Raman Kiena Kizi «Palot nad hniazdom ziaziuli» ŭ pierakładzie na biełaruskuju movu čakaje vydaŭca. Karespandent «NN» pahutaryŭ ź pierakładčykam kultavaj knižki Alaksiejem Znatkievičam.
«Naša Niva»: Jak ja razumieju, heta Vaš nie pieršy taki pierakład?
Alaksiej Znatkievič: Dahetul ja čahoś vialikaha nie pierakładaŭ. Apaviadańni tolki. U časopisie Arche vychodzili pierakłady Irvina Uełša, taksama ŭdzielničaŭ u pierakładach Čarlza Bukoŭskaha — usio heta z anhlijskaj movy. Taksama pierakładaŭ maładoha niehrycianskaha piśmieńnika z ZŠA, apaviadańnie jakoha ja ŭbačyŭ u miascovaj haziecie, kali vučyŭsia ŭ Štatach. I byli pierakłady Kundery z češskaj movy.
«NN»: Samy pieršy pierakład uzhadajecie?
AZ: U 90-ja, u dakampjutarnuju epochu, ja ad ruki pierakładaŭ Edhara Po i prynosiŭ u «Našu Nivu». Ale, jak heta zdarajecca, toje apaviadańnie ŭžo pierakładali da mianie dva čałavieki, siarod jakich Juraś Bušlakoŭ. Nazyvałasia jano «Serca vykryvaje» ŭ Jurasia. Ja pajšoŭ inšym šlacham i pierakłaŭ jaho jak «Sercavykryŭca», u aryhinale «The Tell-Tale Heart». I tamu, što ŭžo drukavalisia inšyja viersii, moj pierakład nie nadrukavali.
«NN» Jak uvohule Vam zachaciełasia zajmacca mastackim pierakładam?
AZ: Jašče ŭ škole sprabavaŭ niešta pierakładać, kali hraŭ u muzyčnym hurcie. Jak ni dziŭna, tady ja chacieŭ pierakłaści biełaruskija teksty na ruskuju movu — Karatkieviča, Bahuševiča, rabić niejki bluz na hetyja vieršy. Potym vučyŭsia ŭ Linhvistyčnym univiersitecie na pierakładnickim fakultecie, i, zrazumieła, tam my pierakładali šmat čaho. Kali ja pisaŭ kursavuju, dyk pierakładaŭ nieaŭtaryzavanuju bijahrafiju Rolling Stones. A dypłomnuju rabotu paśla pisaŭ pa pierakładzie humaru.
«NN»: Samaje składanaje, z čym daviałosia sutyknucca padčas pracy nad pierakładam Kiena Kizi i ŭvohule padčas Vašaj pierakładnickaj dziejnaści?
AZ: Samaje składanaje — pierakłaści žyvuju movu. Kizi napisaŭ tvor vielmi žyvoj movaj dyjałohaŭ — u kožnaha svaja indyvidualnaja havorka, svaje asablivaści. I tamu tut vielmi šmat varyjantaŭ vybaru. Naprykład, jak budzie razmaŭlać hałoŭny hieroj? Jakija buduć jahonyja ŭlubionyja słoŭcy? Jaki ŭ jaho budzie dyjalekt?
«NN»: Mianie voś hetaje pytańnie taksama zacikaviła. Uličvajučy toje, što apovied viadziecca ad asoby indziejca — jakaja ŭ jaho mova?
AZ: Ja čytaŭ dva ruskija pierakłady knižki, i mnie padajecca, što ich aŭtary zanadta spraścili hetaha čałavieka — pravadyra Brodmena. U aryhinale prastamoŭja niama. Hety indziejec dastatkova pravilna havoryć, jon pasłuhujecca nasyčanaj litaraturnaj movaj.
Mnie ŭžo davodziłasia sutykacca z dumkaj, što, maŭlaŭ, vydatna pierakładziena, pakazana, što heta psichična chvory indziejec. Ale ž jon nie havoryć jak psichična chvory. U jaho svoj styl apaviadalnika. Dy i čałaviek z abmiežavanymi razumovymi zdolnaściami nie zmoža pieradać taki apovied. Tamu ja sprabavaŭ maksimalna adekvatna zachavać hety styl i vykarystać nasyčanuju biełaruskuju movu — pa-mojmu, heta adziny pravilny šlach. Hety indziejec — stvaralnik usiaho hetaha śvietu. Na pačatku knihi jość fraza Bromdena, jakaja dla mianie źjaŭlajecca kvintesencyjaj usioj mastackaj litaratury: «Ale heta praŭda, navat kali hetaha nie było». Jon stvaryŭ hety śviet, hety apovied, jon — demiurh.
«NN»: Dobra, a Makmiorfi tady chto?
