Paškadavali hrošaj?
«Nam nia treba aŭtamatyzavanaj systemy falsyfikacyi vybaraŭ. Nia treba! My stvorym dziaržaŭnuju».
Hety zabaŭna-panury lapsus Alaksandra Łukašenki z 2001 hodu mižvolna pryhadaŭsia mnie apošnimi dniami, kali ja krajem voka naziraŭ za palityčnaj avanturaj u Polščy vakoł padliku hałasoŭ u miascovych vybarach, jakija prajšli 16 listapada. Stvaryli b palaki takuju systemu padliku hałasoŭ, jak u Biełarusi, dyk nijakich prablemaŭ nie było b…
A polskija prablemy pačalisia ŭžo ŭ dzień hałasavańnia, kali vyjaviłasia, što kamputarnaja systema, jakaja była admysłova padrychtavanaja dla zboru častkovych dadzienych z terytaryjalnych kamisij, pačała davać zboi. Nia vyklučana, što jana była ŭzłamanaja chakierami.
Pra toje, što mohuć uźniknuć ciažkaści z kamputarnym padlikam hałasoŭ, niekatoryja papiaredžvali zahadzia. Sprava ŭ tym, što stvareńnie systemy dla apracoŭki vybarčych źviestak Dziaržaŭnaja vybarčaja kamisija zamoviła ŭsiaho za try miesiacy da vybaraŭ i, vidavočna, zaprapanavała zamały hanarar (niedzie kala 100 tysiač dalaraŭ), bo ŭ konkursie pryniała ŭdzieł usiaho adna firma, nia nadta kab viadomaja na rynku kamputarnych prahramaŭ u Polščy. Što bolš, testavańnie padlikovaj systemy pierad vybarami niaźmienna vyjaŭlała niejkija pamyłki. Nie było mocnych padstavaŭ spadziavacca, što vybarčyja kamputary zapracujuć pravilna jakraz padčas vybaraŭ. I jany nie zapracavali.
Možna ličyć i biez kamputaraŭ
Kali ja braŭ udzieł u pieršych demakratyčnych miascovych vybarach u paślavajennaj Polščy — jak kandydat u haradzkuju radu ŭ Biełastoku ŭ 1990 hodzie ad biełaruskaj palityčnaj partyi — nichto tady jašče nia čuŭ pra kamputary ŭ vybarčym pracesie. Hałasy ličylisia ŭručnuju viečaram paśla niadzielnaha hałasavańnia na ŭsich uzroŭniach vybarčaha pracesu — i va ŭčastkovych kamisijach, i ŭ vajavodzkich dy ŭ Varšavie. Vyniki hałasavańnia na kožnym vybarčym učastku vyviešvalisia ŭžo ŭ paniadziełak ranicaj. Aficyjnymi jany rabilisia praź dzień ci dva.
Sioleta aficyjnyja vyniki miascovych vybaraŭ byli padadzienyja tolki viečaram u subotu, to bok na šosty dzień paśla hałasavańnia. I ciaham tych šaści dzion Polšču tresła ad hučnych palityčnych zajavaŭ apazycyi, što, maŭlaŭ, ułada falsyfikuje vybary na svaju karyść.
Nahadaju, što Polščaj ciapier kiruje kaalicyja Hramadzianskaj platformy ź Sialanskaj partyjaj (abiedźvie partyi — centrysckija), a ŭ apazycyi znachodziacca Prava i spraviadlivaść Jarasłava Kačynskaha (pravyja) i sacyjał-demakraty. Nichto nikoha nie schapiŭ za ruku pry falšavańni, dyj nieabvieržnych dokazaŭ niesumlennaści padliku hałasoŭ niama, ale tym nia mienš radykalna-pravyja hrupoŭki arhanizavali pratest suprać mierkavanaj falsyfikacyi i navat uvarvalisia ŭ pamiaškańnie Dziaržaŭnaj vybarčaj kamisii ŭ Varšavie. Vosiem ź dzieviaci sudździaŭ troch najvažniejšych sudoŭ u Polščy, jakija składajuć hetuju kamisiju, padali ŭ adstaŭku. Jarasłaŭ Kačynski acaniŭ, što padlik hałasoŭ byŭ «niesapraŭdny» i «niesumlenny», i zajaviŭ, što jahonaja partyja vystupaje za paŭtornyja vybary dy budzie pratestavać u eŭrapiejskich strukturach i arhanizuje admysłovy pratest u Varšavie 13 śniežnia, na čarhovyja ŭhodki ŭviadzieńnia vajennaha stanovišča kamunistyčnym režymam u 1981 hodzie. Chutčej za ŭsio — budzie čarhovy vuličny zakałot i bojka.
