U rodnaj Horadni 17 vieraśnia śviata. Vystupy, kancerty, šašłyki. Uładnyja ideołahi vyrašyli mienavita u hety dzień adznačać čarhovuju hadavinu pieršaj ŭzhadki karaleŭskaha horada ŭ Ipaćjeŭskim letapisie.
Jak u savieckaj, tak i ŭ siońniašniaj Biełarusi adznačajuć datu 17 vieraśnia 1939 hoda, kali amal usia terytoryja Biełarusi akazałasia ŭ składzie adnaho dziaržaŭnaha ŭtvareńnia. Žachlivy paradoks: biełarusy śviatkujuć pačatak Druhoj suśvietnaj vajny…
Jakoje značeńnie mieli padziei vieraśnia 39-ha? Što heta było dla biełarusaŭ? Vyzvaleńnie Zachodniaj Biełarusi ad «polskaha hniotu» i ŭźjadnańnie naroda ci stalinska-hitleraŭskaja ahresija suprać Polščy i savieckaja akupacyja Zachodniaj Biełarusi?
Uźjadnańnie biełaruskaj ziamli, jakoje adbyłosia na samym pačatku vajny, biezumoŭna, było pazityŭnaj i važnaj padziejaj u histaryčnym losie biełarusaŭ u XX st. Ale jaho nielha razhladać asobna ad padziej Druhoj suśvietnaj vajny i palityki maskoŭskich uładaŭ u Biełarusi.
I savieckaja, i sioniašniaja biełaruskaja prapahanda zdoleli šmat kaho pierakanać u tym, što vajna pačałasia nie ŭ vieraśni 1939 hoda, a ŭ červieni 1941-ha, što adzinym ahresaram była nacysckaja Hiermanija, što Čyrvonaja armija tolki vyzvalała biełarusaŭ i ŭkraincaŭ. Choć pamiać žycharoŭ Zachodniaj Biełarusi akazałasia macniejšaj za prapahandu. Na pytańnie, kali pačałasia vajna, miascovyja žychary stałaha vieku adkazvajuć: «u vieraśni 39-ha».
Pytańnie varta stavić bolš šyroka: jakoje značeńnie vierasień 1939 hoda mieŭ dla Jeŭropy, dla ŭsiaho śvietu? Naša biełaruskaja historyja — heta tolki častka jeŭrapiejskaj i suśvietnaj historyi. Dla biełarusaŭ, jak dla ŭsiaho śvietu, vierasień 39-ha — heta pačatak Druhoj suśvietnaj vajny, pačatak vialikaj trahiedyi. Połymia hetaha pažaru daščentu vypaliła biełaruskuju ziamlu. Siońnia my ŭžo kažam, što zahinuŭ amal kožny treci.
I nie tolki ad ruk nacystaŭ.
Padziei vieraśnia 1939 hoda stali nastupstvam padpisanych u žniŭni ŭ Maskvie tajnych pratakołaŭ «paktu Mołatava-Rybientropa», u vyniku čaho i pačałasia suśvietnaja vajna. (Chacieŭ napisać viadomaha paktu, ale pałova žycharoŭ naŭšaj krainy pra heta tak i nie viedajuć). Hitler i Stalin dzialili Jeŭropu. Polšča stała pieršaj achviaraj chaŭruśnikaŭ. Pry hetym jak Hiermanija, tak i SSSR parušyli padpisanyja raniej z Polščaj pakty ab nienapadzie.
Biezumoŭna, biełaruskaja nacyja mieła prava na ŭźjadnańnie. I jano adbyłosia b, raniej ci paźniej. Jak adbyłosia ŭźjadnańnie polskaj nacyi, razdrabnionaj u vyniku padziełaŭ Rečy Paspalitaj u druhoj pałovie XVIII stahodździa.
Savieckaja prapahanda vykarystała ideju ŭźjadnańnia Biełarusi dla raspaŭsiudžvańnia stalinizmu. I ahitacyja časta spracoŭvała. U Zachodniaj Biełarusi było šmat ludziej, jakija paddalisia na balšavickuju ahitacyju. Ale davać svabodu biełaruskamu narodu Kreml nie źbiraŭsia. Ahulnaviadoma, što ŭ BSSR była fasadnaja dziaržaŭnaść, nendza, HUŁAH, prymusovyja kałhasy, vyniščeńnie nacyjanalnaj intelihiencyi. Heta zakranuła bolšaść siamiej i našu taksama: maja babula Volha była vysłana ŭ Kazachstan i adtul užo nie viarnułasia.
