Vialikaje złačynstva — adniać u čałavieka žyćcio, najvialikšaje — adniać bijahrafiju. Zabojstva pierapyniaje fizičnaje isnavańnie, chutkapłynnaje i kaniečnaje, zabyćcio źniščaje isnavańnie ŭ pamiaci siamji, naroda, historyi, jakoje jość biaskoncym, pokul žyvie siamja ci narod. Niašmat vysiłkaŭ patrebna, kab zabić čałavieka i schavać jahonuju mahiłu pad imklivaj travoj i biaźlitasnym chmyźniakom. Ciažej zabić pamiać — papiera čaściakom akazvajecca bolš tryvałaj, čymsia čałaviečaje žyćcio. Miž tym u spravie źniščeńnia bijahrafij biełaruskaja savieckaja navuka dasiahnuła peŭnych pośpiechaŭ: padručniki pa biełaruskaj litaratury datyčna bijahrafij piśmieńnikaŭ i pa siońnia — nadzvyčaj panyłaje čytvo.
«Bijahrafistyka jak halina viedaŭ maje na ŭvazie pryznańnie kaštoŭnaści kožnaha čałaviečaha žyćcia, kožnaj asoby. U ideale jana nie pavinna kiravacca emacyjnymi i palityčnymi acenkami, bo jość apiryščam inšaj, jašče bolš važnaj navuki — historyi. Z hetaj pryčyny raźvićcio bijahrafistyki niemahčymaje tam, dzie adsutničaje demakratyja», — adnačajecca ŭ redakcyjnym artykule da pieršaha vypuska «Asoby i časa», jaki adbyŭsia ŭ 2009 hodzie: «Bijahrafičny almanach płanujecca jaho stvaralnikami jak niezaležnaje navukovaje vydańnie, u jakim biez adchileńniaŭ u ideałahičnyja baki, niezaležna ad spaviadanych navukovych kancepcyj śpiecyjalisty mahli b publikavać vyniki svaich rosšukaŭ u halinie biełaruskaj bijahrafistyki. Vydaŭcy i aŭtary almanacha nie dajuć sabie prava abviaščać prysudy svaim hierojam. Naležnaje im addaść historyja i čytačy. Tamu chaj nikoha nie ździŭlaje, kali na staronkach almanacha źjaviacca materyjały, pryśviečanyja nie tolki Kastusiu Kalinoŭskamu, ale i Michaiłu Muraŭjovu, nie tolki Adamu Mickieviču, ale i Mikałaju Navasilcavu, nie tolki paetam, ale i tym, chto dapytvaŭ ich».
Adpaviedna z redakcyjnaj dekłaracyjaj namieraŭ voś užo vosiem hod almanach «Asoba i čas», jaki ŭkładaje Alaksandr Fiaduta i vydaje «Limaryus», viartaje biełaruskim histaryčnym asobam prava na bijahrafiju. Inšym razam publikacyi majuć charaktar navukovaj siensacyi, inšym — status archiŭnaha adkryćcia, čaściakom dadajuć da ahulnaviadomaha dyskursu niečakanych detalaŭ, u lubym vypadku ŭjavić siabie siońnia navukovuju prastoru biełaruskaj historyi biez artykułaŭ, nadrukavanych u almanachie, nielha.
Pry hetym niemahčyma abmiežavać koła čytačoŭ «Asoby i času» vyklučna navukoŭcami: svabodny, demakratyčny pryncyp układańnia zborniku abumoviŭ i demakratyčnaść stylistyki raspoviedaŭ. Heta nie mudrahielistyja navukovyja spravazdačy, stvoranyja dziela karjernych metaŭ aśpirantami i daktarantami akademičnych kabinietaŭ, heta sapraŭdy zachaplalnaje čytańnie, «detektyŭ biez złačynstva», praces suadkryćcia dla aŭtara i čytača, aśviečany, jak adčuvajecca, asabistaj zacikaŭlenaściu układalnika ŭ bijahrafii kožnaj asoby jak ŭ najkaštoŭniejšym fakcie čałaviečaj pamiaci i daśledčyckaj pracy.
Ja nie zdoleju ŭ karotkim ahladzie nazvać usie artykuły, vartyja šyrokaj hramadskaj uvahi, bo dziela hetaha treba było b pieradrukavać całkam źmiest vaśmi knižak almanacha, tamu źviarnu ŭvahu na tyja raspoviedy, jakija ŭrazili asabista mianie — i jakija ja mahu ad čystaha serca rekamiendavać jak must read dla kožnaha, chto šukaje ŭśviedamleńnia svajoj historyi, asob, jakija jaje składajuć — i času, vyprabavańni jakoha tak ci inakš adbilisia na kožnym z nas.
