U pieršy dzień, kali ja viarnułasia na pracu paśla dekretnaha adpačynku, ja išła ŭ ofis, adčuvajučy strach za toje, što było małaimaviernym: što naša novaja lubiačaja siadziełka budzie šturchać kałysku praz darohu ŭ toj samy momant, kali pa joj budzie jechać niaŭvažlivy kiroŭca. Ja ŭjaviła sabie visk šynaŭ, chrabuścieńnie. Ja pačała pacieć, i moj puls pačaściŭsia. A potym, kali ja dabrałasia da ofisa, ja hłyboka ŭzdychnuła, skazała sabie, što treba ŭziać siabie ŭ ruki, i zrabiła heta.
Toje, što sa mnoj zdaryłasia, jak ja daviedałasia paźniej, typova dla maładych baćkoŭ. U stanie padvyšanaj emacyjnaści vy bolš schilnyja da taho, što psichołahi nazyvajuć «katastrafizacyjaj», abo «dakučlivymi dumkami» — ujaŭleńni najhoršaha scenara, jakim by nievierahodnym jon ni byŭ. Kali ja stała maci, jany nakinulisia na mianie z novaj siłaj i, pavodle daśledavańniaŭ, ja nie samotnaja. Pa niekatorych acenkach, jany jość bolš čym u 70% maładych maci. Adna blizkaja siabroŭka katastrafizuje, ale ŭ zvarotnym kirunku — kali niebiaśpieka abminuła i jejnaje dzicia vypisali ad lekara sa zvyčajnym COVID, a nie sa strašnym multysistemnym zapalenčym sindromam, jana dumaje pra toje, što mahło b zdarycca.
U mieru, choć heta, viadoma, nie viesieła, hetyja fantazii zdarovyja i narmalnyja. Jany ŭkaranilisia hłyboka ŭ našym ciele, heta adaptyŭnaja rysa i evalucyjny achoŭny miechanizm, jaki dapamahaje nam padrychtavacca da horšaha i abaranić samaje kaštoŭnaje, što ŭ nas jość. Kali ja zastanusia ŭ piačory i budu dumać pra mamanta, jaki napadzie na majo dzicia, pjučy piačornaje vino i prahladajučy naskalnyja malunki, tym mienš šancaŭ, što ja vyjdu ŭ tundru i mianie tam zabjuć, inšymi słovami.
Što niezdarova? Takaja mocnaja chvala trahičnych padziejaŭ, jakija ciapier adbyvajucca z nami i jakija my bačym u ŚMI, što žyćcio ŭ sučasnym śviecie robić hetyja pačućci chraničnymi. Nastolki, što zdolnaść našaha mozhu apracoŭvać niavyznačanaść i tryvohu moža źmienšycca.
Spačatku trochi statystyki pa stresie: pavodle sakavickaha apytańnia, apublikavanaha Amierykanskaj psichałahičnaj asacyjacyjaj, inflacyja, prablemy z pastaŭkami, hłabalnaja niavyznačanaść i ŭvarvańnie Rasiei va Ukrainu, a taksama dvuchhadovaja pandemija pryviali da taho, što stres u Amierycy dasiahnuŭ «tryvožnaha» i «biesprecedentnaha ŭzroŭniu», jaki «kinie vyklik našaj zdolnaści spraŭlacca ź situacyjaj», skazaŭ hienieralny dyrektar Amierykanskaj psichałahičnaj asacyjacyi. A niezdarovyja pavodziny, jakija pačalisia ŭ pieršy hod COVID — bolš vypiŭki, mienš fizičnych praktykavańniaŭ — «pierajšli» ŭ druhi hod, što kaža pra toje, što šlach da kalektyŭnaj pierazahruzki moža być jašče daloki. Heta datyčycca i ludziej ź dziećmi, i bieź dziaciej.
Adzin sa sposabaŭ, z dapamohaj jakoha ja zdoleła pieratvaryć hetuju statystyku ŭ niešta bolš jaskravaje, akramia padliku kolkaści vypitaha vina i spažytych žavalnych cukierak za tydzień, była razmova ź nieŭrołaham, jakaja była asabliva zaniepakojenaja tym, jak usio heta moža paŭpłyvać na našy niejronavyja funkcyi.
«Va ŭsim śviecie, ale, viadoma, my bačym heta vielmi jarka ŭ Amierycy, adbylisia źmieny ŭ mozhu z-za chraničnaha stresu, što robić nas mienš zdolnymi prymać rašeńni, jakija mohuć zabiaśpiečyć nam zdarovuju budučyniu, jak na indyvidualnym, tak i na kulturnym uzroŭni», — skazała mnie doktar Emi Arnsten, prafiesar niejronauk i psichałohii ŭ Jelskaj miedycynskaj škole.
Ja źviarnułasia da jaje paśla taho, jak natyknułasia na videa, jakoje jana raźmiaściła na YouTube u pieršy hod pandemii i ŭ jakim vyrazna pakazana, jak mozh apracoŭvaje niekantralujemy stres, i jak heta pahoršyłasia padčas COVID.
