Navat nie padumaješ, što hetyja džentlmieny ŭ halštukach byli arhanizatarami padpolla. Na fota: kiraŭniki Arhanizacyi ŭkrainskich nacyjanalistaŭ Vialikabrytanii.
Misija Adama
1970 hod. Hramadzianin Polskaj Narodnaj Respubliki, inžynier Tomaš Bialinski naviedvaje Lvoŭ. Lvoŭ byŭ Bialinskamu nie čužy. Inžynier Bialinski byŭ sa stalicy ŭkrainskaj Haliččyny rodam. Bolš za toje, jon navat davodziŭsia rodzičam hałoŭnamu kamandziru partyzanskaj Ukrainskaj paŭstanckaj armii (1943—1950) Ramanu Šuchieviču. Ale padarožža ŭ rodnyja miaściny nie było dla Bialinskaha nastalhičnym. U jaho byli inšyja, vyznačanyja mety. U Lvovie Bialinski sustreŭsia z zahadčykam chirurhičnaha adździaleńnia miascovaj abłasnoj balnicy Śviatasłavam Pančyšynym.
Inžynier Bialinski, padpolny psieŭdanim Adam, vykonvaŭ zadańnie stroha zakanśpiravanaj Arhanizacyi ŭkrainskich nacyjanalistaŭ znajści kandydaturu na pasadu kiraŭnika padpolnaj sietki va Ukrainskaj SSR.
Źviarnuć uvahu na Pančyšyna Adamu rekamiendavaŭ siabar kiraŭnictva AUN u Vialikabrytanii i kiraŭnik Sajuza ŭkraincaŭ Brytanii Ilja Dźmitryŭ. Jon, ułasna, i paznajomiŭsia ź Bialinskim padčas adnoj z zamiežnych kamandzirovak u kancy 1960-ch hadoŭ.
U časy chałodnaj vajny amal usia ŭkrainskaja palityčnaja emihracyja staviłasia da Savieckaha Sajuza varoža. Ale antysavieckija siły nie byli manalitnymi. Vieterany vyzvalenčaj baraćby 1917—1921 hadoŭ i ludzi libieralna-demakratyčnych pierakanańniaŭ hurtavalisia vakoł Dziaržaŭnaha centra Ukrainskaj Narodnaj Respubliki ŭ vyhnańni. Arhanizacyja ŭkrainskich nacyjanalistaŭ, u svaju čarhu, była padzielenaja na čatyry nieprychilnyja adna da adnoj struktury. Samym radykalnym było zhurtavańnie «banderaŭcaŭ» — tak zvanyja Zamiežnyja častki (ZČ) AUN. Ich štab-kvatera mieściłasia ŭ bavarskim Miunchienie. Pa stanie na kaniec 1960-ch u Zamiežnyja častki ŭvachodziła kala 3 000 čałaviek, najbolšyja centry ZČ AUN dziejničali ŭ Vialikabrytanii, Francyi, ZŠA i Kanadzie. Banderaŭcy pracavali i z nacyjanalistami inšych paniavolenych Savietami nacyj u šerahach Antybalšavickaha błoka narodaŭ (ABN).
Chirurh jak padsadnaja kačka
Doktar Pančyšyn svajoj «abjektyŭkaj» stvaraŭ uražańnie čałavieka antysavieckaha i ščyraha patryjota Ukrainy. Jahony dziadźka Marjan Pančyšyn (1882—1943) zajmaŭ pasadu ministra achovy zdaroŭja i pieršaha namieśnika staršyni va ŭradzie Ukrainskaj dziaržavy, jakuju AUN abviaściła 30 červienia 1941-ha ŭ Lvovie.
Hety ŭrad byŭ tut ža razahnany i aryštavany hitleraŭcami. A kiraŭnikom taho ŭrada byŭ budučy kiraŭnik ZČ AUN (1968—1986) Jarasłaŭ Stećko.
Śviatasłaŭ Pančyšyn, plamieńnik ministra Marjana, skončyŭšy Lvoŭskuju akademičnuju himnaziju, u 1943 hodzie pajechaŭ vučycca ŭ Vienski ŭniviersitet. Kali praz dva hady ŭ stalicu Aŭstryi pryjšła savieckaja akupacyjnaja administracyja, Pančyšyna prymusova repatryiravali na radzimu. Z uryŭkavych źviestak možna zrabić vysnovu, što jamu daviałosia navat pravieści niekatory čas za kratami. U Lvovie Pančyšyn atrymaŭ śpiecyjalnaść chirurha-traŭmatołaha.
