Kali havorka zachodzić pra reformy, zaŭsiody chočacca znajści prykład taho, što z hetaha moža atrymacca. Nie abstraktny, a kankretny, u vyhladzie peŭnaj krainy, pośpiechi jakoj było b składana prypisać najaŭnaści niezvyčajnych pryrodnych resursaŭ, spryjalnaha klimatu, niejkaj asablivaj «mientalnaści», «hieapalitycy» i čamu-niebudź jašče. Finlandyja ŭ hetych adnosinach dla nas prykład bolš čym prydatny.
Resursaŭ, aprača lesu, pa sutnaści, niama. Klimat padobny, kali nie horšy. Raźmiaščeńnie ŭ adnosinach da histaryčnych centraŭ cyvilizacyi — pieryfieryjnaje. U schilnaści da złoŭžyvańnia śpirtaźmiaščalnymi praduktami finy vidavočna nie sastupiać biełarusam. Dadamo da hetaha praciahłaść miežaŭ z ahulnym uschodnim susiedam, zaležnaść ad jaho rynku i pastavak enierharesursaŭ.
Pry ŭsim hetym VUP na dušu nasielnictva ŭ naminalnym vyličeńni ŭ Finlandyi pieravyšaje pakazčyki, skažam, u Niamieččynie ci Francyi. Uvieś finski VUP u 4 razy bolšy za biełaruski, a nasielnictva — usiaho 5,5 młn, heta značyć krychu bolš za pałovu našaha. Dadam — choć finy jak nacyja starejuć, ale depapulacyi ŭ ich nie nazirajecca: pryrost nasielnictva nie vialiki, ale stabilny.
Mabyć, samy važny składnik finskaha pośpiechu — stratehija raźvićcia školnaj adukacyi. Sistema finskaj adukacyi — sama pa sabie źjava ŭnikalnaja. Pa vynikach Mižnarodnaj prahramy acenki viedaŭ vučniaŭ — finy tradycyjna ŭ śpisie lidaraŭ razam z Paŭdniovaj Karejaj, Tajvaniem, Japonijaj. Pra finskuju adukacyju napisana niamała zachoplenych artykułaŭ, vučycca finskamu dośviedu nie ličać haniebnym amierykancy i anhličanie.
Zamiežnikaŭ u pieršuju čarhu dzivić, što navučańnie ŭ škole pačynajecca nie raniej za 7 hod; što na praciahu pieršych šaści hadoŭ navučańnia niama ni farmalizavanych acenak, ni chatnich zadańniaŭ; što kolkaść zaniatkaŭ i, adpaviedna, vučebnaj nahruzki nastaŭnikaŭ — adna z najmienšych u śviecie, pry hetym najmienšaj u śviecie źjaŭlajecca roźnica va ŭzroŭni viedaŭ lepšych i horšych vučniaŭ, a jakaść adukacyi ŭ staličnych i pravincyjnych škołach praktyčna adnolkava.
Jak heta atrymałasia?
Da pačatku 1960-ch adukacyjny ŭzrovień nasielnictva Finlandyi, pa śviedčańni finskich edukołahaŭ, byŭ nie vyšejšy, čym u Małajzii abo Pieru. Nie bolš za 10% finaŭ skančali 9-hadovuju siaredniuju škołu. A atrymańnie ŭniviersiteckaha dypłoma było naohuł čymści ekstraardynarnym.
U siaredzinie 1970-ch nie tolki hetaja situacyja była pryznana nienarmalnaj, ale hramadstva, śpiecyjalisty, palityki pryjšyli da ahulnaj vysnovy, što pry adsutnaści pryrodnych resursaŭ adziny šaniec na hodnaje isnavańnie ŭ sučasnym śviecie daje pryjarytetnaje raźvićcio śfiery adukacyi.
Vynikam hetaha zhody stała biesprecedentnaja pa svaim značeńni reforma. Ciapier 12-hadovuju siaredniuju adukacyju atrymlivajuć amal usio, 66% vypusknikoŭ škoł praciahvajuć navučacca ŭ VNU (heta adzin z najvyšejšych pakazčykaŭ u Jeŭrasajuzie), 50% darosłych achopleny prahramami dalejšaha navučańnia.
