U samym centry horada, na rahu vulicy Kujbyšava i praśpiekta Mašerava, dzie ŭzvodzicca žyły «Prybužski kvartał», było vyjaŭlena vialikaje pachavańnie achviaraŭ Chałakostu, piša «Novy čas».
Raskopki praciahnucca
13 sakavika BiełTA raspaŭsiudziła zajavu staršyni Bieraściejskaha harvykankama Alaksandra Rahačuka pra toje, što ŭźviadzieńnie «Prybužskaha kvartała» praciahniecca tolki paśla zaviaršeńnia raskopak; miesca jamy, jakaja znachodzicca za niekalki mietraŭ ad budaŭničaha katłavana, stanie zialonaj zonaj, pierapachavańnie pareštkaŭ zabitych habrejaŭ budzie praviedziena na adnych z mohiłak Bieraścia pavodle tradycyj iŭdaizmu, a pamiać pra achviaraŭ vajny budzie ŭšanavanaja.
Pavodle spadara Rahačuka, z 17 studzienia śpiecyjalizavanaje padraździaleńnie Ministerstva abarony padniało ź jaminy pareštki 990 achviaraŭ. Takaja ličba stała šokam dla hramadskaści, navukoŭcaŭ i čynoŭnikaŭ.
Iryna Łaŭroŭskaja ŭ dvary doma svajho dziacinstva pa vulicy Siamiona Budzionnaha.
Zajavu Alaksandra Rahačuka prakamientavała znaŭca staroha Bieraścia, doktar mastactvaznaŭstva ŭ halinie ŭrbanistyki i architektury Iryna Łaŭroŭskaja. Na jaje mierkavańnie, kab paźbiehnuć šoku ad niečakanaściaŭ padčas ździajśnieńnia prajekta, treba było kiravacca patrabavańniem ab achovie «budynkaŭ i zbudavańniaŭ, płanirovačnaj struktury, łandšaftu i kulturnaha słoju» histaryčna-kulturnaj kaštoŭnaści nacyjanalnaha značeńnia «Histaryčny centr Bieraścia», uniesienaj u Dziaržaŭny śpis histaryčna-kulturnych kaštoŭnaściaŭ Biełarusi. Pierad prajektavańniem «Prybužskaha kvartała» treba było pravieści navukovyja daśledavańni — archiŭnyja i archieałahičnyja. Analiz ich vynikaŭ dazvalaŭ paźbiehnuć lubych niečakanaściaŭ padčas budaŭnictva, padkreśliła navukoŭca.
Ciapier ža hramadskaść patrabuje spynić budaŭnictva na miescy rasstrełaŭ u Bieraści, aktyvisty stvaryli adpaviednuju pietycyju.
Tak vyhladaje jamina ŭ kvartale zabudovy, dzie z 17 studzienia byli znojdzieny čarhovyja pareštki 990 bieraściejcaŭ — achviaraŭ Chałakostu.
Uzhadajem minułaje
Pryvilej kniazia Vitaŭta ad 1 lipienia 1388 hoda bieraściejskim habrejam staŭ padstavaj dla asiedłaści iŭdziejaŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim. U nastupnyja stahodździ horad — centr habrejskaha žyćcia VKŁ. Mienavita ŭ Bieraści ŭ 1623 hodzie adbyłosia pieršaje pasiadžeńnie Litoŭskaha Vaadu — hałoŭnaha orhana samakiravańnia habrejskich supołak Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Ź ciaham času Bieraście (na idyš Brysk) stała amal całkam habrejskim horadam, bo dola iŭdziejaŭ u im dachodziła da 89% ad kolkaści ŭsich haradžanaŭ. Słavu miestu zdabyli najpierš habrei-kupcy, jakija ŭ XV—XVI stahodździach handlavali na šlachu ad Vieniecyi da Vilni, ad Hdańska da Kijeva. Adnym ź ich byŭ kupiec i ŭpraŭlajučy karala Stefana Batoryja Šaul Val bien Jehuda (1541—1617) — syn rabina ź italjanskaj Padui.