Na prapanovu emisara AUN supracoŭničać Śviatasłaŭ Pančyšyn pahadziŭsia, atrymaŭ padpolny psieŭdanim Darašenka, nieabchodnyja instrukcyi. Tak pačałasia apieratyŭnaja hulnia pad nazvaj «Bumieranh», jakuju orhany KHB USSR i MUS PNR pravodzili kala 20 hadoŭ. Pančyšyn byŭ ahientam KHB i staranna vykonvaŭ svaju rolu padsadnoj kački.
Vysiłki emihrantaŭ — u piasok
Saviety zadušyli ŭzbrojenuju baraćbu Ukrainskaj paŭstanckaj armii i Arhanizacyi ŭkrainskich nacyjanalistaŭ u siaredzinie 1950-ch hadoŭ.
Apošniaha pravadyra AUN i kamandzira UPA Vasila Kuka ŭziali ŭ pałon u 1954-m. Pierastrełki i aryšty adzinočnych bajevikoŭ-nielehałaŭ savieckimi siłavikami zdaralisia da 1960-ch, adnak masavaha nacyjanalistyčnaha padpolla daŭno nie isnavała.
Ale pa toj bok «žaleznaj zasłony» Zamiežnyja častki AUN nie hublali nadziei razdźmuć vohnišča baraćby za niezaležnaść na Radzimie.
Mienavita ŭ imitacyi najaŭnaści padpolla AUN va USSR i była hałoŭnaja zadača apieracyi «Bumieranh».
Takim čynam savieckaja biaśpieka spadziavałasia ŭsie vysiłki ŭkrainskaj emihracyi kanalizavać u piasok. Ad imia padkantrolnaha dziaržbiaśpiecy Śviatasłava Pančyšyna (ahient Kryłaty) apieracyju viali 1-je (zamiežnaja vyviedka) i 5-je (baraćba ź ideałahičnymi dyviersijami) upraŭleńni KHB USSR sumiesna z MUS kamunistyčnaj Polščy. Savieckija orhany dziaržbiaśpieki mieli bahaty dośvied apieratyŭnych hulniaŭ z zamiežnymi centrami antysavieckaha supracivu, naprykład: «Trest», «Sindykat» (suprać Biełaha ruchu) i «Trasa», «Źviano» (suprać ukrainskich nacyjanalistaŭ).
Adzinaja dastupnaja krynica materyjałaŭ pra «Bumieranh» — stroha sakretnyja dakładnyja zapiski KHB kiraŭniku kampartyi Ukrainy Ščarbickamu.
Na žal, dakumienty samoj apieracyi «Bumieranh» u archivach SBU nie vyjaŭlenyja. Abo jany ad pačatku zachoŭvalisia tolki ŭ Maskvie, abo ich pieravieźli tudy, kali Sajuz traščaŭ pa švach. Adnak u halinovym dziaržaŭnym archivie Słužby biaśpieki Ukrainy zachavalisia raparty staršyni KHB USSR sa spravazdačami ab vynikach, jakija kłalisia na stoł pieršamu sakrataru kampartyi Ukrainy Uładzimiru Ščarbickamu na praciahu ŭsioj hetaj apieratyŭnaj hulni.
Hulnia pačynajecca
Savieckaja dziaržbiaśpieka pačała hulniu, jak tolki Pančyšyn vykanaŭ pravieračnaje zadańnie, atrymanaje ad Adama. Pančyšyn musiŭ pieradać za miažu materyjały savieckaj presy pra ŭkrainskich dysidentaŭ, u tym liku Viačasłava Čarnaviła i Ihara Kalinca, i sabrać źviestki pra byłych bajcoŭ UPA i AUN, jakija pražyvali ŭ Lvovie.
Čarnavił u toj čas razam ź Ivanam Śviatličnym stvaryli fond dapamohi palitviaźniam i vypuskali samvydat. Hrošy ad ukraincaŭ-simpatyzantaŭ im dachodzili, ale z AUN jany źviazanyja nie byli.
Z tych časoŭ da «kiraŭnika padpolla AUN u Lvovie» Pančyšyna— Darašenki čas ad času pryjazdžali Adam i inšyja emisary AUN, pryvozili instrukcyi, nielehalnuju ŭ SSSR litaraturu, fotaaparaty, radyjoprymačy i h. d. A naŭzamien atrymlivali falšyvyja źviestki pra saviecki vajenna-pramysłovy kompleks, nastroi hramadstva i pierśpiektyvy padpolnaj baraćby suprać režymu.
