Padrabiazna praanalizavaŭ školnuju prahramu kandydat histaryčnych navuk Andrej Kištymaŭ.
«Da źjaŭleńnia Biełarusi svajoj historyi ŭ nas nie było. My zaŭsiody razhladali Biełaruś u składzie Kijeŭskaj Rusi, Rečy Paspalitaj, VKŁ, Rasijskaj impieryi, SSSR i hetak dalej. Ciapier my pavinny kazać, nie čym my byli dla Kijeŭskaj Rusi, a čym Kijeŭskaja Ruś była dla nas. Nie čym my byli dla SSSR, a čym SSSR było dla nas», — kaža Kištymaŭ.
Historyk adznačaje, što heta pytańnie naradžeńnia ŭłasnaj nacyjanalna-histaryčnaj navuki i zdabyćcia svajoj historyi. I heta prablema nie tolki historykaŭ-navukoŭcaŭ, ale i dziaržavy.
«Akramia navukova-histaryčnaj pamiaci, jość jašče i kalektyŭnaja histaryčnaja pamiać. Tyja histaryčnyja viedy, pamyłki i mify, jakija dziaržava ličyć nieabchodnym davieści da ŭsich svaich hramadzian, — tłumačyć Kištymaŭ. — Hetuju historyju dziaržava zapakoŭvaje ŭ školny padručnik. Navukovyja viedy zaŭsiody buduć adroźnivacca ad školnaha padručnika. Ale ŭ hetym vypadku havorka idzie pra toje, što ja b nazvaŭ histaryčnaj hramatnaściu. Kali ŭ škole dziaciej vučać hramacie, ich vučać čytać i pisać, a nie stanavicca Kupałami i Kołasami. Kali im vykładajuć historyju, to ź ich nie Sahanoviča robiać, a paprostu vučać histaryčnaj hramacie».
Historyk kanstatuje, što siońnia biełaruskija dzieci zajmajucca pa padručnikach historyi, zaćvierdžanych piać i bolš hadoŭ tamu. Adnak śviežyja vučebnyja prahramy ŭžo jość, i jany dastupnyja dla aznajamleńnia.
Andrej Kištymaŭ praanalizavaŭ novyja prahramy pa «Historyi Biełarusi», «Suśvietnaj historyi» i «Hramadaznaŭstvu» mienavita za 10-y kłas ź niekalkich pryčyn. Pa-pieršaje, u hety čas školnikaŭ znajomiać z historyjaj pieryjadu 1917—1945 hadoŭ, vielmi važnaha jak dla našaj historyi, tak i dla suśvietnaj. Pa-druhoje, dziesiacikłaśniki paralelna vyvučajuć hety pieryjad u «Suśvietnaj historyi». Razam z tym vučni prachodziać fakultatyŭny kurs «Vialikaja Ajčynnaja vajna savieckaha naroda (u kantekście Druhoj suśvietnaj vajny)». I na toj ža dziasiaty kłas prychodzicca znajomstva z pradmietam «Hramadaznaŭstva». Atrymlivajecca, 10 kłas — navučalny hod, zvyšnasyčany historyjaj.
«U dadatak u nas napieradzie pałasa stohadovych histaryčnych jubilejaŭ, źviazanych ź pieryjadam 1917—1945 hadoŭ, — zaŭvažaje historyk. — U hety čas abaviazkova źjaŭlajucca pytańni. Inšaja sprava, ci buduć na ich adkazy, i jakija. Pryncypova važna, što budzie zakładziena ŭ školnych padručnikach, jakija buduć pisać pad novyja prahramy».
Pieršaje, na što źviartaje ŭvahu historyk, — ananimnaść vučebnaj prahramy. Jana zaćvierdžanaja Ministerstvam adukacyi, ale chto vyrašaŭ, što buduć vyvučać dzieci pa kožnym kankretnym pradmiecie?
«Historyja Biełarusi»
U prahramie jość punkt «Abviaščeńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Dziejnaść rady BNR i jaje ŭzajemaadnosiny z hiermanskaj vajennaj administracyjaj». «Usio. Bolš pra BNR nijakaj zhadki niama, — kamientuje historyk. — Kudy dalej BNR padziełasia? Chto byli dziejačami BNR?»