Ale hałoŭnaje — navat nie hetyja ličby: bazavy pryncyp finskaha adukacyi — dać roŭnyja šancy dla ŭsich, tamu ŭsie ŭzroŭni adukacyi, ad dziciačaha sadka da daktaranckaj prahramy, finansujucca dziaržavaj i źjaŭlajucca całkam biaspłatnymi.
Mahčyma, chtości, pračytaŭšy apošnija radki, uskliknie: «Dyk heta jak u Savieckim Sajuzie!» Adkažu: nie, nie tak. Takoj dastupnaj jak u sučasnaj Finlandyi vyšejšaj adukacyi ŭ SSSR nie było nikoli. Adroźnieńni i nie tolki ŭ hetym.
Chto vučyć?
Pačniem z taho, što finam udałosia damahčysia takoha sacyjalnaha statusu nastaŭnika, jakoha ŭ SSSR nie było. Prynamsi, u tyja apošnija dva dziesiacihodździ jaho isnavańnia, jakija ja zaśpieŭ i moh asabista acanić. Paraŭnoŭvać z sučasnaj Biełaruśsiu lepš i nie sprabavać.
Prafiesija nastaŭnika ŭ Finlandyi bolš papularnyja, čym ŭrača abo jurysta. Konkursy na piedahahičnyja śpiecyjalnaści dasiahajuć 10, a ŭ Chielsinskim univiersitecie — 20 čałaviek na miesca (!).
Vakansii nastaŭnikaŭ zamiaščajucca na konkursnaj asnovie. Usie nastaŭniki Finlandyi majuć dypłom mahistra, a vychavalniki dziciačych sadkoŭ — bakałaŭra.
Inšymi słovami: dziaciej vučać najlepšyja z najlepšych, tyja, chto sapraŭdy hetaha choča.
Niemałavažnaja detal: pavodle sacyjałahičnych apytańniaŭ finskija mužčyny ŭ jakaści najbolš žadanych spadarožnic žyćcia nazyvajuć mienavita nastaŭnic, a ŭžo potym lekaraŭ i architektaraŭ. Niemałavažnaja tamu, što i ŭ nas vialikaja častka školnych nastaŭnikaŭ — heta žančyny.
Naturalna, uźnikaje pytańnie, jak tak atrymałasia. Adrazu adznaču, što sprava nie ŭ zarobkach. Heta značyć, jany, viadoma, nieparaŭnalnyja z našymi, ale pa finskich mierkach całkam strymanyja — krychu vyšej za siarednija, jakija supadajuć, jak i ŭ mnohich raźvitych krainach, z pamieram VUP na dušu nasielnictva. U lubym vypadku, jany zabiaśpiečvajuć całkam hodny ŭzrovień žyćcia i ŭ spałučeńni z tradycyjnymi pieravahami (stabilnaść dziaržaŭnaha najmu, vialiki adpačynak i h.d.) robiać prafiesiju piedahoha pryvabnaj.
Ale hałoŭnaje navat nie ŭ hetym. Nastaŭnickaja praca ŭ Finlandyi šanujecca ŭ pieršuju čarhu tamu, što jana sapraŭdy stała tvorčaj. Źniešni kantrol za pracaj nastaŭnika minimalny. I heta absalutna łahična — śpiecyjalist, jaki vytrymaŭ taki pilny adbor, pavinien karystacca davieram.
Mienavita na hetym, na daviery, šmat u čym vybudavanaja sistema adukacyi. Nie vypadkova adnym ź pieršych mierapryjemstvaŭ ažyćciaŭleńnia reformy ŭ 1980-ch stała likvidacyja dziaržaŭnaj školnaj inśpiekcyi.
Jak vučać?
Farmalnaje navučańnie pačynajecca z 7 hadoŭ. Mienavita z hetaha ŭzrostu, nie raniej, pačynajecca navučańnie čytańniu i piśmu. U dziciačych sadkach asvojvajucca navyki sacyjalizacyi. U formie hulni. Zrešty, šmat hulajuć u pieršyja šeść hadoŭ navučańnia i ŭ škole. Charakternaja rysa finskaj škoły — 15 chvilinny pierapynak pamiž urokami z ruchomymi hulniami na školnym dvary.
