Kala redakcyi «Našaj Nivy» ŭ Vilni
«Naša Niva» vychodziła ŭ Vilni ź listapada 1906-ha pa žnivień 1915 hoda. Heta amal 10 hadoŭ va ŭmovach Rasijskaj impieryi apošniaha etapu jaje isnavańnia, paśla revalucyi 1905—1907 hadoŭ. Revalucyjny vybuch prynios admienu mnohich raniejšych abmiežavańniaŭ u śfiery hramadska-palityčnaha i kulturna-nacyjanalnaha žyćcia dy zrabiŭ mahčymym lehalnaje vydańnie haziety na biełaruskaj movie.
Pieryjad reakcyi, jaki źmianiŭ revalucyjny ŭzdym, niekatoryja raniejšyja dasiahnieńni abmiežavaŭ, ale da kanca nie abnuliŭ. I, jak heta ni dziŭna, choć tahačasnaja «Naša Niva», byvała, ledź zvodziła kancy z kancami materyjalna i biaskonca padviarhałasia napadkam z boku idejnych apanientaŭ, niepasrednych represij z boku dziaržavy za hetaje amal dziesiacihodździe było nie tak šmat. Samy značny i viadomy vypadak — heta aryšt hałoŭnaha redaktara haziety Alaksandra Ułasava ŭ 1910 hodzie na 2 miesiacy.
Prytym nijakich ciopłych pačućciaŭ rasijskija ŭłady da «našaniŭcaŭ», naturalna, nie mieli. Jany adnaznačna ŭsprymali «Našu Nivu» jak vydańnie sabie varožaje. Jak adznačałasia ŭ aficyjnaj pierapiscy:
«Hałoŭnyja zadačy, jakija pieraśledujucca hazietaj i nazvanym knihavydaviectvam, zvodziacca častkova da stvareńnia biełaruskaha sieparatyzmu, častkova da źlićcia biełarusaŭ z palakami, u metach adarvańnia ad Rasii. Dla praviadzieńnia ž u žyćcio hetych palityka-nacyjanalistyčnych pamknieńniaŭ i vyrašana dać biełaruskamu nasielnictvu nacyjanalnuju litaraturu, ale z zamienaj ruskaha šryftu łacinskim».
Ci nie praŭda, vielmi padobna na rytoryku, jakoj siońnia trymajucca rasijskaja i łukašenkaŭskaja prapahanda?
U Rasijskaj impieryi było «da zakonaŭ»
Tym nie mienš, vydańnie isnavała i vychodziła rehularna, choć za im pilna sačyła cenzura, jakaja była ŭ Rasijskaj impieryi adnym z asnoŭnych srodkaŭ zmahańnia ź idejnymi apanientami. Adnak cenzary paśla 1905 hoda taksama byli nie ŭsiasilnymi i musili padparadkoŭvacca peŭnym praviłam dy abmiežavańniam.
Tak, pavodle cenzurnych «Časovych pravił», pryniatych 26 listapada 1905 hoda, była admienienaja papiaredniaja cenzura, a zabarona lubych vydańniaŭ była mahčymaja tolki ŭ sudovym paradku. Kamitety pa druku prahladali vydańni adrazu paśla ich vychadu i kali ličyli, što hazieta svaimi publikacyjami parušyła zakony, na jaje nakładalisia sankcyi. Zvyčajnym elemientam hetych sankcyj byŭ aryšt užo vydadzienaha nakładu numara. Heta biła pa vydańniach u tym liku i materyjalna, bo jany ŭžo nieśli vydatki na druk numara, jaki ŭrešcie moh i nie dajści da čytačoŭ.
Ale pry hetym isnavali niuansy, jakija strymlivali ŭłady ad taho, kab razmachvać hetym, zdavałasia b, vielmi zručnym instrumientam naprava i naleva. Hałoŭnym ź ich było toje, što rašeńnie cenzaraŭ abaviazkova musiła być praviedzienaje praz sud.
