Canava ŭ vačach Iofie —
«tałantlivyj analitik, chrabryj i očień kommunikabielnyj čiełoviek… on chorošo raźbirałsia v ekonomičieskich, političieskich, choziajstviennych i idieołohičieskich voprosach… hromia vrahov rievolucii, on diejstvovał riešitielno i otvažno… jemu było prisuŝie čuvstvo spraviedlivosti, on był nieravnodušien i śmieł v boŕbie s niespraviedlivymi riešienijami… Łavrientij Fomič osobienno borołsia so skviernosłovijem i niecienzurŝinoj sriedi rabotnikov NKVD riespubliki… nienavidieł klevietnikov, mošieńnikov i obmanŝikov… był chorošim siemjaninom i zabotlivym dieduškoj…»
Padobnych vyrazaŭ z nazvanaj knihi možna było b navyhrabać i bolš. Ale spyniusia. Kali b apostał Piatro atrymaŭ na Canavu taki supravadžalny list, to biez rozdumaŭ prapuściŭ by jaho ŭ raj.
Aŭtar knihi davodzić, što pik represij u Biełarusi prypaŭ na dacanavaŭski čas, kali tut karnyja orhany ŭznačalvali Bierman i Nasiedkin. Ich «razobłačili» i rasstralali, a represii, maŭlaŭ, pajšli na spad.
Viadoma ž, usio spaznajecca ŭ paraŭnańni, ale niališnie budzie nahadać i pra hrachi Canavy, jakich dastatkova, kab rasstavić usie kropki nad «ï».
Heta pry Canavie i ź jaho sankcyi byli źniščanyja akademik AN BSSR Ivan Zamocin, adzin z aŭtaraŭ Akta 25 Sakavika i premjer-ministr BNR Anton Łuckievič, ksiondz Adam Stankievič, vydaviec «Našaj Nivy» Alaksandr Ułasaŭ, paet i aŭtar pieśni-himna «My vyjdziem ščylnymi radami» Makar Kraŭcoŭ.
Heta pry Canavie i ź jaho viedama ŭ minskaj viaźnicy katavali da straty śviadomaści adnaho z najlepšych biełaruskich prazaikaŭ Kuźmu Čornaha (jaho zaŭčasnaja śmierć u 1944-m — vynik tych katavańniaŭ).
Heta Canava za zabojstva narodnaha artysta SSSR Sałamona Michoełsa atrymaŭ orden Čyrvonaha Ściaha, prapanavaŭšy da pasłuh vykanaŭcaŭ śpiecapieracyi ŭłasny dom pad Minskam.
Heta ŭ hałavie Canavy ŭźnikła «nacdemaŭskaja arhanizacyja», u jakuju «tałantlivyj analitik» uklučyŭ Janku Kupału, Jakuba Kołasa, Arkadzia Kulašova, Michasia Łyńkova, Pietrusia Broŭku, Piatra Hlebku. I svajmu niepasrednamu načalniku i apiekunu Bieryi ŭ kancy 1938-ha paviedamlaŭ: «Cientralnymi fihurami nacionalističieskoj fašistskoj orhanizacii v Biełorusii v nastojaŝieje vriemia javlajutsia Kołas i Kupała».
Heta Canava ŭ 1939 hodzie ŭ śpiecvahonie jeździŭ pa dałučanaj Zachodniaj Biełarusi, vyšukvaŭ niełajalnych da savieckaj ułady i vyrašaŭ biez usiakich sudoŭ, kaho da vyšejšaj miery, kaho na vysyłku; biełarusy tady pieražyli ažno čatyry chvali departacyj.
Heta Canava tolki za pieršy hod pracy ŭ Biełarusi vyjaviŭ i aryštavaŭ (z dapamohaj svaich padnačalenych) ažno 27 000 «palityčna nienadziejnych»; kolki ź ich viarnułasia damoŭ — nieviadoma.
Heta pry Canavie tyja, chto viarnuŭsia z turmaŭ i vysyłak, pajšli tudy ž pa druhim kruzie — Siarhiej Hrachoŭski, Barys Mikulič, Stanisłaŭ Šuškievič, Ryhor Biarozkin.
Heta pa pramym rasparadžeńni Canavy byŭ u 1951-m aryštavany i asudžany ministr aśviety BSSR Płaton Sajevič — tolki za toje, što admoviŭsia redahavać knihu «Vsienarodnaja partizanskaja vojna v Biełoruśsiii protiv fašistskich zachvatčikov», aŭtaram jakoj značyŭsia hałoŭny biełaruski čekist.
Heta Canava ŭ 1949-m asabista dapytvaŭ Łarysu Hienijuš i, pyrskajučy ślinaj, patrabavaŭ addać archivy BNR…
Darečy, E. Iofie śćviardžaje, byccam Hienijuš była aryštavanaja ŭ Prazie. Nasamreč u nievialikim haradku Vimpierk — prykładna ŭ 140 km ad stalicy Čechii. Pamylajecca historyk i tady, kali piša, što Hienijuš da kanca svaich dzion zastavałasia hramadziankaj Čechasłavakii — čechasłavackaha pašparta jana była pazbaŭlenaja nieŭzabavie paśla aryštu i z taje pary zastavałasia asobaj biez hramadzianstva.
Ale vierniemsia da hałoŭnaha hieroja knihi. I na siami vałovych skurach nie śpišaš usich «zasłuhaŭ» Canavy. Dziŭna, ale, viedajučy pra ich, E. Iofie piša: «Kohda mnie na hłaza popadajetsia fraza, čto «Canava — orhanizator massovych rieprieśsij v Biełoruśsii», to zadumyvajuś i zadaju siebie vopros: «A tak li eto było? Vied́ očień často Łavrientij Fomič vypołniał ustanovki Moskvy…»
Atrymlivajecca, vykanaŭca — nie vinavaty? Kat nie niasie adkaznaści za adsiečanyja hałovy? I katu možna pryśviacić chvałaśpieŭnuju knihu, u kancy jakoj navat vykazać svajo bačańnie pomnika hetamu samamu katu.
Svoj pomnik Canavu historyk Iofie ŭžo pastaviŭ. Razam z vydaviectvam «Adukacyja i vychavańnie», adnym z zasnavalnikaŭ jakoha źjaŭlajecca Ministerstva adukacyi. Voś tak ciapier nas sprabujuć adukavać i vychavać…
