Hrupa vydatnych biełaruskich navukoŭcaŭ pierajechała ŭ Varšavu. Pajechała nie na svajo žadańnie, heta adbyłosia paśla brydkaj čystki Hrodzienskaha ŭniviersiteta imia Janki Kupały. U vyniku hetych padziej u Varšaŭskim univiersitecie paŭstała svajho rodu filija Hrodzienskaha — Centr biełaruskich daśledavańniaŭ z šyrokimi dydaktyčnymi i daśledčymi metami. Ciapier voś hetaja hrupa navukoŭcaŭ vydała «Hadavik Centra biełaruskich studyjaŭ».
«Hadavik» płanuje vychodzić na troch movach — pa-polsku, pa-anhlijsku i pa-biełarusku.
U artykułach hadavika možna vyłučyć niekatoryja ahulnyja tendencyi. Pierš za ŭsio, zbornik raźvivaje «nacyjanalnuju kancepcyju biełaruskaj historyi». Navat sam vybar temaŭ zbornika adlustroŭvaje paradak dnia hetaj kancepcyi: biełaruskaja dziaržaŭnaść (ci heta Połackaje kniastva, ci Rada BNR), krajoŭcy (jak złučvo pamiž lićvinami i sučasnymi biełarusami), pytańnie biełaruskaj identyčnaści (jaho ŭ zborniku cikava analizuje Taćciana Kasataja — na prykładzie biełaruskich jevanhielistaŭ), prablemy ŭłasna nacyjanalnaj histaryjahrafii.
Asablivaje značeńnie nabyvajuć teksty, jakija parušajuć hetuju ramku. Ina Sorkina piša pra «štetł» — prastoru biełaruskaj kultury, Ihar Kuźminič — pra «kliniki prava» ŭ sučasnych biełaruskich univiersitetach. Na hetych tekstach varta spynicca asobna.
Artykuł Iny Sorkinaj pra štetł — «svojeasablivuju prastoru habrejaŭ» u biełaruskich haradach i miastečkach — adlustroŭvaje vialikuju daśledčuju tradycyju hetaj temy. Aŭtarka šmat cytuje pracy na anhlijskaj, ruskaj, polskaj movach, pryśviečanych adkazu na pytańnie «What exactly was a Shtetl?» Kali zusim koratka, štetł — heta habrejskaja prastora miastečka. Tradycyjna ličycca, što štetł zahinuŭ u ahni Druhoj suśvietnaj vajny, ale siońnia hetaja dumka stavicca pad sumnieńnie. Štetł usio čaściej razhladajuć nie tolki jak realnuju sacyjalnuju i kulturnuju prastoru, ale i jak histaryčnuju pamiać. Tamu asablivuju rolu ŭ artykule nabyvajuć uspaminy Vasila Stomy ci Siarhieja Hrachoŭskaha.
Asablivuju ŭvahu Ina Sorkina nadaje mižkulturnamu dyjałohu, jaki byŭ stałaj adznakaj žyćcia štetła. Naprykład, jana pakazvaje, što habrei ź miastečak brali aktyŭny ŭdzieł u pašyreńni «Našaj Nivy» ŭ 1900-ch i 1910-ch hadach (s. 149—150).
Daśledčyca źviartajecca taksama da takoha balučaha pytańnia, jak antysiemityzm. Jeŭrapiejski vopyt intelektualnaha asensavańnia hetaj katastrofy nadaŭ joj admysłovaje značeńnie. Sorkina tut źviartajecca da raniejšych biełaruskich abmierkavańniaŭ hetaj prablemy i pakazvaje: Baradulin pačynaje suprać Marzaluka — i prajhraje (s. 151). Ci sapraŭdy nie było antysiemityzmu ŭ Biełarusi, jak pisaŭ narodny piśmieńnik u «habrejskim numary» časopisa «ARCHE Pačatak». Nie, byŭ, chacia i miakki — zavočna piarečyć jamu mahiloŭski archieołah. Heta pryviało da paraŭnalna nievialikaj kolkaści pahromaŭ u Biełarusi ŭ kancy XIX — pačatku XX st. (naprykład, proci Ukrainy). Treba zaŭvažyć, što hetym pytańniem — «the missing pogroms of Belorussia» — zajmalisia mnohija daśledčyki, pieravažna za miažoj (s. 156).
Cikavuju adukacyjnuju praktyku — dziejnaść «klinik prava» u Biełarusi — razhladaje Ihar Kuźminič. Heta forma jurydyčnaj adukacyi, z adnaho boku, i forma jurydyčnaj dapamohi hramadzianam, z druhoha — naprykład, praz kansultacyi. Ale ŭ Biełarusi, ličyć daśledčyk, kliniki prava znachodziacca ŭ stanie stahnacyi i nie adyhravajuć nijakaje roli ani ŭ navučańni, ani ŭ sacyjalnaj śfiery (s. 274). Na žal, dać adkaz na pytańnie, čamu tak skłałasia, jon nie sprabuje. Zatoje Kuźminič prapanuje svajo bačańnie vychadu z hetaj situacyi.