AZ: Dla mianie — taki zuchavaty chłopiec. Na žal, mnie ciažka było jaho pierakładać. Ja sprabavaŭ brać formy havorki, jakuju pamiataŭ jašče ź dziacinstva, kali jeździŭ da babuli pad Hancavičy. Jak litaraturny hieroj, Makmiorfi amal paŭtaraje toj ža vobraz, jaki Karatkievič vykarystaŭ pryblizna ŭ toj samy čas u ramanie «Chrystos pryziamliŭsia ŭ Harodni» — Jurasia Bratčyka. Heta spačatku dobry machlar, taki viasioły kruciel, jaki robić usio nie ad złości, ale pra siabie nikoli nie zabyvajecca. A ciaham apaviadańnia jon transfarmujecca, prasiakajecca pakutami tych, chto pobač ź im. Razumieje, što niasie adkaznaść za ludziej, bo jany ŭ jaho pavieryli.
Što datyčycca moŭnaha aśpiekta, jość spakusa pierakładać niekatoryja amierykanskija moŭnyja pamyłki trasiankaj, ale heta nie toj vypadak. Chutčej trasianku varta vykarystoŭvać, kali pieradavać havorku čornych sanitaraŭ ci čornych dziaŭčat na bavoŭnavaj fabrycy.
U toj ža čas jość spakusa vykarystoŭvać niejkija błatnyja vyrazy, bo Makmiorfi ž z «chimii» adkinuŭsia. Ale tut nielha padmianiać adnuju histaryčnuju realiju inšaj — Makmiorfi nie błatny ŭ kłasičnym razumieńni. Jon daśviedčany čałaviek, jaki šmat dzie pabyvaŭ, ale nie kryminalny elemient, paviazany błatnymi paniaćciami. Jon sapraŭdny all-American — vajavaŭ u Karei, siadzieŭ u łahiery, źbieh adtul, siek les, hulaŭ u karty, siadzieŭ na «chimii»… I tam sapraŭdy była takaja śpieckamiendatura, kudy asudžanyja ludzi prychodzili, vielmi padobna da taho, jak było ŭ Paŭła Sieviarynca, tamu słova «chimija» ŭ tvory jość. Ja adrazu skažu, što toj tekst, jaki nadrukavali ŭ «Prajdziśviecie», redahavała Maryjka Martysievič, za što joj dziakuj.
«NN»: A čamu zachaciełasia pierakłaści mienavita hety tvor?
AZ: Prosta začapiła, kali ja jaho pračytaŭ pieršy raz, — jašče pa-rusku niedzie na pieršym kursie ŭniviersiteta. Paśla pa-anhlijsku čytaŭ. Źjaviłasia dumka, što vielmi mocny tvor, jaki varta pierakłaści. Pierakładaŭ ja davoli doŭha, niedzie paŭhoda — i pracy chapała. Hladzieŭ svajho małoha, hajdaŭ jaho, zakałychvaŭ i pierakładaŭ pacichu.
«NN»: Jak chobi?
AZ: Litaralna tak. Nie było nijakich damovaŭ, ničoha. Ale ciapier heta i jość prablemaj. Jość tekst, ale nieviadoma, što z hetym dalej rabić. Chočacca, kab vyjšła kniha, ale kankretnych damovaŭ nie było. I jašče było vielmi cikavaje pytańnie z aŭtarskimi pravami. Ja źviarnuŭsia da syna Kizi, skazaŭ, što pierakłaŭ tvor jaho baćki na biełaruskuju movu, što mova nie takaja pašyranaja, rynak maleńki, tamu paprasiŭ dazvolić nadrukavać pierakład biaspłatna ci za niejki minimalny košt. Na što jon vielmi ździviŭsia, maŭlaŭ, Aleks, vy ž nie biaspłatna pierakładali? A ja jamu kažu, što biaspłatna, što mnie nastolki spadabaŭsia tvor jahonaha baćki, i čym na bolšaj kolkaści movaŭ jon vyjdzie, tym lepš. Ale jon adkazaŭ, što ŭ jaho niama aŭtarskich pravoŭ, jany naležać niejkaj firmie.
U pryncypie, vydać možna, było b žadańnie: dla Uschodniaj Jeŭropy ŭsie rašeńni prymaje łatvijskaje pradstaŭnictva firmy, jakaja trymaje aŭtarskija pravy. I košt moža skłaści niekalki socień dalaraŭ. Ale ja nie chaču chadzić pa vydaviectvach, dabivacca — ja nie taki čałaviek.
«NN»: A pa-Vašamu, heta narmalna — płacić hrošy ludziam, jakija i palcam ab palec nie stuknuli, kab źjaviŭsia mastacki tvor?
AZ: Ja nie vialiki amatar aŭtarskich pravoŭ va ŭsim. Ale chočacca, kab čałaviek, jaki niešta dobra zrabiŭ, moh dobra za heta žyć. Kali heta jahonyja dzieci, naščadki, svajaki. A firma, vydaviectva — heta bolš składanaje pytańnie. Bo vidavočna, što vydaviectva niešta zapłaciła aŭtaru ci jaho naščadkam, kab vykupić pravy. Ź inšaha boku, ja liču, što takija tvory mastactva, litaratury naležać usiamu čałaviectvu.
