Zdavałasia b, što novaha možna skazać u adnoj maleńkaj brašury pra kłasika biełaruskaj litaratury, pra jakoha stolki ŭsiaho ŭžo napisana? Anatol Taras nie pabajaŭsia krytyki litaraturaznaŭcaŭ i adnu sa svaich brašur sieryi «100 vydatnych dziejačaŭ biełaruskaj kultury» (a ich užo 65) pryśviaciŭ vialikamu paetu. Pry hetym jon śćviardžaje: tak na žyćcio i tvorčaść Kupały nie hladzieŭ nichto.
— Zrazumieła, što abyści Janku Kupału ŭ svajoj sieryi vy nijak nie mahli. Ale čamu ŭsio ž vyrašyli sami napisać pra paeta, a nie źviarnulisia da kaho-niebudź z daśledčykaŭ?
— Šmatlikija hutarki ź niekatorymi kupałaznaŭcami pryviali da taho, što ich pažadańni i krytyčnyja zaŭvahi patrabavali stvaryć navukovuju manahrafiju staronak na 350. Ale zadača knižnaj sieryi «100 vydatnych dziejačaŭ» zusim inšaja.
Ja daŭno chacieŭ napisać pra Kupału. Choć moj pryncyp, kab pisali inšyja. Ale prablema była ŭ tym, što ŭ nas ludzi achvotna zhadžajucca napisać vialikuju manahrafiju, ale voś skazać u nievialikim abjomie samaje hałoŭnaje, nie mohuć.
— A što hałoŭnaje pra Kupału skazali vy?
— Ja vyrašyŭ zasiarodzicca na troch pytańniach. Pieršaje — pasprabavaŭ pakazać, jakija ludzi vyrašalnym čynam paŭpłyvali na asobu Kupały. Dakładniej, jak sa ścipłaha junaka Vani Łuceviča atrymaŭsia hienijalny paet, piśmieńnik, publicyst i dramaturh Janka Kupała — prarok biełaruskaha naroda.
Va ŭsich našych kupałaznaŭcaŭ adna dumka — Kupała naradziŭsia hienijem. Ale tak nie byvaje. Na mianie, naprykład, paŭpłyvaŭ moj starejšy brat Valancin Taras. Dla Kupały ž takimi ludźmi stali dvoje.
Pieršy — šlachcic Zyhmunt Čachovič, pa susiedstvie ź jakim žyła siamja Kupały i da jakoha jon, jašče padletkam, chadziŭ amal kožny dzień. Heta byŭ adzin z padźvižnikaŭ Kastusia Kalinoŭskaha, siabra Litoŭskaha pravincyjnaha kamiteta. Ad jaho budučy paet daviedaŭsia pra paŭstańnie i mnohaje inšaje. Čachovič byŭ biblijafił, mieŭ vielizarnuju biblijateku i zabiaśpiečvaŭ knihami junaha Kupału na praciahu amal piaci hadoŭ. Dumaju, heta jon zapaliŭ jaho serca i pradvyznačyŭ šlach budučaha paeta.
A druhi čałaviek — heta Branisłaŭ Epimach-Šypiła, u jakoha Janka Kupała 3,5 hoda žyŭ na kvatery ŭ Pieciarburhu. Jon uładkavaŭ Kupału na čarniajaŭskija kursy, jakija byli pa sutnaści viečarovym univiersitetam, dapamahaŭ vydavać jaho zborniki. Dva hady zapar u kvatery Epimacha-Šypiły źbirałasia studenckaja moładź biełaruskaha pachodžańnia, jakaja navučałasia ŭ Pieciarburhu, — Źmitrok Biadula, Ciška Hartny, Branisłaŭ Taraškievič — taki voś «biełaruski štab».
Hetyja dva čałavieki i dali nam vialikaha Janku Kupału. Pra ich pisali, ale nichto raniej nie padkreślivaŭ ich rolu ŭ žyćci paeta.
Druhaja dapamožnaja tema — heta pytańnie hibieli Kupały.
— Ale kropka ŭ śmierci paeta da hetaha času nie pastaŭlenaja i isnujuć roznyja viersii.