My dobra viedajem, što nielha idealizavać i mižvajennuju Polšču ŭ adnosinach da biełarusaŭ. Načalnik dziaržavy Juzaf Piłsudski spačatku ščyra abiacaŭ im kulturnuju aŭtanomiju i vystupaŭ na mitynhu ŭ Minsku na dobraj biełaruskaj movie. U nas na Haradzienščynie paŭstaŭ šyroki adradžencki biełaruski ruch, u bolšaści viosak byli stvaranyja struktury Tavarystva Biełaruskaj Škoły. Ale chutka nastroi uładnaj elity ŭ Varšavie źmianilisia i jana pačała pravodzić palityku asimilacyi. Paspryjała hetamu i Maskva, jakaja sprytna pačała stvarać kamunistyčnyja arhanizacyi ź sietki TBŠ. Naprykancy 1930-ch hadoŭ u Zachodniaj Biełarusi ŭžo nie zastałosia anivodnaj biełaruskaj škoły, nie pryznavaŭsia fakt isnavańnia biełarusaŭ-katalikoŭ. Biełaruskaje nasielnictva časta adčuvała siabie ludźmi «druhoha hatunku». Moj dzied, jakoha zvali taksama Alaksandr Milinkievič, syn i ŭnuk represavanych paŭstancaŭ 1863 hodu, byŭ adnym z aktyvistaŭ biełaruskaha ruchu na Haradzienščynie ŭ 1920-ja hady i adsiadzieŭ u polskaj turmie za svaju baraćbu za biełaruskaje školnictva.
I nie dziva, što častka biełarusaŭ adhuknułasia na abiacanki kamunistaŭ i ŭračysta vitała prychod Čyrvonaj armii. Adnak hetaja radaść vielmi chutka źmianiłasia rasčaravańniem, a potym spadziavańniem na toje, što balšaviki pryjšli nienadoŭha.
Sapraŭdy, novaja ŭłada pavodziła siabie jak akupanty. A jak pa-inšamu traktavać tyja pieramieny, što jana pryniesła? Maje baćki, što nastaŭničali u toj čas u Harodni časta ŭspaminali žachlivyja nočy, kali ludzi čakali čarhovych aryštaŭ, i abaviazkovyja vuzielčyki z samym nieabchodnym, jakija rychtavalisia ź viečaru. Viadoma, što ŭ našym horadzie rasstreły «vorahaŭ naroda» adbyvalisia na terytoryi haradskoj turmy i ŭ pryharadnym lesie «Pyški».
Viadoma, što hałoŭnaj achviaraj stała miascovaje polskaje nasielnictva, ale represii zakranuli ŭsich. Abviaščajučy pra «vyzvaleńnie biełarusaŭ», savieckija ŭłady źniščyli apošni mahutny biełaruski asiarodak, jaki dziejničaŭ u Vilni. Byŭ tajna aryštavany i zahinuŭ u HUŁAHu «patryjarch» biełaruskaha ruchu Anton Łuckievič.
Nacyjanalizacyja pramysłovaści i handlu abiarnułasia čerhami i deficytam amal na ŭsie vidy tavaraŭ i pradukty. Vioska była prycisnutaja padatkami i likvidacyjaj «kułakoŭ», pad jakuju papaŭ i moj druhi dzied Ivan Baran. Spačatku jaho razam sa starejšymi synami sielski kamitet biednaty vyrašyŭ rasstralać jak «kontru», ale potym abmiežavalisia kanfiskacyjaj usioj majomaści.
Ludzi, jakija pieražyli «pieršych savietaŭ», z žartam kazali, što jany byli «dobryja», bo chutka źnikli.
Ci možna siońnia havaryć pra «vyzvaleńnie», pra vialikija pośpiechi ŭ raźvićci ekanomiki i kultury Zachodniaj Biełarusi, a taksama pra «niekotoryje izdieržki komandno-administrativnoj sistiemy»?
Upeŭnieny, što ŭ vieraśni 1939 hoda stała bolš Savieckaha Sajuzu, ale nie Biełarusi.
