć, bo žyćcio raźvivajecca imkliviej, čym jany vypracoŭvajucca.
Voś, naprykład, adzin z samych raspaŭsiudžanych stereatypaŭ: maŭlaŭ, intaresy žančyny — vyklučna siamja i dzieci, mienavita dla hetaha jaje pryroda-matuchna i zadumała. Hetaja madel pavodzinaŭ žančyny była aktualnaja ŭ dakapitalistyčnyja časy, kali siemji byli vialikija, dziaciej šmat, i mienavita siamja vystupała adzinaj ekanamičnaj adzinkaj z peŭnymi i raŭnaznačnymi padziełami rolaŭ i abaviazkaŭ, dy i ŭmovy žyćcia nie takija kamfortnyja byli, jak siońnia. Tady žančynie patrabavałasia šmat času i sił, kab zabiaśpiečvać i padtrymlivać pobyt svajoj siamji, pakul mužčyna znachodziŭsia pa-za domam. Ale vytvorčaść užo daŭno adździaliłasia ad domu i pieramiaściłasia ŭ śfieru apłatnaj pracy. I chiba moža žyćcio sučasnaj žančyny vyčerpvacca madellu «kałyska-kuchnia-ŭborka»? Biezumoŭna, nie. Ale stereatyp žyvy, u masavaj śviadomaści asnoŭny «karmiciel» — mužčyna, i heta nakładaje adbitak na sistemu apłaty pracy. Žančyna ličycca ŭ pracadaŭcaŭ nienadziejnym rabotnikam, bo moža zaciažarać ci ŭ jaje mohuć chvareć dzieci. Tamu pa statystycy žančyny ŭ RB atrymlivajuć na 25-30% mienš za tuju ž pracu, čym mužčyny.
— Składvajecca ŭražańnie, što ad hiendarnaj niaroŭnaści bolš pakutujuć žančyny, jany ž čaściej robiacca zakładnikami sastarełych stereatypaŭ. Mužčyny ŭ našaj krainie ŭ hetym płanie ŭ bolš biaśpiečnaj situacyi?
— Zusim nie. Jany taksama mohuć padviarhacca dyskryminacyi. Isnujuć prafiesii, jakija ŭ našaj krainie mohuć vykonvać tolki mužčyny. Jak praviła, jany źviazanyja ź ciažkaj abo niebiaśpiečnaj pracaj. Z adnaho boku, heta padajecca łahičnym — abarona žančyny jak budučaj maci. Ale pytańnie ŭ tym, što žančyna biez mužčyny naradzić nie zdolnaja, tady čamu dziaržava nie kłapocicca pra zdaroŭje mužčyn? Moža, treba nie dzialić prafiesii na mužčynskija i žanočyja, a padumać ab ukaranieńni technałohij, jakija zrabili b umovy pracy bolš biaśpiečnymi?
Kali my ŭvodzim śpis taho, što zabaroniena žančynam i dazvolena mužčynam — voś heta dyskryminacyja pa našaj Kanstytucyi, pryčym ad jaje abodva poły pakutujuć. Kali ž kazać pra mužčynskija stereatypy, my ŭžo pažynajem horkija płady adnaho ź ich, ja maju na ŭvazie rańniuju śmiarotnaść našych mužčyn. Niadaŭna pamierły Piotr Marcaŭ (52 hady) — nie vyklučny vypadak, na žal. Kali my pahladzim statystyku za apošnija 20 hadoŭ, to my ŭbačym, što mužčynskaja śmiarotnaść u Biełarusi maładzieje. U paraŭnańni z 2000 hodam kaeficyjent śmiarotnaści mužčyn vyras i pieraŭzychodzić anałahičny pakazčyk dla žančyn. I chiba niechta abmiarkoŭvaje hetyja katastrafičnyja dadzienyja?
U Biełarusi piermanientny ekanamičny kryzis, i mužčyny, załučanyja ŭ rynkavyja adnosiny, vymušanyja nie škadujučy siabie vykonvać rolu «karmiciela». Pry hetym jość stereatyp, što «mužčyny nie płačuć, rumzy niepatrebnyja», i nichto ich nie vučyć, što treba siabie bierahčy, nie zaachvočvaje i nie zaklikaje źviartacca da doktara rehularna. Čamu ŭ nas nie ŭkaraniajecca ŭ hramadskuju śviadomaść dumka, što kłopat mužčyny pra siabie — heta kłopat pra svaich dziaciej, ich budučyniu, što ihnaravać ułasnaje zdaroŭje dla mužčyny — heta nie pakazčyk jaho siły i padstava dla honaru, a poŭnaja biezadkaznaść u dačynieńni da svajoj siamji?