U hetym miescy ciapierašni biełaruski čytač, vidać, tolki źjedliva paśmichniecca. I heta nie dziŭna, bo pry łukašenkaŭskim režymie, i nie tolki ŭ apošnija dva hady, sudy całkam padkantrolnyja vykanaŭčaj uładzie, tamu pa palityka-ideałahičnych spravach praŭdy dabicca ŭ ich niemahčyma ŭ pryncypie. My ŭsie dobra viedajem i ni na kaliva nie sumniavajemsia, što kali ŭžo sprava zakruciłasia i dajšła da suda — to prysud budzie abvinavaŭčym, pytańnie tolki ŭ jaho surovaści. Prytym i surovaść prysudu vyznačaje nasamreč nie sudździa, jon fihura tolki farmalnaja.
Ale pieranosić našu siońniašniuju rečaisnaść na Rasijskuju impieryju pačatku XX stahodździa, jak ni dziŭna, nijak nie vypadaje. Viadoma, tahačasnuju Rasiju nielha nazvać demakratyčnaj krainaj navat paśla revalucyi 1905—1907 hadoŭ, jakaja adkryła mnohija šluzy. Adnak ža i ŭjaŭleńni pra hetuju dziaržavu jak pra žorstka represiŭnuju, pry jakoj nichto nie moh i pisknuć bieź nieadkładnych surovych nastupstvaŭ, hruntujecca bolš na tych nie takich užo i častych pieryjadach, kali, sutyknuŭšysia ź niejkimi ŭnutranymi chvalavańniami, dziaržava ŭvodziła nadzvyčajny režym z vajenna-palavymi sudami i ŭsim tym, što z hetym źviazana. Taksama ŭ stvareńni takoha vobrazu Rasijskaj impieryi mieła niemałoje značeńnie śviadomaja demanizacyja tahačasnych paradkaŭ, asabliva papularnaja ŭ saviecki čas.
Na samaj ža spravie, usio było, kali kazać pra «mirnyja», bolš-mienš stabilnyja časy, nie tak adnaznačna.
Choć Rasijskaja impieryja, viadoma, zusim nie była demakratyčnaj «krainaj dla žyćcia», u toj ža čas jana prynamsi na zaklučnym etapie svajho isnavańnia i nie była zusim biezzakonnaj.
Heta ni ŭ jakim vypadku nie značyć, što zakony ŭ joj byli dobryja i spraviadlivyja. Jakraz naadvarot, časta jany byli archaičnyja, zabłytanyja, supiarečlivyja, biespadstaŭna surovyja ci prosta durnyja i absurdnyja. I ich parušeńniaŭ, asabliva na nizavym uzroŭni, chapała taksama, tym bolš što bolšaść nasielnictva jurydyčnaj piśmiennaściu zusim nie adznačałasia i svaje pravy abaraniać nie była hatovaja ni maralna, ni materyjalna. Treba pamiatać taksama pra charakternuju dla ŭsich časoŭ usiudyisnuju rasijskuju karupcyju dy pradažnaść.
Ale pry hetym zakony ŭ Rasijskaj impieryi i nie byli pustoj farmalnaściu. Prynamsi tady, kali čałaviek viedaŭ svaje pravy i hatovy byŭ ich adstojvać,
u toj sistemie nie było palicejska-sudovaha kanviejera, pry jakim tahačasnyja siłaviki mahli niešta prydumać z hałavy, aby jak skłaści pratakoł, a ŭ sudzie na heta nichto b nie pahladzieŭ i prosta vynies zahadzia napisany prysud, navat nie sprabujučy ŭ čymści raźbiracca i ŭdavacca ŭ detali. Zrešty, kali «klijentami» sudoŭ byli ludzi ciomnyja i pakorlivyja losu, to mahło być usialak — navat tak, jak u siužecie «Pinskaj šlachty». Ale
kali hramadzianin ćviorda vyrašyŭ sudzicca dy mieŭ hrošy na tałkovaha advakata, to šancy niečaha dabicca ŭ sudzie ŭ jaho byli daloka nie nulavyja.
Isnavali pracedury, jakich choćki-niachoćki ŭsie ŭdzielniki tahačasnaha hramadska-palityčnaha žyćcia musili trymacca, byli kankurentnyja sudovyja pracesy, na jakich važnymi fihurami byli advakaty. Dobryja advakaty tady vielmi canilisia, byli pavažanymi fihurami ŭ hramadstvie i dobra zarablali. Charakterna, što ŭ tahačasnaj presie, kali zhadvałasia proźvišča jurysta, pry im časta paznačałasia jaho prafiesija, navat kali ŭ tekście išła havorka pra temy, zusim nie źviazanyja z vykanańniem im prafiesijnych abaviazkaŭ. Niešta nakštałt arystakratyčnaha tytuła, što śviedčyć pra vysoki prestyž prafiesii. Bo hetyja ludzi tady nie adbyvali numar i nie byli zusim biaśsilnymi: jany mahli realna vyjhrać spravu, šytuju biełymi nitkami, navat kali ŭ jaje advarotnym vyniku była zacikaŭlenaja sama dziaržava.