U 1975 hodzie Śviatasłaŭ Pančyšyn atrymaŭ ad kiraŭnictva AUN zadańnie raspaŭsiudzić sietku i na Kijeŭ. Tak u apieracyi «Bumieranh» źjaviłasia jašče adna dziejnaja asoba — žurnalist Juryj Ivančanka (ahient Mikałaj), jakoha KHB padstaviŭ na rolu kiraŭnika Kijeŭskaha apornaha punkta AUN. Majučy rekamiendacyju ad Pančyšyna jak «śviadomy ŭkrainski žurnalist-patryjot», Ivančanka naviedaŭ Polšču, dzie jaho prymaŭ Adam.
Jon pieradaŭ Ivančanku daručeńnie naładzić u stalicy Ukrainy vypusk nielehalnaj haziety pad nazvaj «Samostijna Ukrajina». Dla hetaha z-za miažy z «turystam» pierapravili razmnažalnuju mašynu «Ron-270» z usimi nieabchodnymi dla druku pryładami. Viadoma, jaje tak nikoli i nie puścili ŭ dziejańnie. Emisary dabiralisia va Ukrainu tolki paru razoŭ na hod, i pravieryć fakty raspaŭsiudžvańnia ŭlotak ci inšaj dziejnaści jany nie mahli, tamu daviarali majsterskim spravazdačam, jakija im pieradavaŭ Pančyšyn.
Akramia Pančyšyna, u lehiendavanuju Lvoŭskuju hrupu ŭvachodziła taksama ahient Aksana, čyjo sapraŭdnaje imia pakul rasšyfravać nie ŭdałosia.
Efiektyŭna i doma, i ŭ haściach
Z dapamohaj hetych padstaŭnych nacyjanalistaŭ — Pančyšyna, Ivančanki i Aksany — KHB USSR vadziŭ za nos zamiežnych aunaŭcaŭ 20 hadoŭ, da kanca 1980-ch. Na praciahu hetaha času śpiecsłužby vymanili ŭ Polšču i Ukrainu i pierachapili bolš za 20 emisaraŭ AUN, jakija byli hramadzianami Vialikabrytanii, Fiederatyŭnaj Respubliki Hiermanii, Francyi i ZŠA.
Naprykład, 29 maja 1975-ha z Pančyšynym u Lvovie sustreŭsia Leŭ Fihal — školnik-adzinaccacikłaśnik z Kanady, jaki naviedvaŭ Ukrainu ŭ składzie turystyčnaj delehacyi. Fihal pryvioz schavanyja ŭ pary tuflaŭ 10 mikraplonak z materyjałami V Vialikaha zboru AUN, 1 500 savieckich rubloŭ (dla paraŭnańnia: siaredni zarobak va Ukrainie tady byŭ kala 150 rubloŭ), instrukcyi pa novych sposabach suviazi hrupy Darašenki z zamiežnym kiraŭnictvam i infarmacyjaj pra antysavieckija akcyi AUN za miažoj.
Školnik-adzinaccacikłaśnik z Kanady, jaki naviedvaŭ Ukrainu ŭ składzie turystyčnaj delehacyi, pryvioz schavanyja ŭ pary tuflaŭ hrošy i prakłamacyi.
U pryvatnaści, lidary AUN davali zadańnie padrychtavać zvarot da ŭkrainskaj emihracyi ad imia «padpolla ŭ Lvovie» ŭ padtrymku ZČ AUN i piersanalna Jarasłava Stećko.
1 žniŭnia 1977-ha z čarhovaj porcyjaj instrukcyj i hrošaj ź Vialikabrytanii prybyŭ emisar Andrej Klimčuk, student 2-ha kursa piedahahičnaha kaledža.
Pry aryšcie supracoŭniki KHB zabrali ŭ jaho dźvie nieprajaŭlenyja fotaplonki i schavanyja ŭ tuflach 10 000 rubloŭ, a taksama litaraturu i instrukcyi dla «ŭkrainskich padpolščykaŭ».
Siarod ich, naprykład, byli vydadzienyja na Zachadzie dakumienty Ukrainskaj Chielsinkskaj hrupy, artykuły rasijskich, polskich i inšych dysidentaŭ na temu Ukrainy.
