Niejak pierad II suśvietnaju vajnoju Zosi Bełtušcy, jakaja žyła ŭ vioscy na Vilenščynie, raptoŭna zabaleŭ žyvot. Baleła vielmi mocna, što biednaja Zosia až kurčyłasia. Kali jaje pahladzieŭ lekar, to skazaŭ, što jana budzie nieŭzabavie naradžać.
— Čaho, — utaropiłasia Bełtuška, — čaho naradžać? Mnie žyvot balić.
Hetak na śviet pryjšoŭ adzin z hierojaŭ ramana «Pałyn-pałyn» Jośka Haroch — niezakonnanarodžany syn biełaruskaj viaskoŭki, padmanutaj vilenskim afierystam.
Raman «Pałyn-pałyn» — pieršy bujny prazaičny mastacki tvor Zianona Paźniaka, jaki choć i pisaŭ raniej mastackija narysy dy abrazki, sprabavaŭ siabie ŭ vieršaskładańni, byŭ bolš viadomy svajoj publicystykaj.
Kniha Zianona Paźniaka «Pałyn-pałyn»
Viaskovy biazbaćkavič, u jakoha vojska zabrała tojesnaść
Jośka, pra jakoha piša Zianon, nikoli nie bačyŭ svajho baćki i ros na les hledziačy. Chadziŭ u škołu, ale vučycca nie lubiŭ, čas baviŭ, załaziačy na drevy i halokajučy.
Chłopiec byŭ chulihanam, lubiŭ pabicca, dačapicca da ludziej, ale vielmi istotna źmianiŭsia paśla słužby ŭ vojsku — całkam pierajšoŭ na rasiejskuju movu dy ŭvieś čas sypaŭ zavučanymi frazami pra «pabudovu kamunizmu». Paśla vojska maładzion pastanaviŭ usimi siłami rabić sabie karjeru ŭ kamunistyčnaj sistemie, nie hrebujučy supracaj z KDB dy maračy pra vysokaje zvańnie ŭ hetaj słužbie.
Hetak u vobrazie Jośki Harocha, jaki paźniej navat źmienić proźvišča na Horachaŭ, Zianon Paźniak abahulniŭ svoj dośvied pra šmat jakich maładych biełarusaŭ, jakich całkam łamała savieckaje vojska, zmušała ich saromiecca matčynaj movy dy rabiła vorahami ŭsiaho biełaruskaha. Svajo zmahańnie ź biełaruščynaj Jośka praciahnuŭ z novaju siłaju, zakončyŭšy partyjnuju škołu.
Ludzi ź Vialikim Kniastvam u sercach
Praŭda, jak pakazvaje Zianon Paźniak u ramanie, byli ŭ časy BSSR i vialikija biełaruskija patryjoty, «ludzi ź Vialikim Kniastvam Litoŭskim u sercach». Hetak Zianon Paźniak pakazvaje ŭ svaim ramanie, što chaj schavana, nieprykmietna na pieršy pohlad, patajemna, ale navat pry karnaj kamunistyčnaj sistemie ŭ dumkach šmat jakich ludziej žyła volnaja Biełaruś, išło zmahańnie na niabačnych frantach. Hetyja ludzi zachaplalisia biełaruskaj kulturaj, pry samaj žorstkaj rusifikacyi razmaŭlali pa-biełarusku dy navat drukavali samvydatam patryjatyčnuju litaraturu.
Pakazvajučy nieviadomyja staronki biełaruskaha ruchu ŭ savieckija časy, Zianon Paźniak, jak mnie padajecca, praciahvaje spravu Uładzimira Karatkieviča, jaki ŭ «Kałasach pad siarpom tvaim» pa-mastacku raspavioŭ pra zmahańnie biełarusaŭ za volnaść Baćkaŭščyny ŭ časy Kastusia Kalinoŭskaha. «Pałyn-pałyn» natchniaje, dadaje siły, viery i nadziei — kali ruch za volnuju Biełaruś, ciahnučysia ad Kalinoŭskaha, nie spyniaŭsia navat u savieckija časy, to my tym bolš nie možam dapuścić, kab jon zhas i ciapier, kali nabiraje šału dy ahresii «russkij mir».