Dziela taho, inicyjujučy aryšt nakładu numara taho ci inšaha vydańnia, nahladnyja orhany nie vyrašali imhnienna prablemu, ale zdabyvali sabie lišni kłopat. Bo vydańnie abaviazkova źviartałasia ŭ sud, pisała skarhi ŭ roznyja instancyi, u vyniku čaho i
čynoŭniki, što inicyjavali spravu, musili rychtavać šmat papier, dakazvajučy pravilnaść svaich dziejańniaŭ, prytym z zusim nie harantavanym vynikam na svaju karyść. Tamu jany hetym asabliva nie złoŭžyvali, zvyčajna pierad tym, jak niešta padobnaje zrabić, dumali, ci varta heta taho.
I kali redakcyja vydańnia ŭklučała samacenzuru dy śviadoma abychodziła ŭ svaich publikacyjach pytańni, abmierkavańnie jakich jaŭna supiarečyła patrabavańniam zakonaŭ, ci pisała pra hetyja pytańni maksimalna łahodna i abciakalna, to možna było spadziavacca, što choć na hazietu i buduć kryva hladzieć, ale i da brutalnaha jaje zadušeńnia biez daj pryčyny sprava nie dojdzie.
«Vozbuždajuŝiej k učinieniju buntovŝičieskoho ili iźmienčieskoho diejanija»
Jak my pamiatajem z historyi, pieršaja biełaruskaja hazieta «Naša dola», jakuju pačali drukavać u vieraśni 1906 hoda, zrazu pryniała vielmi bajavity kirunak, z-za čaho nakłady pieravažnaj bolšaści jaje numaroŭ (5 z 6) trapili pad aryšt. Urešcie vydańnie musiła ŭvohule zakrycca. A voś «Naša Niva» śviadoma stała na bolš pamiarkoŭnyja pazicyi, i tamu rehularna vydavałasia amal 10 hadoŭ. Nakłady jaje numaroŭ aryštoŭvalisia za ŭvieś čas tolki niekalki razoŭ, try ź jakich byli ŭ 1907 hodzie. I toje sud z hetych aryštaŭ zaćvierdziŭ tolki dva — adzin u 1907-m, a druhi — u 1915-m.
Pry hetym źviartaje na siabie ŭvahu toj dastatkova dziŭny fakt, što ŭ pryncypie nie takoje ŭžo strašennaje parušeńnie, za jakoje asudzili Alaksandra Ułasava ŭ lutym 1910 hoda, było zroblenaje ŭ 1907 hodzie (kanfiskavany №8 «Našaj Nivy» za 24 lutaha), a sud adbyŭsia tolki praz try hady. Z čym heta moža być źviazana? Pieradusim, vidać, z hruvastkaj sudovaj sistemaj Rasijskaj impieryi, pry jakoj budzionnaściu była vialikaja ciahanina. Asobnaje śledstva pa spravach pravodzili nie tolki palicejskija orhany, ale i sudy, i heta nie było farmalnym. Da taho ž isnavała šmat kasacyjnych orhanaŭ, u jakija nakiroŭvalisia skarhi na vyniesienyja rašeńni, u kožnym ź ich utvaralisia čerhi. Niekatoryja orhany znachodzilisia ŭ Pieciarburhu, i tudy ściakalisia šmatlikija spravy z usioj impieryi. Chutka pry takoj sistemie ničoha nie rabiłasia.