— Davajcie ŭjavim, što niekatoryja hramadzianie našaj krainy ŭśviadomili, što stali achviaraj dyskryminacyi, i vyrašyli adnavić svajo kanstytucyjnaje prava na hiendarnuju roŭnaść. Jak jany mohuć heta ažyćciavić?
— Usio vielmi składana. Na adnoj prahramie mnie daviałosia abmiarkoŭvać prablemu hiendarnaj niaroŭnaści z namieśnicaj staršyni Kanstytucyjnaha suda. Jana skazała, što sudovymi orhanami pryznajecca fakt šmatlikich parušeńniaŭ pravoŭ našych hramadzian padčas pryjomu na pracu. Voś vielmi pakazalny prykład: u nas pa Kanstytucyi kožny maje prava atrymać pracu pa-za zaležnaściu ad uzrostu, połu i miesca žycharstva, ale kali pačytać abjavy ab vakansijach, to vyjavicca prykładna nastupnaje: «Na vakansiju mieniedžara patrabujecca mužčyna 30-45 hadoŭ, z vyšejšaj adukacyjaj, ź minskaj prapiskaj». U hetaj abjavie jość adkrytaja dyskryminacyja pa troch prykmietach — uzroście, pole i miescaznachodžańni.
Kanstytucyjny sud vyjaviŭ hetuju prablemu i daručyŭ Pałacie pradstaŭnikoŭ unieści šerah dapaŭnieńniaŭ u dziejnaje zakanadaŭstva. Deputaty pryniali Zakon № 94-Z ab uniasieńni dapaŭnieńniaŭ i źmianieńnia ŭ Zakon RB «Ab zaniataści nasielnictva», adnak ź niejkich pryčynaŭ zabylisia ŭnieści dapaŭnieńni ŭ Pracoŭny kodeks. Heta značyć, što navat kali čałaviek vyjhraje sud i dakaža, što jaho pravy parušanyja, to ŭ dačynieńni da parušalnika nijakich sankcyj nie budzie, tamu što ŭ Kodeksie RB ab administracyjnych pravaparušeńniach niama prydatnych dla hetaha normaŭ (ich nie prapisali), a značyć, pytańni adkaznaści za dyskryminacyju pa-raniejšamu zastajucca nieŭrehulavanymi.
— Heta źviazana ź niaŭzhodnienaściu pracy sudovaj, zakanadaŭčaj i vykanaŭčaj halin ułady?
— Biełaruskaje zakanadaŭstva, nakiravanaje na praduchileńnie dyskryminacyi, uličvaje daloka nie ŭsie prablemy, źviazanyja z dyskryminacyjaj jak sistemnaj źjavaj, tamu ŭ ciapierašni momant nie moža ŭ poŭnaj miery sadziejničać ich likvidacyi. Heta źviazana z adsutnaściu zakonaŭ, jakija stroha rehłamientujuć pytańni hiendarnaj roŭnaści. Nadzieja Cyrkun, budučy ŭ svoj čas deputatam druhoha sklikańnia, łabiravała pryniaćcie zakona ab praduchileńni chatniaha hvałtu. U svaich intervju jana kazała, što takimi prablemami deputaty nie chočuć zajmacca, bo sacyjalnaja śfiera ŭ nas drenna finansujecca, dy i aktualnaści pytańnia deputaty asabliva nie adčuvajuć. Kožnamu novamu sklikańniu davodziłasia tłumačyć usio spačatku, treba nanova ŭhavorvać i ahitavać za pryniaćcie zakona ab prafiłaktycy chatniaha hvałtu, ale ŭsio jašče biezvynikova.