Słuckija paŭstancy nie ŭzhadanyja ni sa znakam plus, ni sa znakam minus. Antysavieckaja baraćba na terytoryi Biełarusi adsutničaje ŭvohule. Bułak-Bałachoviča niama.
«Tema palityčnych represij i tema nacyjanał-demakratyzmu źmieščany pobač. Pry hetym tak i niezrazumieła, chto hetyja represii ŭčyniaŭ i chto hetymi nacyjanał-demakratami byŭ», — kamientuje Andrej Kištymaŭ i dadaje, što Kurapaty nie ŭzhadanyja navat jak simvał.
U temie Druhoj suśvietnaj vajny niama hałoŭnaha: jaje pryčyn. Paniaćcia «chałakost» taksama niama. «Zatoje prysutničaje dosyć zahadkavaja tema «Internacyjanalny charaktar baraćby z zachopnikami na akupavanaj terytoryi Biełarusi». U nas, mabyć, jak u Afhanistanie, byli niejkija voiny-internacyjanalisty», — vykazvaje nierazumieńnie spadar Andrej.
Siarod navykaŭ, što musiać być u vučnia paśla prachodžańnia kursa, pryviedzieny: «Suadnosić histaryčnyja padziei, jakija tyčacca hramadska-palityčnaha, sacyjalna-ekanamičnaha, nacyjanalna-kulturnaha raźvićcia Biełarusi, z hramadska-histaryčnym pracesam i savieckaj historyjaj».
«To bok kali savieckaja historyja budzie adpaviadać historyi, jakuju vykładajuć siońnia, to tady narmalna. A kali nie budzie? Savieckaja historyja — taja, što była ŭ Savieckim Sajuzie, da 1991 hoda. Zamiest taho, kab hnać vučniaŭ napierad, ich apuskajuć da ŭzroŭniu časoŭ savieckaj škoły, — aburajecca historyk. — A voś inšaja zadača, jakaja staić pierad vučniami: «Vykarystoŭvać nabytyja viedy i ŭmieńni dla napisańnia i prezientacyi refierataŭ, histaryčnych sačynieńniaŭ (ese), prajektaŭ (vučnioŭskich daśledavańniaŭ) ab histaryčnych pracesach (padziejach) i asobach z vyznačeńniem ich prablematyki, pastanoŭkaj metaŭ, zboram i apracoŭkaj materyjałaŭ, abaronaj vynikaŭ». Kali chtości sa školnikaŭ sapraŭdy budzie hetamu adpaviadać, to jamu adrazu treba davać bakałaŭra, mahistra, a moža navat i doktara navuk».
«Suśvietnaja historyja»
«Pavodle aŭtaraŭ hetaj prahramy, na 1918 hod prychodzicca pačatak kryzisu industryjalnaha hramadstva. A pa historyi Biełarusi jany buduć vyvučać sacyjalistyčnuju industryjalizacyju. To bok kryzis budzie iści paralelna z sacyjalnaj industryjalizacyjaj. Naŭprost u kryzis, atrymlivajecca, tak? Heta budzie składana patłumačyć» — havoryć historyk.
Jon adznačaje, što ŭ prahramie jość temy pra Hiermaniju, Aŭstryju, Vienhryju, Italiju, Francyju, Vialikabrytaniju, ZŠA, Ispaniju, Turcyju, Iran, Afryku, Kitaj, Indyju, Japoniju, Łacinskuju Amieryku. Adnak niama nivodnaha słova pra Finlandyju, bałkanskija krainy, krainy Bałtyi, Polšču. Juzaf Piłsudski zhadvajecca pierad temaj «Polšča pierad pahrozaj hiermanskaj ahresii». «A što Polšča da hetaha rabiła?» — zadajecca pytańniem historyk.
U kursie źmieščany vialiki raździeł pad nazvaj «Savieckaja dziaržava ŭ mižvajenny pieryjad». Adnak Ustanoŭčy schod navat nie ŭzhadany. Antysavieckija vystupleńni iduć u farmuloŭcy «Hramadzianskaja vajna i zamiežnaja interviencyja». A tema represij akreślena tak: «Palityčnyja pracesy i «čystki». To bok raskułačvańnie — heta palityčny praces.