Z-za hetaha razhlady navat dastatkova prostych spraŭ raściahvalisia nie na miesiacy, a navat na hady. Pryhadajem, naprykład, inšy viadomy epizod z našaj nacyjanalnaj historyi: narodny paet Jakub Kołas udzielničaŭ u nielehalnym nastaŭnickim źjeździe ŭ 1906 hodzie, a byŭ ŭziaty pad vartu i asudžany na try hady astrohu tolki ŭ 1908-m, to-bok tolki praz dva hady. Raniej, vidać, u čynoŭnikaŭ prosta nie dachodzili da razhladu spravy ruki. A časam, naprykład, pa zabłytanych ziamielnych i majomasnych pytańniach biaskoncyja sudovyja sprečki mahli vieści i niekalki pakaleńniaŭ rodu, dy tak da kanca ich i nie davodzili.
Alaksandr Ułasaŭ
Spravu Ułasava ŭ 1910 hodzie razhladali pa častcy 1 artykuła 132 Kryminalnaha ŭłažeńnia, pa jakim sudzilisia «vinovnyje v sostavlenii sočinienija ili izobražienija, staťjami 128 ili 129 ukazannych, s cielju rasprostranienija ili publičnoho ich vystavlenija, jeśli rasprostranienije ili publičnoje vystavlenije onych nie pośledovało». Pakolki №8 «Našaj Nivy» za 1907 hod byŭ aryštavany adrazu paśla vychadu i, adpaviedna, da čytačoŭ nie dajšoŭ, to jon i padpadaŭ mienavita pad hety artykuł.
Artykuły ž 128 i 129, da jakich rabiłasia adsyłka, praduhledžvali pakarańnie za čytańnie ci raspaŭsiudžvańnie tvoraŭ abo vyjavaŭ, «vozbuždajuŝich k učinieniju buntovŝičieskoho ili iźmieńničieskoho diejanija», «k nisprovieržieniju suŝiestvujuŝieho v hosudarstvie obŝiestviennoho stroja», abo jakija ŭtrymlivali «poricanije ustanovlennych Zakonami Osnovnymi obraza pravlenija ili poriadka naśledija Priestoła». Za hetyja hrachi tahačasnyja zakony praduhledžvali ŭ jakaści maksimalnaha pakarańnia źniavoleńnie ŭ astrozie na termin nie bolš za try hady.
Nakolki adpaviadaŭ hetym farmuloŭkam źmiest taho artykuła, jaki zakidaŭsia Ułasavu? Skažam tak, heta ŭsio vyhladaje vielmi naciahnutym, asabliva z pazicyi siońniašniaha dnia. Niezadavalnieńnie ŭładaŭ vyklikaŭ raźmieščany ŭ haziecie artykuł «Duma i narod» i, jak možna pabačyć z matyvacyjnaj častki prysudu, Ułasaŭ sudziŭsia za publikacyju,
«v kotoroj hovoritsia o tom, čto dla naroda nieobchodim połnovłastnyj narodnyj soviet, dołžienstvujuŝij zaviesti v Rośsii novyje poriadki i novyje zakony, no eto sdiełajetsia nie prieždie, čiem narod zastavit sdiełať eto «odnoju čiślennosťju svojeiu»; čto Duma tolko tohda budiet silna, kohda poddieržit jeje narod, a poddieržka jeho budiet znakom, čto «nie uspokoiłoś dvižienije dla razrušienija staroho stroja, čto opuskajetsia na nieho topor i čto v skorom vriemieni ostanietsia ot nieho tolko mokryj śled»; čto Duma potomu ziemli nie dała, čto narod nie uśpieł vosstať; čto «śliškom dołho narodu pridietsia ožidať ot Dumy svobody i ziemli, potomu čto ona odna etoho nie sdiełajet raźvie tolko narod, po ukazanijam Dumy na ravnych pravach i priamymi vyborami sobieriet dieputatov dla ustanovlenija v stranie vsiech svobod i pieriedači narodu vsiej vłasti», kakovaja staťja zaviedomo dla nieho, Vłasova, javlajetsia vozbuždajuŝiej k učinieniju buntovŝičieskoho ili iźmienčieskoho diejanija i k nisprovieržieniju suŝiestvujuŝieho v hosudarstvie obŝiestviennoho stroja».