Jość mienš raźvityja ŭčastki mozhu (naprykład, mindalevidnaje cieła), jakija kantralujuć našy asnoŭnyja funkcyi, takija jak sercabićcie abo imhnienny pryliŭ strachu, jaki my adčuvajem, kali źmiaja praślizhvaje kala nas. I bolš raźvityja ŭčastki (naprykład, prefrantalnaja kara), jakija ažyćciaŭlajuć kantrol źvierchu ŭniz i dazvalajuć nam zasiarodzicca, płanavać napierad i padaŭlać drennyja impulsy.
Ja ŭdziačnaja svajoj prefrantalnaj kary za toje, što ja zdoleła zasiarodzicca ŭ toj pieršy dzień paśla dekretnaha adpačynku i jakaja raźviejała moj strach pierad prapuščanym śviatłaforam i šturchańniem kałyski.
Kali my adčuvajem stres abo adčuvajem, što hublajem kantrol, my pieraklučajemsia na našy prymityŭnyja miechanizmy pavodzinaŭ, uzmacniajučy reakcyju strachu i adklučajučy prefrantalnuju karu. Čym vyšejšy uzrovień uzbudžeńnia abo stresu, tym macniej pracujuć hetyja prymityŭnyja schiemy, tym mienš vas čaplajuć rečy, jakija zvyčajna dastaŭlajuć vam zadavalnieńnie, i tym bolš rečaŭ zdajucca pahroźlivymi abo sumnymi.
Jak patłumačyła mnie Arnsten, vaš mozh aktyvuje sistemu strachu, kali bačyć, što niechta inšy baicca. Tamu, kali žachlivyja naviny źjaŭlajucca ŭ našych smartfonach, my instynktyŭna supieražyvajem. Złučycie heta z novaj normaj žyćcia — pastajannym stanam niavyznačanaści, źviazanaj z kavidam, i palityčnym stanoviščam, jakija mohuć zdavacca bieznadziejnymi i niepieraadolnymi, i vy atrymajecie idealny nieŭrałahičny štorm, jaki prymušaje vas turbavacca.
«Vy hublajecie schiemy, jakija dazvalajuć vam samarehulavacca, być racyjanalnym, — skazała mnie Arnsten, — i ŭ mienšaj stupieni nie razdražniacca, što sapraŭdy važna dla zdaroŭja siamji».
Ci mahčyma adnavić hetyja schiemy?
Daśledavańni pakazvajuć, što tak, kali my pravodzim čas u spakojnych abstavinach, dzie adčuvajem siabie haspadarami stanovišča. Isnujuć sposaby baraćby z našaj novaj realnaściu, mnohija ź jakich my viedajem, ale nie vykarystoŭvajem: fizičnyja praktykavańni mohuć umacavać prefrantalnuju karu, hłybokaje dychańnie moža supakoić ŭzbudžalnyja sistemy. Pošuk radaści i humaru ŭ vyhladzie knih ci muzyki moža dapamahčy. Jašče adna prostaja prapanova:
«Zrabicie što-niebudź, što dapamoža vam adčuć siabie bolš efiektyŭnym, — kaža Arnsten, — navat kali heta vielmi małaja reč. Časta dapamoha inšamu čałavieku moža stać šturškom da hetaha».
Pierš čym my skončyli razmovu, Arnsten zhadała pra adnu važnuju reč. U 2011 hodzie daśledčyki miedycynskaj škoły Maunt-Sinaj padvierhnuli try hrupy pacukoŭ — maładych, siaredniaha ŭzrostu i pažyłych — stresavym situacyjam (skavali ich dracianoj sietkaj) i vyśvietlili, što «stareńnie źmianiaje zdolnaść da zaležnaj ad dośviedu śpinalnaj płastyčnaści ŭ niejronach prefrantalnaj kary mozhu».
Śpiny — heta «dendrytnyja śpiny», jakija vystupajuć z diendrytaŭ niejrona i atrymlivajuć ŭvachodnyja dadzienyja, to bok, dazvalajuć prefrantalnaj kary atrymlivać infarmacyju. Ich kolkaść źmianšajecca pry chraničnym stresie. Kažučy prostaj movaj, daśledavańnie pakazała, što čym starejšym vy stanoviciesia, tym ciažej supraćstajać niehatyŭnym nastupstvam chraničnaha stresu i reahavać racyjanalna — prynamsi, kali vy pacuk.
«Ciapier, kali ja ŭžo pažyły pacuk, — skazała mnie Arnsten z uśmieškaj, — ja spadziajusia, što ŭ daśledavańni jany prosta nie pačakali dastatkova doŭha, i što z časam hetyja suviazi sapraŭdy viartajucca».
Što tyčycca «pažyłych pacukoŭ» siarod nas, my taksama spadziajemsia na heta.