U nas z 1996 hoda abmiarkoŭvajuć metazhodnaść pryniaćcia zakonaŭ «Ab zabieśpiačeńni roŭnych pravoŭ i mahčymaściaŭ mužčyn i žančyn» i «Ab supraćdziejańni chatniamu hvałtu». Ź inšaha boku, pryniaćcie zakonaŭ ab hiendarnaj roŭnaści i abaronie ad chatniaha hvałtu paciahnie za saboj istotnaje źmianieńnie našaha zakanadaŭstva. U MUS vydatna razumiejuć, što kali pryniać zakon, to treba vypracoŭvać niejki miechanizm jaho realizacyi, i staruju pravavuju bazu treba pierarablać, a rabić hetaha nichto nie choča. Akramia taho, u pravaachoŭnych orhanach pracujuć ludzi, u jakich svajo ŭjaŭleńnie pra značnyja i niaznačnyja spravy. Jość ekanamičnyja kradziažy ŭ asabliva bujnych pamierach, a chatni hvałt moža i pačakać. Adnak statystyka pa hvałcie vysokaja, i davać spravazdaču mižnarodnaj supolnaści treba, tamu našym pravaachoŭnym orhanam davodzicca pieryjadyčna pravodzić prafiłaktyčnuju pracu, bo MUS źjaŭlajecca partnioram AAN i ŭdzielničaje ŭ realizacyi kampanii «Razam skončym z hvałtam u dačynieńni da žančyn».
— Kamu i navošta naša kraina pavinnaja davać spravazdaču za praviedzienuju pracu?
— Pa-pieršaje, Biełaruś sprabuje intehravacca ŭ suśvietnuju prastoru i nie adstavać ad hłabalnych sacyjalna-palityčnych trendaŭ. Akramia taho, naša kraina ratyfikavała dosyć šmat kanviencyj, naprykład, pa likvidacyi dyskryminacyi ŭ dačynieńni da žančyn. Kali kraina pryznaje najaŭnaść prablemy, jana pavinnaja davać spravazdaču mižnarodnaj supolnaści za praviedzienuju pracu. A naŭzamien atrymlivaje dosyć vialikija krainaznaŭčyja tranšy na realizacyju prahram, naprykład, hranty fondu AAN pa baraćbie z hvałtam u dačynieńni da žančyn u pamiery 1 młn dołaraŭ. U ramkach adnoj takoj spravazdačy pa realizacyi hiendarnaj palityki ministr pracy i sacyjalnaj abarony Marjana Ščotkina raskazvała pra płany hiendarnaj roŭnaści, jakija realizujucca ŭ RB, i zhadała pra dyskryminacyju ŭ pytańniach apłaty pracy i pra toje, jak dziaržava hetuju prablemu vyrašaje. Kamitet CEDAW (Kamiteta pa likvidacyi dyskryminacyi ŭ dačynieńni da žančyn) uvažliva jaje vysłuchaŭ, a potym nahadaŭ, što jany ŭžo davali rekamiendacyi pa vynikach razhladu minułaj spravazdačy, adnak zakony nie pryniatyja, jurydyčnaja praktyka nie adpracoŭvajecca praz sudy, u płanie vyraŭnoŭvańnia apłaty pracy nazirajecca stahnacyja. I Marjana Ščotkina zrabiła jak dobry palityk: jana skazała, što my pryznajem svaje pamyłki, hatovyja vučycca, i paprasiła padkazać, jak my možam situacyju palepšyć. Razumiejecie, z vusnaŭ ministra heta hučyć pryhoža. Paśla hetaha pierformansu asobna ŭziataj žančyny-ministra kamisija zastałasia zadavolenaja, a heta harantyja taho, što finansavańnie sacyjalnych prahram budzie praciahnutaje.
Usio heta vialikaja palityčnaja hulnia, i my ŭ joj udzielničajem, tamu što našaj krainie nie chapaje ŭnutranych srodkaŭ na vyrašeńnie sacyjalnych pytańniaŭ.
— A na što chapaje, što ŭ nas u pryjarytecie?
— U nas vielmi mocna razdźmutyja militarysckija struktury, niezrazumieła dla čaho. Dla mianie dziejnaść MUS — jašče adna balučaja tema, bo hetaja struktura vielmi mocna tarmozić rašeńnie hiendarnych pytańniaŭ, a ŭ niekatorych vypadkach sama parušaje pravy hramadzian. Da prykładu, MUS całkam niezakonna abmiažoŭvaje pastupleńnie žančyn u svaje navučalnyja ŭstanovy. U 2010 hodzie prachadny bał u Akademiju MUS RB na fakultet milicyi pa śpiecyjalnaści «Ekanamičnaje prava» dla asob mužčynskaha połu byŭ roŭny 165, žanočaha — 340 dla haradžanak, 248 dla sialčanak. U 2013 hodzie na śpiecyjalnaść «Sudovaja ekśpiertyza» dla junakoŭ byŭ 161 bał, dla dziaŭčat — 285. U mianie była ideja napisać im adkryty list z patrabavańniem prakamientavać situacyju z dyskryminacyjaj na ŭstupnych ekzamienach, ale jak pryvatnaj asobie jany nie abaviazanyja mnie adkazvać. Siarod žanočych arhanizacyj ja nie znajšła nivodnaj, jakaja pahadziłasia b mnie paspryjać u hetaj zadumie. Vidavočna, jany nie paličyli razumnym «svarycca» z pravaachoŭnymi orhanami, jakija, darečy, źjaŭlajucca partnioram ahienctvaŭ AAN u realizacyi prahram pa dasiahnieńni hiendarnaj roŭnaści!