Toj samy artykuł «Duma i narod», za jaki Alaksandr Ułasaŭ zapłaciŭ dvuma miesiacami źniavoleńnia ŭ astrohu
Va ŭmovach tahačasnaj Rasijskaj impieryi, vidać, heta nie ŭsprymałasia zusim biaskryŭdna, kali sprava, niahladziačy na ciahaninu, prabiłasia praz usie barjery i choć ź vialikim spaźnieńniem, ale taki dajšła da suda. Tym bolš, što papiaredni razhlad sudom 27 červienia 1907 hoda, jaki zaćvierdziŭ papiaredni aryšt numara z «kramolnym» artykułam, byŭ nie farmalnym. Pra heta śviedčyć pieradusim toje, što dva druhija numary «Našaj Nivy» (9-y i 12-y za 1907 hod), jakija taksama byli papiarednie aryštavanyja, na tym ža pasiadžeńni byli «reabilitavanyja»: sud padstavy dla ich aryštu pryznaŭ niasłušnymi. Značyć, nie prosta praštampavali, a sapraŭdy raźbiralisia i abmiarkoŭvali.
Apraŭdany na sudzie Ułasaŭ nie byŭ, ale pakarańnie było adnosna miakkim: «usiaho» 2 miesiacy astrohu, choć pavodle hetaha artykuła mahli dać i 3 hady.
Prytym, što dla sučasnaj Biełarusi taksama vyhladaje niejmaviernym, było pryniataje rašeńnie «sudovyja pa spravie vydatki ŭskłaści na asudžanaha, a pry jahonaj niazdatnaści — vydatki hetyja pryniać na košt kazny». Ułasaŭ, vidać, nie byŭ nastolki niezamožnym, kab nie zdoleć hetyja vydatki apłacić samastojna, ale sam padychod vielmi kantrastuje z toj praktykaj, jakaja isnuje ŭ siońniašnim łukašenkaŭskim «pravasudździ»: kali mała taho, što čałavieku absalutna ni za što dajuć drakonaŭskija turemnyja terminy, dyk na jaho jašče nakładajuć na vysmaktanych z palca padstavach ahramadnyja štrafy, viešajuć na jaho ž usie sudovyja vydatki dy jašče i błakujuć sproby dapamahčy ŭ ich spłacie z boku hramadstva. A materyjalny stan čałavieka pad uvahu ŭvohule nie biarecca.
U kožnym razie, adsiadzieŭšy dva miesiacy (pra sud nad hałoŭnym redaktaram u «Našaj Nivie» čamuści, darečy, uvohule nie pisali — mahčyma, nie chacieli adpužvać padpisčykaŭ), Ułasaŭ praciahnuŭ vykonvać abaviazki hałoŭnaha redaktara. Praŭda, hetaja sprava adhuknułasia recham praz 2 hady. U 1912 hodzie, kali hazieta ŭźbiłasia na bolš ćviordy hrunt i pačała akazvać usio bolš upłyvu na hramadskaje žyćcio ŭ krai, joj zacikavilisia ŭ samim Pieciarburhu i pradpisali vilenskim čynoŭnikam pastavić vydańnie pad bolš strohaje nazirańnie. Ułasava ž namiervalisia pazbavić prava na redaktarstva akurat na padstavie taho, što jon nibyta byŭ asudžany pa artykule, paśla jakoha ŭžo nie mieŭ prava kiravać hazietaj.
Adnak ataku i hetym razam atrymałasia adbić, bo Ułasavu ŭdałosia dakazać, što čynoŭniki prosta pierabłytali artykuły Kryminalnaha ŭłažeńnia: nasamreč, jon sudziŭsia pa tym, jaki nie praduhledžvaŭ zabarony na redaktarstva. Što lišni raz padkreślivaje, z adnaho boku, rasijskaje biazładździe, ale z druhoha — što zakony tady ŭsio ž nie byli fikcyjaj.
«Zaviedomo łožnyje śviedienija o diejatielnosti pravitielstviennych učrieždienij»
Zrešty, u 1914 hodzie Ułasaŭ pakinuŭ pasadu sam i pieradaŭ redaktarskija paŭnamoctvy Ivanu Łuceviču, bolš viadomamu biełaruskamu hramadstvu jak paet Janka Kupała. I ŭ tym ža hodzie pačałasia Pieršaja suśvietnaja vajna, jakaja dla presy mnohaje źmianiła. Pierš za ŭsio stała dziejničać papiaredniaja vajskovaja cenzura, u suviazi z čym haziety stali rehularna vychodzić ź biełymi plamami. I «Naša Niva» tut nie była vyklučeńniem.