Pradprymalnym habrejam naležyć realizacyja prajektu pabudovy masta cieraz Buh (1513), jaki dapamoh źviazać Vilniu z Krakavam. Daloka za miežami horada byli viadomyja tavary bieraściejskich ramieśnikaŭ, jakija, siarod inšaha, vyrablali jakasnyja abutak, kapielušy i šapki, kaŭbasy i piečyva, bočki, koły i tački. Na pačatku XX stahodździa Biełaruś mieła najbolšuju ŭ śviecie ščylnaść habrejskaha haradskoha nasielnictva. Voś čamu i pa siońnia ŭ šerahu miestaŭ krainy samabytnaja habrejskaja tradycyja zachavałasia ŭ architektury macevaŭ (iŭdziejskich nadmahillaŭ) i sinahoh (duchoŭnych śviatyniaŭ etnasu). Adnak situacyja ŭ Bieraści składvałasia pa-inšamu. Jak zaznačaje Iryna Łaŭroŭskaja, dziela stvareńnia mahutnaj fartecyi na zachodnich miežach Rasijskaj impieryi ŭ 1830-ja hady było całkam źniščana siaredniaviečnaje Bieraście ź jaho vieličnymi pomnikami architektury. Siarod ich — staražytny zamak, 20 chramaŭ, rynak z ratušaj, kalehiumam jezuitaŭ, pałacami Sapiehaŭ, Radziviłaŭ, Čartaryjskich i inšymi ŭnikalnymi budynkami. Tak zakładalisia asnoŭnyja pryncypy kałanijalnaj horadabudaŭničaj praktyki ŭ Biełarusi: hvałtoŭnaja źmiena funkcyjaŭ starych ansamblaŭ, razbureńnie važnych u duchoŭnym i histaryčnym sensach abjektaŭ, naŭmysnaje stvareńnie estetyčnaha kanfliktu praz radykalnuju stylistyčnuju źmienu albo ŭźviadzieńnie čužarodnych i niesumaštabnych zbudavańniaŭ u tradycyjnym vysokamastackim asiarodku. U 1836 hodie horad naviedaŭ impieratar Mikałaj I z naščadkam — budučym Alaksandram II. Daśledčyca habrejskaj spadčyny Biełarusi Ina Sorkina źviartaje ŭvahu, što pryčynaj cikaŭnaści manarcha da pravincyjnaha Bieraścia było zasnavańnie tut mahutnaj krepaści. Jaje pabudova pavinna była ažyćciavicca na miescy staroha miesta. Za niekalki miesiacaŭ byŭ razburany ŭvieś zvyčajny ład štodzionnaha žyćcia, ludzi prymusova byli sahnanyja ź placaŭ, dzie žyli ich prodki. Ale hałoŭnaja trahiedyja była napieradzie. Kali razbureńnie staroha horadu aznačała daviadzieńnie jaho žycharoŭ da halečy, dyk pieranos u inšaje miesca starych habrejskich mohiłak ź ich 500-hadovaj historyjaj vyklikali žach i abureńnie mieścičaŭ. Niahledziačy na ŭsie vysiłki habrejaŭ pakinuć pamierłych u spakoi, ułady zastalisia niaŭmolnymi.
Tak, nasupierak iŭdziejskaj tradycyi ŭ 1842 hodzie staryja habrejskija mohiłki (na idyš — bischajm ci kirkut, na iŭrycie — biejt almin ci biejt kvarot) byli źniščanyja, a pareštki iŭdziejaŭ, jakija žyli i pamirali ŭ horadzie ciaham piaci stahodździaŭ, pieraniesienyja na novy plac. Zrešty, i tut kirkut pratrymaŭsia tolki stahodździe, bo ŭ 1950—1970-ja hady na jaho miescy pabudavali stadyjon «Łakamatyŭ». U vyniku dvuch pieranosaŭ habrejskich mohiłak zahinuli i šmatlikija macevy, jakimi paśla vajny składali fundamienty damoŭ i brukavali vulicy horada. Na siońnia zachavałasia kala tysiačy hetych śviedčańniaŭ sakralnaj kultury habrejstva, jakija miarkujecca ŭstalavać u łapidaryi kala stadyjona «Łakamatyŭ».
Jaminy z achviarami hieta znachodzili i raniej
Spadarynia Iryna Łaŭroŭskaja, jakaja naradziłasia ŭ Bieraści, uzhadvaje: «Prykładna ŭ piacihadovym uzroście ŭpieršyniu ŭbačyła jamu z pareštkami viaźniaŭ haradskoha hieta. U pavietry stajaŭ dziŭny smurod, i, nasupierak zabaronie babuli vychodzić z domu, my sa starejšaj siastroj Ludmiłaj usio ž prybiehli da jaminy.