— Nie, asabista dla mianie tut niama nijakich pytańniaŭ. Jašče kali ja byŭ 13-hadovym padletkam, moj baćka Jaŭchim, jaki ŭ 1942-1944 hadach słužyŭ spačatku ŭ Centralnym, a potym u Biełaruskim štabie partyzanskaha ruchu, kali niejak zajšła havorka pra Kupału, raptam skazaŭ: «Kupała? A, paet. Ja znaŭ jaho asabista. Jaho našy chłopcy zabili!» — «Jak zabili?» — «Nu, byŭ zahad likvidavać. Jaho napaili ŭ restaranie i, kali paviali navierch u numar, skinuli ŭ pralot, pamiž 9-10 paviercham».
— Heta značyć, vaš baćka navat znaŭ tych, chto heta zrabiŭ?
— Tak. I Kupału, i jaho zabojcaŭ. Jon kazaŭ, što heta zrabili dvoje supracoŭnikaŭ NKUS, jakich jon znaŭ asabista. Pryčym u baćki heta hučała niejak vielmi štodzionna. Jon naohuł byŭ čałaviek daloki ad usiaho hetaha litaraturnaha žyćcia. Kupału jon znaŭ, tamu što da vajny afarmlaŭ jamu vokładki niekalkich jaho knižak (baćka byŭ źviazany z drukarskaj spravaj). Kupała navat byŭ u nas doma.
Heta značyć, dla mianie asabista nijakaj siensacyi ŭ sapraŭdnaj pryčynie jaho śmierci nikoli nie było. Ale ja ŭsio ž, pahladzieŭšy na reakcyju z boku krytykaŭ, pastaraŭsia prykrycca i mierkavańniami inšych daśledčykaŭ. Ja spasyłajusia na Barysa Sačanku, jaki pravodziŭ svajo piśmieńnickaje daśledavańnie i pryjšoŭ da takoj ža dumki, što śmierć Kupały — nijaki nie niaščasny vypadak.
Ja taksama pryvodžu viersiju Uładzimira Niaklajeva pra toje, što hałoŭnuju rolu ŭ źniščeńni Kupały syhraŭ viadomy pahromščyk biełaruskaj litaratury Ajzik Kučar. Heta jon napisaŭ danos u NKUS, u jakim pakazvaŭ, što ŭ akupavanym Minsku ŭviesnu 1942 hoda adnu z vulic nazvali imiem Ivana Łuceviča (na samaj ža spravie vulicu nazvali imiem Ivana Łuckieviča — viadomaha dziejača biełaruskaha adradžeńnia). Ale Kučar naŭmysna «pierabłytaŭ» proźviščy, raźličvajučy, što ŭ ciažki vajenny čas nichto asabliva raźbiracca nie stanie. A tak vychodziła, što abłaščany savieckaj uładaj Kupała, jak toj voŭk, usio adno ŭ les hladzić, raz akupanty ŭ jaho honar vulicu nazyvajuć.
Płan spracavaŭ. Pieršy sakratar CK KPB Panamarenka daŭ chod falšyŭcy. Dalej — sprava techniki. 4 červienia 1942 hoda Kupała, jaki žyŭ u evakuacyi ŭ pryharadzie Kazani, atrymaŭ telehramu, u jakoj jaho vyklikali ŭ Maskvu (darečy, biez žonki), 18 červienia pryjechaŭ u stalicu, a praz 10 dzion jaho cieła znajšli ŭ leśvičnym pralocie…
— Vychodzić, jaho prybrali praz falšyvy danos?
— Ja dumaju, toje, što napisaŭ Kučar, było tolki nahodaj. Nie vypadkova ž Panamarenka jašče ŭ 1938 hodzie prapanoŭvaŭ rasstralać i Kupału, i Kołasa, i Biadulu. Nu nie lubili jany ich. Ale da žachu Panamarenki Stalin tady zahadaŭ ŭsich traich uznaharodzić ordenam Lenina. Tavaryš Stalin vydatna razumieŭ, što Panamarenka ciapier budzie drenna spać i dumać pra svoj «promach» — tak, dla tonusu, niachaj, maŭlaŭ, papakutuje. A rasstralać, jak kazaŭ sam Stalin, nikoli nie pozna.
Znoŭ ža, isnujuć razmovy, što da śmierci Kupały datyčnaja žančyna. Bolšaść sychodzicca na dumcy, što heta była Paŭlina Miadziołka. 28 červienia 1942 hoda jaje bačyli razam z Kupałam za niekalki hadzin da zahadkavaj śmierci paeta. Jana žyła ŭ hetaj ža haścinicy, ledź nie ŭ susiednim numary. I pamiž imi mieła miesca być luboŭnaja suviaź. Ź inšaha boku, Paŭlina Miadziołka taksama była ahientam NKUS, dzieści ad 1929 hoda. I tut taksama ŭsio sychodzicca. Darečy, jana skončyła žyćcio samahubstvam. Praŭda, u 80 hadoŭ. Ale heta nie tak važna. Važny sam fakt taho, što Kupała byŭ zabity.