Ekzyt-poł i niesapraŭdnyja biuleteni
Na što abapirajucca abvinavačańni ŭ falsyfikacyi vybarčych vynikaŭ?
Jość dźvie asnoŭnyja rečy, jakija vyklikajuć zrazumieły niedavier siarod apazycyi da aficyjnych vynikaŭ.
Pa-pieršaje, aficyjnyja vyniki razychodziacca značna z vynikami ekzyt-połu, asabliva ŭ dačynieńni da apazycyjnych siłaŭ. Prykładam, kandydaty Prava i spraviadlivaści, pavodle ekzyt-połu, pavinny atrymać 31,5% hałasoŭ, a ich aficyjny vynik — 26,8%.
Pa-druhoje, u hetych vybarach aficyjny adsotak niesapraŭdnych biuleteniaŭ — 17,9% — byŭ vyrazna vyšejšy, čym raniej, kali jon vymiaraŭsia 12%-14%. Heta, vidać, vyklikała abvinavačańni, što na niejkim etapie niechta «sapsavaŭ» biuleteni, padadzienyja za apazycyjnych kandydataŭ. Dy ŭsio ž heta nijakija nia dokazy falsyfikacyi, a ŭsiaho materyjał dla analizu i dośledu…
Biezumoŭna, uvieś hety paślavybarčy šum padarvaŭ upeŭnienaść palakaŭ u tym, što ŭ Polščy niemahčyma parušyć demakratyčnyja pracedury palityčnaha žyćcia. Ale — nie da kanca. U apytańni, praviedzienym na zamovu hazety Rzeczpospolita na minułym tydni, 59% respandentaŭ skazali, što vybary ŭsio ž byli sumlennyja, niahledziačy na prablemy z padlikam hałasoŭ, a tolki 29% zajavili, što nia ŭsio z hetym padlikam było pravilna (u naŭmysnuju falsyfikacyju vierać usiaho 12% apytanych). Heta, u kančatkovym vyniku, dakazvaje, jak daloka Polšča prasunułasia na šlachu da demakratyi.
Siamiejnaje
Kali ja dumaju pra toje, jak daloka Polšča zajšła ŭ svaim demakratyčnym raźvićci, mnie pryhadvajecca adzin epizod z dapatopnaha, kamunistyčnaha času, kali moj baćka, jaki ni na jakija vybary nie chadziŭ naohuł, pastanaviŭ adnojčy prahałasavać na miascovych. Heta byŭ, vidać, kaniec 1970-ch abo pačatak 1980-ch. Baćkaŭ znajomy z susiedniaj vioski, jaki stajaŭ kandydatam na druhim miescy ŭ vybarčym biuleteni, zrabiŭ «patajemnuju» vybarčuju kampaniju, namoviŭšy svaich svajakoŭ i znajomych usio ž pajści na hałasavańnie i pastavić «kryžyk» kala jahonaha proźvišča. Kali vybarca ŭkidvaŭ niezapoŭnieny biuleteń — jak ahitavali rabić kamunistyčnyja ŭłady — to hołas zaličvaŭsia pieršamu kandydatu ŭ biuleteni (viadoma ž, pravieranamu kamunistu). U našaj vioscy vybarčaha ŭčastku nie było, i baćka pajechaŭ rovaram u viosku Janova, kilametraŭ za 5-6 ad našaha chutaru. Ale pa darozie jon sustreŭ adnaviaskoŭca, jaki jakraz adtul viartaŭsia. «Vałodzia — skazaŭ toj čałaviek majmu baćku — kali ty jedzieš na hałasavańnie, to nie marnuj času i viartajsia dachaty. Ja ŭžo tam byŭ i prahałasavaŭ za ŭsiu našu viosku».