Spadarynia Iryna (sprava) ź siastroj Ludmiłaj u dvary doma svajho dziacinstva ŭ 1956 hodzie (zdymak z archivu daśledčycy).
Niedaloka, na vulicy Kujbyšava, stajaŭ natoŭp. Było cicha, šmat chto płakaŭ, niekatoryja rydali. Ja stała pamiž darosłymi i hladzieła na cieły žančyn i mužčyn, jakija lažali ŭ dva šerahi tvarami nicma na hłybini kala 1,5 mietra ŭ vializnaj jaminie — prykładna 4 na 20 mietraŭ. Adnaho z mužčyn ja choraša zapomniła — jon byŭ apranuty ŭ brydžy i vysokija hietry ŭ kletačku.
Hetyja budynki pa vulicy Kujbyšava stajać na jamach, dzie paśla vajny byli znojdzieny rasstralanyja habrei — viaźni Bieraściejskaha hieta.
U siaredzinie 1970-ch, kali na Kujbyšava budavali panelny dzieviacipaviarchovik, nasuprać pieršaj jaminy znajšli druhuju, a zaraz — nastupnuju. Pryčym usie pachavańni znachodzilisia ŭ niepasrednaj blizkaści ad budynkaŭ sinahoh. Pieršaja jamina — la isnujučaha budynka byłoj sinahohi Asira, a druhaja — kala nieisnujučaha budynka iŭdziejskaj śviatyni Džoel Vinahrad.
Da vajny ŭ hetym budynku pa vulicy Kujbyšava raźmiaščałasia sinahoha Asira — adna z 76 iŭdziejskich śviatyniaŭ horada.
Zdymak čarciaža, jaki zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnym histaryčnym archivie Biełarusi ŭ Horadni.
Što adčuvaju zaraz? Vialiki bol i rasčaravańnie, bo novaje pakaleńnie bieraściejcaŭ admaŭlaje biazmoŭnym achviaram Chałakostu ŭ pravie zachavać svaju asabistaść, a moža, i viarnuć svaje imiony. Nie viedaju, ź jakoj pryčyny, ale pareštki zabitych źmiešvajucca, bo składvajucca ŭ skryni nie pavodle prynaležnaści da asobnych kaściakoŭ, a pavodle vidaŭ kostak. I heta pry tym, što my ŭpieršyniu majem mahčymaść identyfikavać pareštki zabitych habrejaŭ z dapamohaj analizu DNK, ale sumniajusia, što heta budzie zroblena našaj dziaržavaj…»
Vyjavy bieraściejcaŭ-achviaraŭ Chałakostu z fondaŭ Dziaržaŭnaha archiva Bieraściejskaj vobłaści. Na zdymkach Jołka Halpieryna, Jela Łandśbierh i Šymon Łukin.
Na mierkavańnie Iryny Łaŭroŭskaj, kab źniać vastryniu hetaj fors-mažornaj situacyi, patrebnyja prafiesijanały, jakija daviarajuć nieabyjakavym ludziam. Kali miascovyja ŭłady admoviacca ad budaŭnictva na placy kala rasstrelnaj jaminy, možna źviarnucca da śvietu z prośbaju ab dapamozie ŭ pošuku hodnaha vyjścia ź situacyi. «Pry ščyraj i adkrytaj pazicyi haradskija ŭłady chutčej znojduć razumieńnie i padtrymku», — upeŭniena navukoŭca. Na jaje dumku, hetaja žachlivaja i małapryvabnaja historyja moža paviarnucca na karyść Bieraściu tolki pry adnoj umovie — sumlennym i adkrytym dyjałohu.
U jakaści paślasłoŭja
Siońnia ŭ Bieraści amal nie adčuvajecca 631-hadovaje supolnaje žyćcio habrejaŭ ź biełarusami, ukraincami i palakami. Pra heta niama anijakaj zhadki navat na manumiencie 1000-hodździu horada, jakoje budzie adznačacca sioleta. U horadzie pakul adsutničajuć taponimy ŭ honar vybitnych ziemlakoŭ-habrejaŭ, choć niejkaja ahulnaja vizualnaja infarmacyja pra historyju i trahiedyju miascovaha habrejstva, jaho ŭniosak u haradskoje žyćcio.