19 žniŭnia 1983 hoda MUS Polščy aryštavaŭ u horadzie Bytam emisara ZČ AUN Irynu Zialonuju. A za piać hadoŭ u ruki polskaj dziaržbiaśpieki trapiła kurjerka z Brytanii Luba Štokała, jakaja viezła novyja instrukcyi dla «AUN va Ukrainie».
Ahienty KHB hrali roli padpolščykaŭ AUN nastolki ŭpeŭniena, što nie curalisia sustrakacca z vyšejšymi pravadnikami AUN na ich terytoryi. U lipieni — žniŭni 1975 hoda ahient Mikałaj (Juryj Ivančanka) vyjazdžaŭ u Kanadu, dzie ŭ Manreali sustrakaŭsia z kiraŭnikom słužby biaśpieki ZČ AUN u hetaj krainie — była i takaja, ukrainskija nacyjanalisty imknulisia dziejničać surjozna. Praŭda, «ahienta» i lehiendu pra «padpolle va Ukrainie» «słužba biaśpieki» pryniała za čystuju manietu.
Sa słovaŭ Ivančanki, jaho prainstruktavali, što zadačaj «padpolnaj sietki» na najbližejšyja 5—10 hadoŭ budzie padrychtoŭka nacyjanalnaj revalucyi. Z hetaj metaj rekamiendavali padbirać novyja kadry dla AUN, prapahandavać idei arhanizacyi praz raspaŭsiud ulotak, inicyjavać zabastoŭki rabočych i kałhaśnikaŭ, pranikać u savieckuju armiju, KHB, partyjnyja i dziaržaŭnyja orhany. Niemahčyma pravieryć, ci heta praŭda, ci kuratary Mikałaja pierabolšyli maštab zadač dla stvareńnia bolšaha efiektu.
Adpraŭlajučy «padpolščyka» nazad u SSSR, kiraŭniki AUN u Kanadzie vydali jamu mikrafotaaparat «Minaks» i arhanizacyjnuju litaraturu.
Chałasty chod AUN
Hady išli, lehiendavanaje KHB padpolle AUN va Ukrainie sprytna imitavała burnuju dziejnaść.
Za paśpiachovuju «baraćbu suprać režymu» Śviatasłava Pančyšyna ŭ 1978 hodzie zrabili kiraŭnikom usioj «sietki AUN» va Ukrainie. Pančyšyn i Ivančanka ŭdastoilisia Załatoha kryža zasłuhi i srebranaha miedala imia Bandery.
Tomaš Bialinski, jaki, nie viedajučy taho, vierbavaŭ u AUN ahientaŭ KHB, byŭ za heta ŭźniaty da namieśnika pravadyra ZČ AUN Stećko. Bialinski tak i pamre ŭ 1983 hodzie, nie viedajučy pra rolu Pančyšyna.
Harbačoŭskaja pierabudova, zdavałasia, adkryvała jašče bolšyja pierśpiektyvy dla supraćrežymnaj baraćby. U druhoj pałovie 1980-ch zamiežny centr patrabavaŭ ad Pančyšyna i Ivančanki infarmacyju pra avaryju na Čarnobylskaj AES i nastroi Čarnaviła dy inšych vyzvalenych palitviaźniaŭ, kab pryciahnuć ich u svaje šerahi.
Niečakanaja raźviazka
Adnak niečakana «kaminh-aŭt» zrabiŭ sam KHB. Jak hrom siarod jasnaha nieba prahučała pres-kanfierencyja, arhanizavanaja čekistami sumiesna ź Ministerstvam zamiežnych spraŭ USSR.
14 vieraśnia 1988-ha ŭ Kastryčnickim pałacy ŭ samym centry Kijeva pierad savieckimi i zamiežnymi žurnalistami vystupili hałoŭnyja fihuranty «Bumieranha»: ahienty Śviatasłaŭ Pančyšyn, Juryj Ivančanka, kiraŭniki apieracyi pałkoŭnik Kanstancin Vysocki (namieśnik načalnika 5-ha ŭpraŭleńnia KDB USSR) i major Alaksandr Mińkievič (supracoŭnik MUS PNR), a taksama staršynia respublikanskaha KHB Mikałaj Hałuška.
Pres-kanfierencyja padstaŭnych nacyjanalistaŭ. Kijeŭ, 1988 hod. Fota, raspaŭsiudžanaje savieckimi infarmacyjnymi ahienctvami. Źleva siadzić Śviatasłaŭ Pančyšyn.