Darečy, śledčaja sprava pa fakcie jaho hibieli dahetul zasakrečana. Heta taksama davoli pakazalny aśpiekt.
— Apošni raździeł vy nazvali «Trahiedyja Janki Kupały». Jakuju trahiedyju vy majecie na ŭvazie?
— Pieršapačatkova ja płanavaŭ nazvać treci raździeł pa anałohii ź pieršym — «Jak Vania Łucevič staŭ Jankam Kupałam» i «Jak Janka Kupała staŭ Kajanam Łupakam» (tak nazvaŭ złamanaha Kupału, pierastaviŭšy litary imia i proźvišča, sučasny paet Alhierd Bacharevič). Sapraŭdy da 30-hodździa heta byŭ užo inšy čałaviek, złamany.
Ja spasyłajusia na litaraturaznaŭcu Piatra Vasiučenku, jaki kaža ab duchoŭnaj śmierci paeta. Dy heta byŭ užo nie Janka Kupała. Čałaviek, jaki jašče ŭ 1926 hodzie pisaŭ ab baraćbie, ab voli, užo ŭ 1936 hodzie pryśviačaje Stalinu vierš «Tabie, pravadyr!».
Ale ja padumaŭ: dobra voś ciapier razvažać, a što b my zrabili, apynuŭšysia na jaho miescy? Tamu źmianiŭ nazvu i kažu mienavita pra trahiedyju Kupały.
Ale ŭsio ž samaje hałoŭnaje, što ja zrabiŭ u hetaj brašury — heta razhledzieŭ tvory, jakija zabaranialisia savieckaj cenzuraj.
— Ale ŭ poŭnym zbory tvoraŭ siońnia ŭsie jany apublikavanyja.
— Tak, tolki asnoŭnaja masa ludziej hetych vieršaŭ tak i nie viedaje. Maja dumka była vielmi prostaja: ludzi starejšaha i siaredniaha ŭzrostu ich nie čytali, bo ŭ tyja časy, kali jany vučylisia ŭ škołach, ich nie drukavali. Moładź ciapierašniaja naohuł ničoha nie čytaje — ni Kupału, ni Kołasa. A ŭžo poŭny zbor tvoraŭ sapraŭdy nichto pieračytvać nie stanie.
Ja zhrupavaŭ hetyja vieršy pa tematycy. Voś Kupała ab «movie», voś jon abviarhaje revalucyju, voś piša pra «nacyjanalnaje paniavoleńnie» i nieabchodnaść budavać nacyjanalnuju dziaržavu. I z hetych tvoraŭ dobra vidać, što Kupała byŭ mienavita nacyjanalnym paetam, a zusim nie savieckim, jakim jaho sprabujuć nam pakazać.
Bo pa siońniašni dzień u nas hetyja pytańni zatušoŭvajucca.
— Ale čym ciapier Kupała nie dahadziŭ?
— Dy tamu što palityčny sens jaho tvoraŭ dahetul aktualny i nie vyklikaje radaści siarod uładaŭ ciapierašnich. Uziać tych ža «Tutejšych», jakich uvieś čas zabaraniajuć. Čamu? Tamu što tam vyrazna pakazana, chto taki biełarus — biespryncypny prystasavaniec, jakomu ŭsio roŭna, jakaja ŭłada, była b ježa i pasada. Voś pryjduć zaŭtra rasijanie, daduć dobruju pasadu, i jon budzie kryčać «ura».
Heta i jość typovy biełarus. Jon byŭ denacyjanalizavanym tady, takim i zastaŭsia. A hałasoŭ tych niamnohich ludziej, jakija dumajuć inakš, na žal, siońnia nie čuvać.
Tak, 200-hadovaje metanakiravanaje źniščeńnie biełaruskaj intelihiencyi pryviało da taho, što mnohija dahetul nie mohuć pazbavicca ad sialanskaha myśleńnia i nie razumiejuć, što pakul Biełaruś nie budzie nacyjanalnaj dziaržavaj, ničoha dobraha jaje narod nie čakaje.