Jašče adna charakternaja rysa — maksimalnaja intehracyja ŭsich, niezaležna ad zdolnaściaŭ abo asablivaściaŭ raźvićcia. Dla dapamohi adstałym pryciahvajuć dadatkovaha nastaŭnika, albo pamočnika. Takuju dapamohu atrymlivaje da 30% navučencaŭ.
Usie, chto byŭ u finskich škołach, adznačajuć ich asablivuju atmaśfieru. Kaminy ŭ zonach adpačynku, niama zvankoŭ na ŭroki, niama (o, žach!) školnaj formy, nastaŭniki pa styli adzieńnia mała adroźnivajucca ad vučniaŭ, vučni źviartajucca da nastaŭnikaŭ pa imieni i h.d. Škoły zvyčajna nievialikija — 500 vučniaŭ maksimum. Ahulnaja kolkaść škoł 3,5 tysiačy — prykładna takaja, jak i ŭ Biełarusi, chacia vučniaŭ značna mienš. U tracinie ź ich vučycca mienš za 50 školnikaŭ.
I apošniaje. Ab adsutnaści acenak u pieršyja šeść navučańnia. Heta nie aznačaje, što dasiahnieńni nie zastajucca niezaŭvažanymi. Zaachvočvańni robiacca ŭ vusnaj formie. U adnoj finskaj nastaŭnicy amierykancy spytali, čamu jana nie pravodzić testy i kantrolnyja raboty. «Ja i biez testaŭ viedaju, chto čaho zasłuhoŭvaje», — adkazała jana. A chiba ŭ dobraha piedahoha pa-inšamu?
Čamu vučać?
Heta, badaj, samaje nievierahodnaje.
Bazavy navučalny płan apošnich troch hadoŭ navučańnia ŭ siaredniaj škole nahadaŭ mnie prahramu elitarnych kaledžaŭ svabodnych mastactvaŭ.
Pahladzicie, jak sfarmulavany nazvy kursaŭ: «Mova, tekst i ŭzajemadziejańnie», «Struktura i značeńnie tekstu», «Mova, litaratura, identyčnaść», «Naratyŭ, litaratura i miedyjateksty», «Ułada tekstu» i h.d. A jak vam najaŭnaść u školnaj prahramie kursaŭ pa bibleistycy, dahmatycy luteranstva i pravasłaŭja? A kurs pa mižnarodnych adnosinach u XX st. u histaryčnym moduli? Modul pa fiłasofii praduhledžvaje ŭ jakaści abaviazkovaha kurs «Uvodziny ŭ fiłasofskaje myśleńnie» i kurs pa sacyjalnaj fiłasofii ŭ jakaści fakultatyvu. I heta nie ŭsio! Jość moduli pa etycy, pa sacyjalnych daśledavańniach (jaki ŭklučaje kurs palitałohii, ekanomiki), pa psichałohii i, narešcie, pa vizualnym mastactvam.
Apisańnie kursu zajmaje maksimum 15—20 radkoŭ: pieralik navučalnych metaŭ i asnoŭny źmiest. Usio astatniaje nastaŭnik volny rabić samastojna, uklučajučy vybar padručnikaŭ, tekstaŭ i h.d.
Kolki heta kaštuje?
Suma vydatkaŭ na adukacyju ŭ Finlandyi — abjekt zajzdraści šmatlikich mižnarodnych ekśpiertaŭ. Na adukacyju idzie 6% VUP. Prykładna stolki, u pracentnych adnosinach, kolki i ŭ nas.
Vydatki na adnaho vučnia ŭ absalutnych ličbach značna mienšyja, čym, naprykład, u ZŠA. A efiektyŭnaść, daniesienaja na mižnarodnym uzroŭni, značna vyšejšaja.
Jakaja nam karyść z hetaha?