Nieardynarna pabudavany artykuł Andreja Čarniakieviča. U centry ŭvahi daśledčyka znachodzicca Najvyšejšaja rada BNR, jakaja dziejničała ŭ 1919 i 1920 hadach. U biełaruskaj histaryjahrafii jana tradycyjna ličycca pałanafilskaj. Čarniakievič asprečvaje jejnaje pałanafilstva — heta hałoŭny pasył tekstu. Ź vidavočnych chibaŭ varta adznačyć adsutnaść u spasyłkach bliskučaj manahrafii Juryja Turonka «Vacłaŭ Ivanoŭski i adradžeńnie Biełarusi». Ivanoŭski adyhraŭ vyklučnuju rolu ŭ historyi rady, navat faktyčna ŭznačalvaŭ jaje niejki čas u 1920 hodzie (farmalny staršynia — Sierada, adzin ź lidaraŭ BNR u 1918 hodzie). Turonak daje adkaz, čamu Ivanoŭski ŭ pačatku 1920 hoda pačaŭ vykonvać faktyčnuju rolu pradstaŭnika Biełarusi na mižnarodnaj arenie, u pryvatnaści, u pieramovach z Polščaj.
Dakumienty, apublikavanyja ŭ dadatku da artykuła Čarniakieviča, šyrej adlustroŭvajuć taki cikavy bok dziejnaści Najvyšejšaj rady, jak finansy. Paśla padpisańnia polska-biełaruskaj damovy 24 sakavika 1920 hoda (aficyjnaja nazva — «Prapanovy supolnaj kanfierencyi pradstaŭnikoŭ Biełarusi i pradstaŭnikoŭ polskaha ŭrada», padpisanyja ź biełaruskaha boku Ivanoŭskim i Smoličam) rada atrymała finansavyja datacyi, što pryviało da istotnaha rostu jaje ŭpłyvu — praz stvareńnie aparatu i novyja mahčymaści pracaŭładkavańnia dla biełaruskich dziejačaŭ u Miensku. Pra heta pisała i polskaja vyviedka: «Abapirajučysia na płatny arhanizacyjny aparat, z kožnym dniom pašyrajucca śfiery intaresaŭ i pracy» (s. 171). Dakumienty pieravažna tyčacca pracedur raźmierkavańnia finansaŭ, u tym liku takija cikavyja epizody, jak zaćviardžeńnie normy sutačnych dla kamandzirovak biełaruskich palitytkaŭ (9.05.1920, pamier — 200 polskich marak, s. 186).
* * *
Ź dziŭnaha varta adznačyć nastupnaje: prafiesar Vardamacki paśladoŭna piša Lukashenko, chacia navat pravierka arfahrafii dla anhlijskaj movy ŭ Microsoft Word paznačaje heta jak pamyłku, prapanujučy vypravić na Lukashenka. U zborniku naohuł tam-siam spatykaješ moŭnyja šurptaści: to ŭmiašalnictva (ale heta skroź u ciapierašniaj biełaruskaj movie), upadak, Pricak (s. 23) i inš.
* * *
Hety zbornik možna acanić jak pa-svojmu vydatny ŭzor «nacyjanalnaj kancepcyi» 1990-ch hadoŭ. Pobač z peŭnymi jejnymi pieravahami jon adlustroŭvaje i jaje słabaści — ssunutaja temparalnaść (kali da zamiežnych dyskusij prybiahajuć, to ź istotnym spaźnieńniem, u vyniku pracy 15—20 hadovaj daŭniny atestujucca jak «niadaŭnija daśledavańni»), naohuł małoje viedańnie sučasnych navukovych dyskusij, časam advolnaść arhumientacyi.
Razam z tym adbyvajucca važnyja sproby vyjści za miežy biełaruskaj, polskaj i rasjskaj intelektualnych prastoraŭ i ŭklučyć pradmiet ułasnaha daśledavańnia ŭ bolšy šyroki kantekst (asabliva heta tyčycca tekstaŭ Iny Sorkinaj i Ihara Kuźminiča). Heta dazvalaje inačaj vyznačyć patencyjał «varšaŭskaha vyhnańnia» biełaruskich aŭtaraŭ. Naŭrad ci niešmatlikaja hrupa humanitaryjaŭ sa svajho varšaŭskaha vyhnańnia zmoža paŭpłyvać na mlavaje akademičnaje asiarodździe ŭ Biełarusi. Ale možna paspadziavacca, što pobyt u Varšavie dazvolić biełaruskim vučonym intensiŭniej uklučycca ŭ mižnarodny navukovy dyjałoh, pieraadolvać abmiežavańni nacyjanalnych ramak, što pryviadzie da rostu prafiesijanalnaha ŭzroŭniu biełaruskaj kultury.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