Mama potym doŭhi čas pakieplivała z baćki, nahadvajučy jamu, čym zakončyłasia jahonaje pamknieńnie pryniać udzieł u butaforskim palityčnym žyćci kamunistyčnaj dziaržavy. Ale kali kamunizm rassypaŭsia, mama, pierajechaŭšy ŭ horad na schile 1990-ch, pačała chadzić na ŭsie vybary, prezydenckija, parlamenckija i miascovyja. I zaŭziata namaŭlała chadzić mianie, kali ja, dziela žartu, naŭmysna ćvialiŭ jaje cyničnymi zaŭvahami, što mnie ŭsio roŭna, chto budzie kiravać Polščaj — pravyja, levyja ci centrysty. «Słuchaj, — kazała mnie mama, — kožny hołas maje značeńnie. Nielha ž dapuścić, kab vyjhrali tyja z…» I tut hučała nazva pravaj, bolš ci mienš klerykalnaj partyi, jakoj, pavodle majoj mamy, biełarusy i ŭsie ćviarozyja ludzi ŭ Polščy pavinny zaharadzić darohu da ŭłady.
Mama, jakoj siońnia 82 hady, vybirałasia i na hetyja vybary, niahledziačy na toje, što niekalki tydniaŭ raniej pakalečyła nahu i jašče jaje nia vylečyła. Jana paprasiła ŭnuka, kab toj zavioŭ jaje na vybarčy ŭčastak. Na žal, u dzień vybaraŭ mama adčuła siabie nastolki drenna, što nie ryzyknuła iści navat z unukam pad ruku…
Mnie zdajecca, varta było dažyć da času, u jakim, jak kaža maja mama, «kožny hołas maje značeńnie». Kali dobra padumać, dyk heta całkam niebłahoje vyznačeńnie demakratyi jak takoj, praŭda?
Polšča nie razvalicca, a naadvarot — uzmocnicca
«Ja padazraju niejkuju dyversiju. Niemahčyma tak zavalić [spravu]», — prakamentavaŭ skandał z padlikam hałasoŭ były prezydent Polščy Lech Vałensa ŭ charakternym dla siabie styli. Ale patrabavańni niekatorych apazycyjnych palitykaŭ, kab paŭtaryć miascovyja vybary, jon nazvaŭ «niesurjoznymi».
Zrešty, niama zakonnaj padstavy, kab taki paŭtor vybaraŭ arhanizavać. Treba było b pryniać adpaviedny zakon, a hetaha nia zrobiać ni Hramadzianskaja platforma, ni Sialanskaja partyja — jany majuć bolšaść u Sejmie i na miascovych vybarach atrymali niebłahija vyniki, jakija całkam ich zadavalniajuć (Hramadzianskaja platforma — 27,3%; Sialanskaja partyja — 8,8%).
A ciapier pra samaje istotnaje. Uvieś hety skandał z avaryjaj padlikovaj kamputarnaj systemy mocna zasłaniŭ dla naziralnikaŭ, jak mnie padajecca, najvažniejšy vynik, jaki jašče daviadziecca asensavać partyjnym i inšym analitykam.
Što tyčycca miascovych vybaraŭ, dyk u Polščy pavoli kančajecca dyktat ahulnapolskich palityčnych partyjaŭ. U hetych vybarach faktyčna treciaj palityčnaj siłaj, paśla Hramadzianskaj platformy i Prava i spraviadlivaści, staŭ niefarmalny aljans pad nazvaj Parazumieńnie haradzkich ruchaŭ (Porozumienie Ruchów Miejskich), jaki składajuć miascovyja hramadzianskija inicyjatyvy i hrupoŭki, źviazanyja hieahrafična z kankretnymi haradami i rehijonami. Jak padajecca, polskija vybarcy ŭ hetych vybarach zrazumieli macniej, čym kali-niebudź raniej, što demakratyja — heta sprava, jakaja ŭ pieršuju čarhu datyčyć taho, što robicca ŭ miescy, dzie jany žyvuć, a nie taho, što adbyvajecca na partyjnych kanhresach i parlamenckich sesijach u stalicy. Kali heta sapraŭdy tak, to palaki zrabili jašče adzin vyrazny krok, kab addalicca ad tatalitarnaj śviadomaści minułaha času i ad myśleńnia, jakoje źviazvała pieramieny ŭ krainie pierš za ŭsio abo i vyklučna sa źmienaj centralnaj ułady.
Što j kazać, biełarusam takoje jašče i nia śniłasia.