Karatkievičavaha Alesia Zahorskaha nahadvaje svajoj vysakarodnaściu, letuciennaściu dy vialikaj luboŭju da rodnaj ziamli Ramuk Šlachta z ramanu «Pałyn-pałyn». Ramuk — partyjec, čalec KPSS, ale i vialiki biełaruski patryjot. Jon, jak i jašče niekatoryja hieroi ramanu, trymajecca pohladu, što treba farmalna zastavacca ŭ partyi, kab dziakujučy hetamu čynić dobryja spravy dy spryjać biełaruščynie. Adkrytaje supraćstajańnie vyklikała b tolki niepatrebnyja represii dy toje, što biełarusaŭ zamianili b na kiroŭnych pasadach ludźmi Kramla.
Jak i ŭ Karatkieviča, jaki pakazvaŭ baraćbu šlachty za volnaść svajoj staronki, biełaruskija dziejačy i patryjoty ŭ časy SSSR — heta pieradusim naščadki starych šlachieckich rodaŭ. Pry hetym dla aŭtara, jak padajecca, važnaje nie samo pa sabie pachodžańnie, a šlachietnaść dušy — pačućcio hodnaści, adkaznaści, sumlennaść dy spraviadlivaść u ludziach. Mienavita z hetaj pryčyny pazityŭny hieroj Ramuk Šlachta pieradusim nosić svajo havarkoje proźvišča.
Raman — heta realnaja historyja biełarusaŭ
«Pałyn-pałyn» — heta mastackaja proza, ale ŭ niekatorych hierojach vielmi lohka raspaznajucca realnyja asoby. Hetak pratatypam historyka Jaŭhiena Jermakoviča, jaki spatykaŭsia z patryjatyčnaj moładździu, studentami Biełaruskaha dziaržaŭnaha teatralna-mastackaha instytutu, dy raskazvaŭ im pra minuŭščynu Biełarusi, biezumoŭna, staŭsia słynny historyk Mikoła Jermałovič, jaki trahična zahinuŭ pad kołami aŭtamabila.
Pratatypam adnaho z hierojaŭ — Antosia Balceviča — treba mierkavać, staŭsia mastak Lavon Barazna, aktyvist zachavańnia biełaruskaj histaryčnaj i kulturnaj spadčyny ŭ BSSR. U 1972 Barazna rychtavaŭ publičnuju akcyju pratestu suprać razbureńnia Niamihi. 15 žniŭnia 1972 u starym horadzie ŭ Miensku jon kinuŭsia na vulicy ratavać žančynu, na jakuju napali bandyty. Kabieta imhnienna źnikła, a Lavona zabili nažom. Paźniej stała viadoma, što zabojcy Lavona Barazny — dva syny pałkoŭnika KDB Michaiła Zołatava, načalnika achovy Domu ŭradu ŭ Miensku. Złačyncaŭ vyzvalili pa amnistyi nieŭzabavie paśla suda.
Apisanaja ŭ ramanie supołka studentaŭ-patryjotaŭ «Vyšynia» mieła taksama adpaviednik u realnaści — apazicyjny asiarodak «Na paddašku» ŭ masterni mastaka Jaŭhiena Kulika, kudy ŭ svoj čas prychodziŭ Zianon Paźniak, Aleś Razanaŭ, Aleś Maračkin, Michaś Čarniaŭski dy inšyja.
Tvor, jaki zmušaje pracavać mazhi
U ramanie «Pałyn-pałyn» Zianon Paźniak vyjaŭlaje siabie jak fiłosaf, razvažajučy vusnami svaich hierojaŭ pra biełaruski charaktar, da prykładu, pra samuju stanoŭčuju i samuju dadatnuju rysu našaha narodu.