«Vialikaja Ajčynnaja vajna savieckaha naroda (u kantekście Druhoj suśvietnaj vajny)»
«Najpierš była Druhaja suśvietnaja vajna, a ŭ jaje kantekście — Vialikaja Ajčynnaja vajna. Heta pieršaje. I druhoje: vučniam vykładajuć Vialikuju Ajčynnuju vajnu savieckaha naroda. Naroda, jaki nie isnuje. Dzieci žyvuć u realnaj Biełarusi. Jany — pradstaŭniki biełaruskaha naroda. A im raskazvajuć pra saviecki narod, pradstaŭnikami jakoha jany nie źjaŭlajucca. Jak ža treba było nazvać kurs? Vielmi prosta: «Biełaruś u Druhoj suśvietnaj vajnie». Voś i ŭsio. Čaho tut vydumlać?», — kaža historyk.
«Hramadaznaŭstva»
«Kali hladzieć na temy, zakładzienyja ŭ prahramie, to hety pradmiet nie maje nijakich adnosinaŭ da našaha minułaha i vielmi tumanna abmaloŭvaje budučyniu, — havoryć spadar Andrej. — U pradmiecie niama nijakich ukazańniaŭ na toje, jaki šlach prajšło naša hramadstva. Niama paniaćcia mientalnaści. Niama charaktarystyki biełaruskaj palityčnaj ekanamičnaj madeli. Naprykład, voźmiem sučasnyja palityčnyja ideałohii. Napisana: libieralizm, kansiervatyzm, sacyjał-demakratyzm. I voś adkažycie: u nas u Biełarusi libieralizm, kansiervatyzm ci sacyjał-demakratyzm? U nas nie było ni taho, ni druhoha, ni treciaha. A školnikam pra heta buduć raspaviadać. Hramadaznaŭstva jak byccam havoryć pra žyćcio na Marsie, a nie pra toje hramadstva, u jakim hetyja školniki siońnia varacca i jakoje ŭvojduć zaŭtra ŭžo darosłymi. U maim razumieńni, hramadaznaŭstva pavinna najpierš charaktaryzavać biełaruskaje hramadstva. Žyli b u Amierycy — amierykanskaje. U Francyi — francuzskaje», — akcentuje spadar Andrej.
Pa vynikach hetaha pradmieta školnik pavinien umieć: «Adšukvać u piedahahična adaptavanych i nieadaptavanych krynicach, stvoranych u roznych znakavych sistemach (tekst, tablica, hrafik, dyjahrama i inš.) nieabchodnuju infarmacyju ab palityčnym žyćci hramadstva, pieraŭtvarać jaje i vykarystoŭvać dla vyrašeńnia vučebna-paznavalnych i praktyčnych zadač. Charaktaryzavać asnoŭnyja tendencyi ekanamičnaha raźvićcia sučasnaha hramadstva i kankretyzavać ich prykładami. Tłumačyć uzajemasuviaź pamiž patrebnaściami, resursami i ekanamičnym vybaram, abapirajučysia na ŭłasny sacyjalny i ekanamičny vopyt». Kištymaŭ zadaje pytańnie: jaki moža być ułasny sacyjalna-ekanamičny dośvied u dziasiatym kłasie?
«Viadoma, u vučebnaj prahramie šmat što akreślena pravilna. Ja kažu pra toje, čaho ŭ prahramie niama abo što vyklikaje šok i trapiatańnie. Bo pierad vučniami staviać takija zadačy, jakija pakul što nie mohuć vyrašyć navat śpiecyjalisty ŭ hetych histaryčnych prablemach», — padsumoŭvaje spadar Andrej.
Inšyja historyki, jakija sabralisia za kruhłym stałom, pahadzilisia, što zaŭvahi Andreja Kištymava słušnyja. Prablema jakaści školnych prahram i padručnikaŭ staić vielmi vostra. U hetaj situacyi šmat zaležyć ad nastaŭnikaŭ, ich žadańnia pahłyblać ułasnyja viedy i danosić ich da školnikaŭ.