Mnie nie składana pradbačyć reakcyju na moj tekst. Chtości skaža, što heta ŭsio z vobłaści fantastyki, inšy pavieryć, ale zaŭvažyć, što «my tak usio roŭna nikoli žyć nie budziem». Chtości skaža, što naša škoła ŭvabrała ŭ siabie ŭsio najlepšaje z savieckaj, a taja była najlepšaj u śviecie, i my nie horšyja.
Ni dakazać, ni abvierhnuć apošniaje niemahčyma. Pa niezrazumiełaj pryčynie, Biełaruś nie ŭdzielničaje ŭ mižnarodnaj prahramie acenki jakaści viedaŭ vučniaŭ. Ale sa svajho boku, majučy 23-hadovy vopyt vykładańnia va ŭniviersitetach mienavita pieršakurśnikam, mahu kanstatavać pastajannaje źnižeńnie ŭ apošnija dziesiać hadoŭ ŭzroŭniu ich padrychtoŭki. Źnižeńnie nastolki vidavočnaje i značnaje, što časta, vysłuchoŭvajučy ŭładalnikaŭ vydatnych vynikaŭ pa CT i hodnych atestataŭ, ja dumaju:a chadzili jany ŭ škołu naohuł?
I jašče, pra konkursy pa 10 čałaviek na miesca na piedahahičnyja śpiecyjalnaści ja nie čuŭ navat u saviecki čas. A zaraz pra takija konkursy tudy havorka nie idzie naohuł.
Savieckaja škoła, mahčyma, nie była takoj drennaj. Jakoj — skazać składana. Paraŭnoŭvać nie było z čym. Prablema nie ŭ hetym.
Savieckaja škoła — była kłasičnaj škołaj epochi industryjalnaha hramadstva.
Jak i lubaja inšaja, była aryjentavana na zasvajeńnie troch navykaŭ: starannaść, punktualnaść, pasłuchmianaść. Usio astatniaje druhasnaje, uklučajučy źmiest i abjom biaskoncych deskryptyŭnych viedaŭ. Hetaja epocha syšła niezvarotna.
Finy stvaryli madel škoły infarmacyjnaha, postindustryjalnaha hramadstva. Na hetaj asnovie pabudavana ekanomika viedaŭ — adna z čatyroch najbujniejšych u Jeŭropie.
A jana patrabuje krychu inšych jakaściaŭ, uklučajučy kreatyŭnaść, umieńnie ryzykavać, samastojna stvarać sabie pracoŭnaje miesca i h.d. I kali hetuju ekanomiku my vyrašyli budavać, pa mienšaj miery, pramaŭlać hetaje słovazłučeńnie čynoŭniki ŭžo navučylisia, to reformy, padobnaj na finskuju, nam nie paźbiehnuć.
I apošni finski ŭrok.
Finy nie zajmalisia kapijavańniem čyjojści sistemy adukacyi. Jany jaje stvaryli całkam sami. Bolš za toje, toje, što jany zrabili, išło nasupierak ź mižnarodnymi rekamiendacyjam. U asnovu reformy loh dośvied finskich nastaŭnikaŭ, plus napracoŭki psichołahaŭ i piedahohaŭ z ZŠA i Kanady (darečy, tam niezapatrabavanyja), plus — viadomaja dola ryzyki.
Paśvi Sachłbierh, adzin z architektaraŭ i papularyzataraŭ reformy adukacyi, časta apraŭdvaje hetuju ryzyku finskaj prykazkaj: «Tolki dochłaja ryba płyvie pa płyni». Dobraja mietafara. U tym liku i dla nas. Ale ŭ inšym kantekście. Treba śpiašacca. Pakul rybu našaj škoły nie prybiła da bieraha.
***
Pavieł Cieraškovič. Historyk, antrapołah, śpiecyjalist pa teoryi i historyi nacyjanalizmu. Vykładaŭ u EHU, BDU, Lublinskim i Chielsinskim univiersitetach. Z 2003 pa 2014 — sukiraŭkiraŭnik Centra pieradavych daśledavańniaŭ i adukacyi (prahrama «Sacyjalnyja transfarmacyi ŭ pamiežžy: Biełaruś, Ukraina, Małdova»). U 2009—2014 h. — staršynia Sienata i člen Kiroŭnaj rady EHU.