— Jak iduć spravy z hiendarnaj roŭnaściu ŭ našych jeŭrapiejskich susiedziaŭ i nakolki jany hatovyja dapamahać nam vyrašać hiendarnyja prablemy?
— U ES adšturchoŭvajucca ad taho, što indeks hiendarnaj roŭnaści i indeks čałaviečaha raźvićcia — heta ciesna ŭzajemaźviazanyja pakazčyki i što abiedźvie hetyja vieličyni vyznačajuć patencyjał čałaviečaha raźvićcia ŭ cełym u krainie i śviecie. Adpaviedna, hramadstva, zacikaŭlenaje ŭ svaim prahresie, abaviazanaje dumać pra zachavańnie normaŭ roŭnaści połaŭ. U Jeŭropie heta vielmi vyrazna pracuje, pryčym jak na zakanadaŭčym, tak i na vykanaŭčym uzroŭni. Bolš za toje, tam isnuje takaja tendencyja, što lubuju dziejnaść arhanizacyi, luby zakon možna apratestavać na pradmiet mahčymaj hiendarnaj dyskryminacyi. Heta značyć, hramadstva sprabuje hladzieć napierad i prahnazavać nastupstvy pryniaćcia toj ci inšaj prahramy abo inicyjatyvy. Biezumoŭna, heta najvyšejšy piłataž, i takija rečy mohuć sabie dazvolić tolki bahatyja krainy, naprykład, Šviecyja, bo lubyja sacyjalnyja ekśpierymienty źjaŭlajucca darahimi mierapryjemstvami.
Što da padtrymki ŭ vyrašeńni prablem hiendarnaj niaroŭnaści, to dapamoha nam, biezumoŭna, akazvajecca. Ale mižnarodnaja supolnaść čakaje i ad nas bolšaj inicyjatyvy ŭ hetych pytańniach i kankretnych precedentaŭ, kali ludzi publična adstojvajuć svaje pravy i pieramahajuć sistemu. Sumiesna z Chielsinskim kamitetam my rabili daśledavańnie pa najaŭnaści dyskryminacyi ŭ RB, i ŭ jaho ramkach prapanoŭvali ludziam, jakija sutyknulisia z dyskryminacyjaj, pasprabavać adstajać svaje intaresy ŭ sudzie. Ale dla čałavieka heta moža być vielmi traŭmatyčna, i mnohija addajuć pieravahu tamu, kab zmahacca za svaje pravy, nie vynosiačy hetyja pracesy na ŭsieahulny ahlad.
— Jak psichałahična mianiajucca ludzi, kali adčuvajuć dynamiku ŭ vyrašeńni pytańniaŭ hiendarnaj roŭnaści? I što budzie z našaj krainaj, kali my nie prasuniemsia ŭ vyrašeńni hetych pytańniaŭ?
— Luby čałaviek adčuvaje siabie psichałahična bolš kamfortna, kali viedaje, što na varcie jaho intaresaŭ staić zakon i pierad hetym zakonam usie roŭnyja. Nievypadkova siońnia ŭ śviecie tak zaŭziata adsočvajuć hiendarnuju dyskryminacyju i imknucca jaje papiaredzić. Usio heta robicca dla taho, kab ludzi, pa-za zaležnaściu ad połu, uzrostu, sacyjalnaha pachodžańnia, jakich-niebudź fizičnych asablivaściaŭ, adčuvali siabie kamfortna i mahli pracavać z najvyšejšaj praduktyŭnaściu. Nam čas užo vyznačycca, ci chočam my być sapraŭdy sučasnaj, demakratyčnaj krainaj, ci nam bolš zvykła i zručna žyć z sastarełymi i stereatypnymi ŭjaŭleńniami pra žyćcio. Ad hetaha vybaru zaležyć toje, nakolki prahresiŭnymi buduć našy zakony, a našy hramadzianie — mienš kanfliktnymi i zakampleksavanymi, nakolki nam budzie kamfortna žyć i pracavać u svajoj krainie, a nie šukać lepšaha žyćcia za jaje miežami.
