Byvajuć padziei, što rychtujucca admysłova da jubilejaŭ, značnych dataŭ, a byvajuć supadzieńni — žyćcia i histaryčnych uhodkaŭ. Hetkaju vypadkovaju stała pajezdka z kalehami na Monte-Kasina za tydzień da čarhovaj hadaviny taje kryvavaje bitvy, što skončyłasia 18 maja 1944 h.
Da haradka Kasina ad Nieapala možna dajechać za dźvie hadziny na rehijanalnym ciahniku. U horadzie i vakolicach znachodziacca try miemaryjalnyja mohilniki, źviazanyja sa znakamitaj bitvaj: brytanski (kala 5 tysiačaŭ pachavańniaŭ), niamiecki (kala 20 tysiačaŭ) i polski (kala 1 tysiačy). Pry hetym da apošniaha dabiracca najskładaniej: treba ŭzdymacca vysoka ŭharu, amal da samaha bieniedyktynskaha abactva, za jakoje tak žorstka zmahalisia ŭ 1944-m.
Vyhlad abactva z mohiłak
Ad čyhunačnaha vakzała ŭ Kasina da dziejnaha i siońnia abactva trojčy na dzień chodzić miascovy aŭtobus, što za 1 jeŭra padymie vas na vyšyniu bolš jak 500 mietraŭ. Kali nie trapili na aŭtobus, možna dajechać na taksoŭcy ŭ luby čas, ale ŭžo za 20 jeŭra. Pieravažnaja ž bolšaść naviednikaŭ i ŭ abactva, i na polski mohilnik pryjazdžajuć admysłovymi ekskursijnymi aŭtobusami. Šmat ich my spatkali kala ŭvachodu ŭ katalickuju śviatyniu; značna mieniej, ale byli tyja aŭtobusy i na mohiłkach.
Polski vajskovy mohilnik znachodzicca na toj samaj hary, krychu nižej pa schile za abactva (chvilinaŭ 10—15 pieški). Jon byŭ zapačatkavany adrazu paśla skančeńnia bitvy, pavodle zahadu hienierała Uładzisłava Andersa — kamandzira 2-ha Polskaha korpusa, što staŭ asnoŭnaj vajskovaj siłaju ŭ zmahańni za stratehičnuju vyšyniu. Kala 1050 žaŭnieraŭ byli pachavanyja tut užo da adkryćcia mohilnika ŭ vieraśni 1945 h. Kolki asobaŭ dadałosia paźniej, u tym liku i sam hienierał Anders z žonkaju.
Pamierły ŭ 1970 h. u Łondanie, jon zaviaščaŭ pachavać siabie pobač sa svaimi žaŭnierami.
Mahiła Uładzisłava Andersa i jaho žonki Ireny
Pachavańni na mohilniku mieściacca ŭ dzieviaci vialikich siekcyjach (pa dva šerahi ŭ kožnaj), jakija raźmiaščajucca na roznych uzroŭniach — kožny nastupny ŭsio vyšejšy pa schile. Pieravažnaja bolšaść nadmahillaŭ maje tradycyjnyja čatyrochkancovyja kryžy, ale jość siekcyi i z šaścikancovymi pravasłaŭnymi, a taksama iŭdziejskija pachavańni.
Nas, zrazumieła, cikavili pachavanyja na mohilniku žaŭniery-biełarusy. Pavodle śviedčańniaŭ emihracyjnych publikacyjaŭ jašče ad pačatku 1950-ch, tut znajšli spačyn bolš za 250 našych suajčyńnikaŭ (pavodle historyka Juryja Hryboŭskaha, mienavita biełarusaŭ siarod ich kala 180). Uradžencaŭ biełaruskich ziemlaŭ tut možna znajści va ŭsich siekcyjach, ale ŭ pravasłaŭnaj ich pieravažnaja bolšaść.
My išli ŭzdoŭž šerahaŭ pachavańniaŭ, učytvajučysia ŭ nadpisy. Na bolšaści nadmahillaŭ paznačany rehijon (najčaściej paviet), ź jakoha pachodziŭ žaŭnier. Spynialisia pierad kožnym «našym», rabili zdymki.
Bahata tut Navahradskaha, Pastaŭskaha, Vaŭkavyskaha, Brasłaŭskaha, Ašmianskaha i inšych zachodniebiełaruskich pavietaŭ, žycharoŭ jakich paśla 1939 h. šmat vyvozili ŭ dalokuju Sibir, adkul praz kolki hadoŭ jany namahalisia trapić u «ratavalnuju» polskuju armiju, kab znajści apošni spačyn u hetkaj ža niablizkaj italjanskaj ziamli…
Na niekatorych nadmahillach polskija nacyjanalnyja stužki, na mahiłach žaŭnieraŭ ź Lvova — žyvyja kvietki-hvaździki, vidać, niadaŭna była tut ukrainskaja delehacyja. Nadpisy na nadmahillach pakazvajuć šyrokuju hieahrafiju ŭdzielnikaŭ bitvy: sustrakajecca i rasijskaja Razań, i amierykanski Ńju-Džersi… Na adnym nadmahilli miescam naradžeńnia paznačany «Minsk. Rasija». Na 1917 h. heta, biezumoŭna, było praŭdaju, ale niepryjemna čaplaje hetaja paznaka…
,
Pachavańnie za pachavańniem abychodzim uvieś mohilnik. Zroblenyja zdymki ŭsich «našych» nadmahillaŭ. Jany z časam buduć apracavanyja i dadadzienyja ŭ virtualnuju bazu źviestak pra biełaruskija pachavańni na Zachadzie, što my stvarajem.