Na manumiencie ŭ honar 1000-hodździa Bieraścia ničoha nie nahadvaje pra 631-hadovaje minułaje miascovaha habrejstva…
Razam z tym, horad i vobłaść dali śvietu šmat vybitnych pradstaŭnikoŭ habrejstva. Siarod ich — adzin z zasnavalnikaŭ Dziaržavy Izrail, łaŭreat Nobieleŭskaj premii miru Mienachem Biehin, pieršy prezident hetaj krainy Chaim Viejcman i kiraŭnik izrailskaha ŭrada Icchak Šamir.
Praŭda, pieršyja kroki robiacca: kolki hadoŭ tamu na vulicy Kujbyšava źjavilisia pomniki achviaram Chałakostu i Mienachemu Biehinu, adkryŭsia nievialiki muziej «Habrei Bieraścia».
U rajonie rasstrelnych jamaŭ uźviedzieny miemaryjalny kamień.
Biust Mienachema Behina
Adnak hetaha vidavočna niedastatkova. Na majo mierkavańnie, u pytańni ŭšanavańnia pamiaci miascovaha habrejstva horadu brakuje sistemnaha padychodu, a mienavita padrychtoŭki i zaćviardžeńnia prajektu prahramy viartańnia habrejskaj spadčyny.
Siarod spravaŭ hetaha prajektu baču ścipły miemaryjalny kamień u centry horada «Udziačnyja bieraściejcy — svaim ziemlakam-habrejam». Na im pažadana adlustravać bolš čym 600-hadovy ŭniosak miascovaha habrejstva ŭ historyju miesta, amal poŭnaje źniščeńnie habrejskaj supolnaści padčas Chałakostu, a taksama toj fakt, što značnaja kolkaść kamianicaŭ u histaryčnym centry horadu niekali naležała siemjam habrejaŭ.
Amal 70% zabudovy histaryčnaha centru miesta da vajny naležała bieraściejskaj habrejskaj supolnaści.
Horad zasłuhoŭvaje adpaviednaha muzieja habrejskaj kultury ŭ adnoŭlenym budynku byłoj haradskoj sinahohi, jakaja vyłučajecca vybitnaj architekturaj. U jakaści takoha budynka moža być abranaja byłaja sinahoha Asira na vulicy Kujbyšava.
Tak vyhladała adna z haradskich sinahoh padčas jaje rekanstrukcyi ŭ kinateatr «Biełaruś» (1973—1974 hady). Zdymak Arnolda Michalčuka.
Pakolki horad maje status svabodnaj ekanamičnaj zony, u im možna było b zasnavać štohadovy mižnarodny fest kultury habrejskaj dyjaspary. Dla histaryčnaha centra Bieraścia treba raspracavać stendy ź nieabchodnaj daviedačnaj infarmacyjaj, płanam hetaj terytoryi i paznačeńniem najbolš cikavych abjektaŭ jaje minuŭščyny, u tym liku habrejskaj — isnaj i stračanaj. Na miescy jamy haradskija ŭłady miarkujuć zrabić zialony hazon. Prajekt ušanavańnia pamiaci achviaraŭ nacyzmu na treciaj jamie bačycca ścipłym, łakaničnym i kranalnym. Ujaviŭ, jak pa hazonie biažyć maleńkaja chudarlavaja pryhožaja dziaŭčynka sa śpiełym butonam dźmuchaŭca. Dzicia trymaje ŭ ruce krasku z prazrystym čubkom i radasna hladzić uharu, bo čakaje cudu palotu apušanaj siemiazaviazi ad lohkaha pavievu vietryku… Hetyja i inšyja zachady buduć spryjać vychavańniu kultury histaryčnaj pamiaci, adsutnaść jakoj — ciažkaja duchoŭnaja chvaroba. Bo mienavita pamiać trymaje nas u biaskoncym łancuhu pakaleńniaŭ. Biez uśviedamleńnia hetaj pamiaci pra minuŭščynu ŭ čałavieka, nacyi i dziaržavy prosta niama nie tolki anijakaj budučyni, ale navat i spadziavańnia na jaje.
Pra byłuju iŭdziejskuju śviatyniu, dzie ciapier kinateatr «Biełaruś», nahadvaje adkryty dla ahladu frahmient fundamientu z vałunoŭ, jaki Iryna Łaŭroŭskaja nazvała miascovaj Ścianoj płaču.
Mienavita z vychavańniem kultury pamiaci źviazvaju nadzieju na cyvilizavany dyjałoh hramadskaści z čynavienstvam, jaki dazvolić vyrašać takija niaprostyja pytańni, što paŭstali vakoł jaminy z pareštkami achviaraŭ Chałakostu.