«NN»: Vy čytali knihu niekalki razoŭ u roznym vieku. Jak źmianiajecca ŭsprymańnie z časam?
AZ: Pa-roznamu moža ŭsprymacca fihura hałoŭnaha hieroja — Makmiorfi. Kali čytaješ knihu ŭ 17 hod, jon vidavočna hieroj. Ale ŭ bolš stałym vieku ŭ jahonaj fihury bačny peŭny trahizm. Jon niby lalka, jakaja ŭ vyniku robić toje, čaho ad jaje čakajuć. Jon pryvyk rabić usio vyklučna sa svajoj voli, ale ŭ kancy spačuvaje astatnim i, jak mnie padajecca, robicca prajekcyjaj ich čakańniaŭ.
«NN»: Časam chočacca źmianić chod padziej u tvory?
AZ: Adzinaje, što mnie zhadvajecca — heta adčynienaje akno. Voś ža jano, možna vyrvacca na volu! U knizie prosta dajecca tłumačeńnie, čamu hieroj hetaha nie robić. I tut ty dumaješ: «Druža, nu što ž ty čakaješ?» Jość supieražyvańnie ŭ hetym momancie — azirnisia, pahladzi ž!
«NN»: Bačycie paraleli pamiž hetym tvoram i «Dyscyplinarnym sanatoryjem» Limonava?
AZ: Limonaŭskaja publicystyka davoli tannaja ŭ peŭnaj stupieni… Limonaŭ atakuje tam «1984» Orueła — bliskučy tvor… I atakuje za druhasnaje, za takija rečy, ź jakimi sam Orueł moh by i pahadzicca.
«NN»: A padabienstva śvietu, stvoranaha ŭ knizie Kizi, da ciapierašniaha biełaruskaha hramadstva jaŭnaje?
AZ: Jano jaŭnaje nie tolki datyčna biełaruskaha hramadstva, a sučasnaha hramadstva ŭvohule. Pamiatajecie, Makmiorfi kaža astatnim pacyjentam, što jany jaho padstaŭlajuć, kali jon pačynaje za ich buču. Jon kaža, što tolki tam zrazumieŭ, što hetaja miedsiastra jaho moža trymać kolki zaŭhodna. A jamu adkazvajuć, što jon navat hublaje bolš, čym astatnija: «My ž tut amal usie dobraachvotna». Dla Makmiorfi heta šok.
Ideja takaja, što ludzi sami nie mohuć spravicca z saboj, sa svajoj asobaj, patrabujuć niejkaj dyscypliny, abarony, mocnaj ruki. Sami abmiažoŭvajuć svabodu, sami jaje časam śviadoma pradajuć.
«NN»: Tady Vaš top-3 biełaruskich Makmiorfi. Žyvych asobaŭ.
AZ: Pieršy, chto prychodzić u hałavu, — heta Mikoła Statkievič. Ale ž nie chočacca jaho pakryŭdzić takim paraŭnańniem. Prosta Statkievič — heta čałaviek, jaki adlustroŭvaŭ žadańni častki ludziej, kali jon kazaŭ pierad 2010 hodam, što jość ściana i treba jaje šturchanuć plačom. Heta toje ž samaje, kali Makmiorfi kazaŭ nakont vialikaj paneli kantrolu, jakuju jon nie zmoh vyrvać, kab raźbić joj šybu: «Ja, prynamsi, pasprabavaŭ».
Z adnaho boku, dla palityka heta nie samy lepšy krok — šturchać plačom ścianu. Ź inšaha boku, jon adlustroŭvaŭ čakańni častki ludziej, i adkazvaje za svaje ŭčynki, admaŭlajecca iści na kampramisy. Znoŭku hetaja paralel, kali Makmiorfi sprabujuć lačyć elektrašokam… Adna sprava zrabić niešta na adrenalinie, a inšaja — rabić niešta śviadoma i kožny dzień adkazvać za svaje ŭčynki. Heta toje, što prychodzić mnie ŭ hałavu adrazu, bolš piersanalij nie nazavu.
«NN»: Voś mnie ŭ Bromdenie bačycca naš nacyjanalny charaktar. Pry kancy knihi vyśviatlajecca, što jon i nie durny, i nie hłuchaniamy, dy i paśla jon padymaje tuju samuju panel i raźbivaje joj šybu, kab vyzvalicca. Tolki jon da taho nie vieryŭ, što tak moža, i chavaŭ svaju sutnaść.
AZ: U pryncypie, možna i takuju paralel pravieści. Ja pahadžusia z Vašymi słovami. Siły, jakija dremluć u našych ludziach, vialikija. Bromden dumaje, što jon maleńki, jon baicca. A Makmiorfi jaho treniruje, kaža jamu, što jon raście. Mahčyma, kalektyŭnaja śviadomaść u adzin dzień vyrašyć, što my takija mocnyja, što možam vysadzić hetyja kratavanyja vokny i viarnuć toje, što nam naležyć pa našym pravie ad naradžeńnia.