Varta adznačyć, što polski mohilnik na Monte-Kasina — adno z najbolšych miescaŭ kampaktnaha pachavańnia biełarusaŭ na čužynie. Bolšymi jość chiba što admysłovyja biełaruskija mohilniki, stvoranyja pavajennymi emihrantami ŭ Ńju-Džersi, Kliŭlendzie ci Mielburnie. Ale da stvareńnia hetaha miemaryjała biełarusy dačynieńnia nie mieli.
Na emihracyi siarod biełarusaŭ byli vieterany Monte-Kasina, što zhadvali tyja padziei, adznačali ŭhodki. Zachavalisia ścipłyja śviedčańni pra bitvu ŭ mastackaj litaratury, zhadajem «Śmierć i sałaŭi: Uspaminy aficera-biełarusa z-pad Monte-Kasina» Piotry Syča. Abo voś jašče «Maki» Michasia Kavyla:
Moža sercu mnie dać adpačynak
Na abłoni sucišnych viatroŭ?
Maki, maki na Monte-Kasina
Biełaruskaja žyvić kroŭ.
Chaj kvitniejuć na vojaŭ mahiłach,
Mnie nia škoda, lublu ja kviaty;
Ale baču — aroł biełakryły
Pa-nad makami ŭ niebie zastyŭ.
Biełarusaŭ jon dušy vartuje,
Kab da Boha sa skarhaj nia jšli,
Što za spravu nia tuju śviatuju,
Za čužuju palehli ŭ ziamli…
Nie, ja sercu nia dam adpačynak
Na abłoni sucišnych viatroŭ,
Maki, maki na Monte-Kasina
Biełaruskaja žyvić kroŭ…
Upieršyniu tekst byŭ vydrukavany hod tamu.
***
Paśla vysadki sajuźnikaŭ na Sicylii stanovišča niemcaŭ u Italii pahoršyłasia.
Niemcy razumieli stratehičnuju značnaść uzvyšša Monte-Kasina. Na im i susiednich uzhorkach była zbudavana linija ŭmacavańniaŭ, prazvanaja linijaj Hustava. Sa studzienia 1944 hoda było niekalki biespaśpiachovych sprobaŭ z chodu ŭziać umacavańni. Efiektu nie prynieśli j šmatlikija bambavańni z pavietra. Daroha na Rym była zabłakavanaja.
Tamu kamandavańnie sajuźnikaŭ pastanaviła ŭzmacnić ataki na ŭzvyšša z boku Kasina.
Hałoŭnaju siłaj čaćviortaj ataki (aperacyja Diadem, 11—19 traŭnia) byŭ vyznačany Druhi polski korpus pad kamandavańniem hienierała Uładzisłava Andersa. Akramia taho, u atacy brali ŭdzieł brytanskija, amierykanskija, novaziełandskija, paŭdniovaafrykanskija i francuzskija adździeły.
Pieršaja ataka pryniesła ciažkija straty (asabliva siarod kamandnaha składu), dyj nie ŭdałosia ŭtrymać takija klučavyja pazycyi, jak uzvyšša «593», ale dazvoliła brytancam vybić niemcaŭ z dolnaj častki Klaštornaha ŭzhorku i horada Kasina.
Druhaja ataka (raspačataja 16 maja) narešcie stała pierałomnaju. Polski korpus pierachapiŭ niamiecki zahad ab adychodzie z klaštaru. Byŭ raspačaty artyleryjski abstreł darohi adychodu. Unočy 17-18 maja 1944 hoda niemcy całkam pakinuli klaštar, kab nia trapić u akružeńnie sajuźnikaŭ. Rankam nad klaštaram uźnialisia biełyja ściahi.
Byŭ vyviešany polski ściah, a zatym brytanski.
Daroha na Rym była volnaja. Horad byŭ zaniaty 4 červienia. Pad Monte-Kasina niemcy abaranialisia 4 miesiacy.
Polski korpus zhubiŭ u toj bitvie 924 žaŭnieraŭ zabitymi, 2930 paranienymi, 345 źnikłymi. Siarod zahinułych bolš za 200 uradžencaŭ Biełarusi, ź ich etničnych biełarusaŭ — 180 čałaviek.