A na pačatku 1915-ha haziecie znoŭ «prylacieła» i pa cyvilnaj linii. Sprava była źniešnie padobnaja da kolišniaj ułasaŭskaj. Vilenski časovy kamitet pa spravach druku, atrymaŭšy №2 «Našaj Nivy» za 1915 hod, uhledzieŭ u źmieščanym u im pad psieŭdanimam A. Jaźmien artykule «Dumki» kramolny źmiest i pryniaŭ rašeńnie aryštavać nakład numara. 3 lutaha aryšt zaćvierdziŭ i sud, a suprać Janki Kupały była inicyjavanaja kryminalnaja sprava.
Kupału prapanoŭvałasia sudzić pavodle p. 3 p. art. 10344 Ułažeńnia ab pakarańniach za «rasprostranienije posriedstvom piečati zaviedomo łožnych o diejatielnosti pravitielstviennoho ustanovlenija ili dołžnostnoho lica, vojska ili voinskoj časti śviedienij, vozbuždajuŝich v nasielenii vraždiebnoje k nim otnošienije». Pa hetym artykule jamu mahło pahražać źniavoleńnie ŭ turmie na termin ad 2 da 8 miesiacaŭ, aryšt na 3 miesiacy ci štraf, nie bolšy za 300 rubloŭ.
Sutnaść abvinavačvańnia čymści padobnaja na pašyranaje ŭžo ŭ siońniašniaj Rasii abvinavačańnie ŭ «fejkach». Jak dakładvali na pasiedžańni Vilenskaha časovaha kamiteta pa spravach druku:
«V staťje vyskazyvajetsia mysl, čto nizšije kłassy v Rośsii nachodiatsia v sovieršienno biespravnom biespomoŝnom połožienii i nie mohut ožidať spraviedlivoho i zabotlivoho k siebie otnošienija ot pravitielstviennoj vłasti.
Tak, ranienyje na vojnie sołdaty, niesmotria dažie na połnuju potieriu trudosposobnosti /biez noh i biez ruk/, vriad li mohut po mnieniju avtora staťji rassčityvať na połučienije «posobija», t. k. dla etoho nieobchodimy osobyje chłopoty. Tak, dieskať, było i pośle japonskoj vojny. Kto poumnieje, tot vychłopotał siebie posobije, a «mnohije kaleki ostaliś biez hroša i propadajut kak sobaki v syrych i chołodnych uhłach».
Zatiem, i v otnošienii kriesťjan, hovorit avtor, u nas voobŝie niet spraviedlivosti. Jeśli kriesťjanin okončit dažie vysšieje učiebnoje zaviedienije, to i takomu trudno połučiť chorošieje miesto, tohda kak syn činovnika ili oficiera, chotia by i niedoučka, miesto połučit.
Nakoniec i v otnošienii nałohov u nas takoje žie otsutstvije spraviedlivosti. Ni činovnik, ni oficier nikakich nałohov nie płatit. Voobŝie v Rośsii połnaja protivopołožnosť zahraničnym poriadkam: sostojatielnyje kłassy nikakich nałohov nie niesut.
V zaklučienije avtor hovorit: jeśli by u nas byli takije poriadki, kak za hraniciej, nie propadali by my tak.
Takim obrazom v označiennoj staťje soobŝajutsia zaviedomo łožnyje śviedienija o diejatielnosti pravitielstviennych učrieždienij, vozbuždajuŝije vraždiebnoje k nim otnošienije kriesťjanskich mass i nižnich voinskich činov».
Artykuł «Dumki», za jaki zdabyŭ prablemy Janka Kupała
Čym skončyłasia hetaja sprava — dakładna nie viadoma. Chutčej za ŭsio, ničym. Bieručy pad uvahu niaśpiešnaść rasijskaj sudovaj sistemy, jana naŭrad ci mahła spravicca z razhladam spravy da vosieni 1915 hoda, kali ŭ Vilniu pryjšła ŭžo novaja ŭłada — niamieckaja. «Naša Niva» ŭ suviazi z hetym vymušana spyniła isnavańnie, mnohija jaje supracoŭniki, u tym liku i hałoŭny redaktar, vyjechali ź Vilni na ŭschod. A Rasijskaj impieryi zastavałasia isnavać usiaho tolki paŭtara hoda.