«Nieokončiennaja istorija odnoho płahiata» Michasia Iljinskaha («Asoba i čas», №1, Limaryus, 2009) — raspovied pra maštabny płahijat, achviaraj jakoha staŭ znakamity biełaruski fizik Fiodar Fiodaraŭ (miž inšym — syn Janki Maŭra): amierykanski vučony Cholis Čen, atrymaŭšy pa pošcie knihu Fiodarava i spadziejučysia na palityčny i moŭny «žalezny zanavies» pamiž krainami, skarystaŭ u manahrafii i vydaŭ pad svaim imieniem biez spasyłak sotni staronak našaha vučonaha. Skandał davoli chutka nabyŭ palityčnuju afarboŭku, tamu i vodhuki presy, i vyvady śpiecyjalnaj kamisii, i pavodziny navukovaj supolnaści, adlustravanyja ŭ hazietnych i archiŭnych materyjałach i pryviedzienyja aŭtaram artykułu składajuć dramatyčny i razhalinavany siužet, amal špijonski raman, ź jakoha tak i karcić zrabić dla siabie niesuciašalnyja, nažal, vysnovy. U hetym ža numary: chronika kniažeńnia Žyhimonta Staroha, listavańnie M.Malinoŭskaha i I.Leleviela (u śpiecyjalistaŭ pa fiłamatam-fiłaretam tut pavinna pierachapić dychańnie), uspaminy Hanny Hieryč (nie viedajecie takuju? A kali dadać, što jana z domu — Rejtan?), hutarki Siarhieja Šaprana ź Jankam Brylom, epistalaryj Alesia Sałaŭja, ścienahrama haniebnaha pasiedžańnia biełaruskaha SP z asudžeńniem Barysa Pasternaka paśla prysudžeńnia jamu litaraturnaha Nobiela — i heta nie ŭsio, panovie. Heta tolki pałova numara. I heta ja nie nazyvaju tych artykułaŭ, jakija, dziakuj Bohu, za vosiem hod stali knihami — krynicy, jakija majuć pačatkam «Asobu i čas», čaściakom dajuć naradžeńnie mahutnym rekam.
Čytajcie taksama: Pra asoby i čas Biełarusi — ź pieršych vusnaŭ
U druhim numary: vykładzienyja Siamionam Bukčynym padrabiaznaści pra tavaryšavańnie Adama Bahdanoviča i Maksima Horkaha (niejak niazvyčna tut adryvać imia «Maksim» ad proźvišča «Bahdanovič», praŭda?), raskazanaja Aleham Dziarnovičam historyja Aleksa Kurziema, jakaja maje paradaksalny padzahałovak «Z Kojdanaŭskaha hieta ŭ łatyšskaje SS», bijahrafija vybitnoha biełaruskaha architektara Ivana Žałtoŭskaha, jakoha litaralna vyrvaŭ z paščy zabyćcia aŭtar narysu Siarhiej Chareŭski, najcikaviejšyja ŭspaminy Michasia Skobły pra sustrečy z Makismam Łužaninym — heta tolki nabieham, chutka, nie paśpiavajučy nazvać astatnija, nie mienš cikavyja raspoviedy nie mienš cikavych aŭtaraŭ pra nie mienš cikavych hierojaŭ.
Treci numar, jaki całkam pryśviečany tvorčaj, epistalarnaj i archiŭnaj spadčynie Łarysy Hienijuš, daŭno ŭžo staŭ biblijahrafičnaj redkaściu — naŭrad atrymajecca adšukać jaho ŭ papiarovym varyjancie, chiba što prasić pačytać u tych, chto zrazumieŭ kaštoŭnaść almanachu i biez adpaviednych ahladaŭ.
Spadziajusia, narodzicca kniha i z publikacyj čaćviortaha numaru, prynamsi, dva hruntoŭnych artykuła Cichana Čarniakieviča, pryśviečanyja znakavym asobam novanarodžanaha BDU, skandalna viadomamu movaznaŭcu Vosipu Vaŭku-Levanoviču i bliskučamu vykładčyku litaraturaznaŭčych dyscyplin Jaŭhienu Baryčeŭskamu patrabujuć praciahu. Tut ža: historyja emihranckaj svarki pamiž Uładzisłavam Plateram i Adamam Mickievičam, chulihanskija vychadki Vosipa Pržecłaŭskaha, niebiaśpiečnyja zachady hienierała Kaladki — padajecca niemahčymym, kab my nie viedali ani hetych ludziej, ani adsbavin ich žyćcia, a my ž nie viedajem! I navat kali viedajem… Apublikavanaja ŭ hetym numary aŭtabijahrafija Vacłava Łastoŭskaha, jakaja była składziena ŭ vysyłcy ŭ Saratavie i pačynajecca słovami: «Voprieki priniatomu obyčaju sostavlať suchije pieriečni dat prodvižienija po słužbie, ja riešił svoju biohrafiju nieskolko rasširiť. Skłoniajut k etomu mienia śledujuŝije soobražienija: dołho mnie nie protianuť užie, i chotia śmierť jesť son i ot trudov upokojenije, no čiełoviek sujetitsia do poślednieho». Stupień ščyraści, sumnaha humaru i razumieńnia svajho času, ź jakoj składzieny hety tekst, daliboh, pakul nie viedaje sabie roŭnych u biełaruskaj bijahrafistycy.