«Ciarpimaść i pavaha da ŭsich ludziej, niezaležna ad pachodžańnia» — hetkaja samaja vialikaja cnota biełarusaŭ, adznačaje hieroj tvora Ramuk Šlachta.
Samaja ž vialikaja zahana vynikaje z cnoty — biełarus «čužych stavić vyšej za svaich», a z hetym źviazana i toje, što biełarusy pry lubych režymach i ŭładach «zdavali» pieradusim svaich, možam my pračytać u knizie.
«A ja svaim rozumam dumaju, što treba tak: pavažać siabie, šanavać svaich i baranić svaich pierad čužymi. Voś i ŭsia fiłasofija. A zdradnikaŭ treba čyścić. Złodzieju možna prabačyć, ašukancu-krucialu, dy šmat kamu, ale zdradniku — nie. Zdradnik — heta zabojca nacyi», — kaža staršynia kałhasu i biełaruski patryjot Rafał Rubajła.
Vusnami inšaha hieroja — partyjnaha dziejača Alaksandra Raviča — Zianon Paźniak raspaviadaje, da prykładu, pra kamunizm, jak tolki formu represijaŭ, a zusim nie sutnaść savieckaha času: «… Pakul budzie isnavać Maskva i Rasieja, datul hałoŭnym dla nas (dla ŭsich nas) budzie Biełaruś, biełarusy i biełaruskaja mova. Usio astatniaje idzie potym. Takaja łohika hetaj našaj cyvilizacyjnaj vajny z Maskvoj. Kamunizm tut nie sutnaść. Tak sabie, forma impieryi i mietad represijaŭ inšych narodaŭ… Rasieju nichto nikoli nie pierajnačyć…»
Raman pra žyćcio, a ŭ žyćci jość i śmiech
Akramia surjoznych temaŭ jość miesca ŭ ramanie i humaru, zdarovaj ironii. Apisvajučy miadovy miesiac studentaŭ-mastakoŭ Antosia i Ludvisi Balcevičaŭ, aŭtar padkreślivaje, što «ad ščaścia jany niby prydureli i hołasna vyjaŭlali svoj stan kachańnia i zachapleńnia. Ludka ŭ svaim styli lamantavała niby ŭ lesie: «A-joj-a-ja-joj, oj-oj, ach-ach, och-och» (Nu jak tut ni kryčać, kali samo kryčycca)». Luboščy maładych skončylisia adnaho razu tym, što z hrukatam złamaŭsia łožak i jany ŭdvaich skacilisia na padłohu. «Heta jak udar Piaruna siarod nočy».
Ranicaj im hrukała ŭ dźviery susiedka źnizu: «U vas sovieść jeść? Vy što, łašadziej tuda zavieli? Ili ŭ vas ipadrom?»
Treba skazać, što ŭ ramanie davoli šmat trasianki, na jakoj razmaŭlajuć pieradusim admoŭnyja piersanažy, ale trasianka ŭsia dublujecca biełaruskaj movaju ŭ znoskach unizie staronki.
Čamu «pałyn»?
Što datyčyć nazvy ramana, to, badaj, simvał pałynu staŭsia asabliva vymoŭnym dla biełarusaŭ paśla avaryi na Čarnobylskaj AES, bo čarnobyl — heta inšaja nazva pałynu ŭ biełaruskich havorkach. Pałyn — heta taksama horki los, ciažkaja čałaviečaja dola, jak u Zosi Bełtuški, ad jakoj adroksia rodny syn, bo chacieŭ być partyjnym načalnikam i žyć bieź viaskovych uspaminaŭ.
Pałyn — heta taksama vodar svabody, jaki nie moža być sałodki, bo «za volu kładuć hałavu».
Adziny minus ramana — heta nakład usiaho 200 asobnikaŭ, vydadzienych za košt samoha aŭtara. Chočacca spadziavacca, što Zianon znoŭ paraduje nas novaj mastackaj prozaj, bo hetym ramanam jon tolki narabiŭ smaku.