Jany i raspaviali, jak fabrykavałasia «padpolle AUN va Ukrainie». Akazałasia, naprykład, što Tomaš Bialinski (Adam, Stefan, Jaŭhien) byŭ pad kaŭpakom polskich śpiecsłužbaŭ jašče z 1967 hoda. Jaho dziejnaść prachodziła pa apieratyŭnaj spravie «Centr».
Darohi historyi niepradkazalnyja: u 1988-m u Kastryčnickim pałacy (źvierchu sprava) prajšła pres-kanfierencyja fihurantaŭ «Bumieranha». A ŭ 2014-m hetaje miesca stanie epicentram «Revalucyi hodnaści». Na fota: miesca hibieli ludziej pad ahniom snajpieraŭ. Fota: Shutterstock, Byfotokon.
Dziakujučy hulni «Bumieranh», čekisty byli padrabiazna prainfarmavanyja ab płanach i namierach AUN, pierachoplivali prahramnyja dakumienty i prakłamacyi.
Vynikam pres-kanfierencyi stała šyrokaja kampanija ŭ savieckich ŚMI. AUN nazyvali «ahienturaj zachodnich raźviedak», «dyviersantami», «ekstremistami» i «reakcyjanierami». Chod apieratyŭnaj kambinacyi dla masavaha čytača ŭznavili ŭ prapahandysckaj brašury «Chałasty chod AUN» (1988).
Pres-kanfierencyja dla siabroŭ i kiraŭnictva ZČ AUN stała šokam. Heta ž nie žarty: amal 20 hadoŭ u šerahach arhanizacyi dziejničali dvajnyja ahienty! Pavodle zadumy dziaržbiaśpieki, heta pavinna było pierakanać emihracyju ŭ biezvynikovaści sprobaŭ źvierhnuć saviecki režym.
«My pryjšli da vysnovy, što było b niapravilna dalej stvarać iluzii ŭ zachodnich śpiecsłužbaŭ, u tych ža centraŭ AUN, što ŭ nas jość niejkaja baza dla arhanizavanaj baraćby suprać našaha ładu», — tak patłumačyŭ matyvy KHB pałkoŭnik Vysocki na pres-kanfierencyi.
Choć, mahčyma, pryčyna skančeńnia apieracyi była inšaja. Savieckija śpiecsłužby mahli viedać, što kiraŭnictva ZŠA razhladaje varyjant spynieńnia sakretnych apieracyj ZŠA suprać SSSR — u jakaści siabroŭskaha žestu na adras refarmatara Michaiła Harbačova. Raskryćcio «padpolla AUN» jaŭna mahło stać dadatkovym arhumientam dla takoha kroku. Maŭlaŭ, tołku ad ich dziejnaści i tak nijakaha. Sapraŭdy, prezident Džordž Buš nieŭzabavie takoje rašeńnie prymie i ŭradavaje finansavańnie centraŭ ukrainskaj emihracyi spynić.
Bumieranh viarnuŭsia
Miž tym SSSR zastavałasia isnavać usiaho paru hadoŭ. A hibiel jaho pryjšła nie ad ramantykaŭ-emihrantaŭ. Zakrytaja, niesvabodnaja sistema zhniła znutry. Usiopranikalny KHB byŭ niazdolny dać rady hetaj chvarobie. Urešcie, bumieranh viarnuŭsia i ŭdaryŭ pa tych, što tak doŭha im karystalisia.
Juryj Ivančanka, za apieracyju «Bumieranh» uznaharodžany ordenam «Znak pašany», žyvy i zdarovy.
Śviatasłaŭ Pančyšyn u 1989 hodzie pierajechaŭ ź Lvova ŭ Kijeŭ, dzie jaho nichto nie viedaŭ. Jon pamior u 1992 hodzie. A Juryj Ivančanka, za apieracyju «Bumieranh» uznaharodžany ordenam «Znak pašany», žyvy i zdarovy. Užo ŭ niezaležnaj Ukrainie jon ukłaŭ knihi pra Zaparožskaje kazactva, hietmana Ivana Maziepu, mitrapalita Piatra Mahiłu, aŭtara słoŭ himna Ukrainy Paŭła Čubinskaha. A jašče pierakłaŭ na ŭkrainskuju movu knihu Mikałaja Kuna «Lehiendy i mify Staražytnaj Hrecyi».