A dzie jašče pačytać, prykładam, žyćciovyja padrabiaznaści pra tajamničaha Jana Barščeŭskaha? Jahonaha «Šlachcica Zavalniu» siońnia abaviazkova ŭklučajuć u śpisy «najcikaviejšych biełaruskich knižak», vartych dla pieršapačatkovaha čytańnia tym, chto žadaje palubić biełaruskuju litaraturu ź pieršaha pohladu, ale što my viedajem pra baćku taho Zavalni? Jašče ŭ piatym vypuskie almanachu: apošni impieratarski architektar Siamion Sidarčuk, hałavakružny — i zusim nieviadomy źbiralnik biełaruščyny pasiarod XIX stahodździa Ramuald Padbiarezski, «piśmieńnik bieź bijahrafii» Piatro Palahoška — i heta, znoŭ ža, daloka nie ŭvieś numar i daloka nie ŭsie adkryćci.
U šostym numary: kałabarant pazaminułaha stahodździa Hienryk Ržavuski i pałymiany paŭstaniec 1864 hoda Jaŭhien Plater, dramatyčnaja ścienahrama dramatyčnaha pasiedžańnia źjezda KPB z vystupami Čarviakova i Haładzieda, padrabiazna adkamientavanaja Anatolem Sidarevičam, dakumienty ź Litoŭskaha centralnaha archiva, jakija tyčacca našaniŭcaŭ, — teksty, bieź jakich niemahčyma siońnia ruchacca dalej u vyvučeńni aznačanych temaŭ i ŭ refleksii nad tryma apošnimi stahodździami našaj historyi.
U numary siomym sojducca ŭ adviečnym supraćstajańni fiłamat F.Maleŭski i hubiernatar Muraŭjoŭ, pryčym apošni pradstanie hierojem kramolnych vieršaŭ, jakija chadzili pa rukach ŭ nieskaronaj Vilni. Tut ža — dva niezvyčajnyja epistalaryi: listy Arkadzia Smoliča z HPU, padrychtavanyja i achajna adkamientavanyja Uładzimiram Vałodzinym, i kranalnyja pasłańni baćki Antona Adamoviča da syna (publikacyja N.Hardzijenki) — naskroź emacyjanalnaja publikacyja nazvanaja aŭtarkaj jomista i ščyra: «Baćka». Pahladzieć na značnuju i sprečnuju fihuru biełaruskaj historyi baćkoŭskimi vačyma — mahčymaść redkaja.
Ach, jakaja publikacyja adkryvaje vośmy vypusk! «Modny impart u Rečy Paspalitaj apošniaj čverci XVIII stahodździa: paryžskija zakupy Antonija Tyzienhaŭza i polskich modnic» Ksienii Barderyu i Dzianisa Kandakova — heta lepiej za miłanski šopinh. Stolki fasončykaŭ, madelkaŭ i pamieraŭ — vočy raźbiahajucca. Jak apranucca kachancy Tyzienhaŭza — za takuju navuku doraha dasi, asabliva kali viedać, chto ž taki hety Tyzienhaŭz. Tut ža: dramatyčnaja historyja vilenskaj dyjaspary ŭ Pieciarburzie 1830-ch praz historyju Franciška Maleŭskaha, vykładzienaja Alaksandram Fiadutam, historyja siabroŭstva Uładzimira Duboŭki z vybitnym kampazitaram Mikołam Ravienskim, adnoŭlenaja Natallaj Hardzijenka, a taksama — materyjały archiŭnych rosšukaŭ, uratavanyja bijahrafii, ledź nie stračanyja miemuary, usio — jak i było abiacana vosiem hod tamu.
Vydańnie takoha almanacha — sprava vialikich hrošaj i vialikich vysiłkaŭ układalnika i vydaŭca. Viedaju, što hrošaj niama zusim, a siły zastalisia apošnija — jak heta vodzicca ŭ tym biełaruskim śviecie, jaki isnuje pa zakonach svabody i demakratyi. I tym nie mienš, «Asoba i čas» — isnuje, a značyć, isnuje taja biełaruskaja navuka, jakaja sapraŭdy ratuje. Bijahrafii, historyju, asobaŭ, a značyć — i čas.
