Fota: Kristoffer Trolle/flickr.com
Kali na zachad Paryža loh viasnovy viečar, mnie treba było dabracca praz uvieś horad da svajoj kvatery, što znachodziłasia prykładna za try kiłamietry. Vulicy byli pierahružanyja, tamu ja nie advažyŭsia ŭziać taksi, a jechać na mietro mnie nie chaciełasia, bo było horača, a stancyja znachodziłasia daloka. Tamu ja ŭziaŭ naprakat elektrasamakat, jaki stajaŭ na vulicy, i praskočyŭ praz zatory prosta da svaich dźviarej. Pajezdka była viasiołaj, nie kažučy ŭžo pra dastupnaść i chutkaść. Ja miarkuju, što heta było jašče i ekałahična: elektrasamakaty nie majuć ruchavika ŭnutranaha zharańnia, heta ž dakładna musić być ekałahična?
Razhortvańnie masavaj kolkaści prakatnych samakataŭ było pabudavana na takoj pieradumovie: zamiest aŭtamabila, jaki vykidaje škodnyja hazy, vaźmicie dvuchkołavy cuda-mabil. Vy zekanomicie čas i dapamožacie ekałohii. Kampanija Lime, jakaja pracuje pa ŭsim śviecie, ale ŭ asnoŭnym u Jeŭropie i Paŭnočnaj Amierycy, imkniecca «pabudavać budučyniu, u jakoj transpart budzie ahulnym, dastupnym i nie budzie vykidać vuhlakisły haz». Inšy apieratar, Bird, śćviardžaje, što karystalniki mohuć «skaracić vykidy CO2, pry kožnaj pajezdcy».
Ale daśledavańni pakazvajuć, što prakatnyja samakaty nie skaracili vykidaŭ vuhlakisłaha hazu ŭ haradach. Heta składanaja prablema, kaža Chuan Matucie, namieśnik dyrektara Instytuta transpartnych daśledavańniaŭ pry Kalifarnijskim univiersitecie ŭ Łos-Andželesie. Pavodle jaho słoŭ, jość šmat abstavinaŭ, pry jakich prahramy pa pašyreńni vykarystańnia prakatnych elektrasamakataŭ mohuć być «zialonymi», ale ŭsio zaležyć ad taho, jak i dzie jany pracujuć.
Lubicie vy ich ci nie lubicie, ale prakatnyja samakaty apanavali najbujniejšyja harady śvietu. Pavodle acenak, u 2019 hodzie ŭ ZŠA ludzi ździejśnili 86 miljonaŭ pajezdak na šerynhavych elektrasamakatach pierš čym pandemija pryviała da zaniapadu amal usich vidaŭ transpartu. Navat u kavidnym 2020-m ludzi ŭ ZŠA, Kanadzie i Mieksicy ździejśnili bolš za 25 miljonaŭ pajezdak. Arendu elektrasamakataŭ možna znajści ŭ sotniach haradoŭ pa abodva baki Atłantyki, uklučajučy Sietł, Łondan, Rym i Kijeŭ. Jany taksama źjavilisia ŭ Ńju-Jorku i ich usio bolej u haradach Azii.
Pieršy šerynh samakataŭ zapuściła kampanija Bird, jakaja śpiecyjalizujecca na mikramabilnaści, u Santa-Monicy, Kalifornija, u vieraśni 2017 hoda. Nieŭzabavie za joj rušyli ŭśled inšyja, i jakija adrazu ž mieli pośpiech. Ale pa miery pašyreńnia rynku nie pravodziłasia ŭvažlivaha analizu ŭździejańnia hetych prahram prakatu na navakolnaje asiarodździe. Mierkavałasia, što jany majuć niaznačny vuhlarodny śled, što dapamahło kampanijam pryciahnuć vielizarnyja sumy inviestycyj. Da maja 2019 hoda ŭ 97 amierykanskich haradach pracavała 14 kampanij pa prakacie elektrasamakataŭ.
Kab acanić ŭździejańnie hetych prahram na navakolnaje asiarodździe, nieabchodna ŭličyć vykidy samakataŭ na praciahu ŭsiaho ich žyćciovaha cykła: vytvorčaść materyjałaŭ i kampanientaŭ, ź jakich składajecca kožny, praces vytvorčaści, dastaŭka skutaraŭ tudy, dzie jany buduć vykarystoŭvacca, zbor, zaradka i pieraraźmierkavańnie skutaraŭ, i ich utylizacyja. Jak tolki vy heta zrobicie, karcina vymaloŭvajecca biazradasnaja.
Pavodle daśledavańnia, praviedzienaha ŭ 2019 hodzie ŭ amierykanskim štacie Paŭnočnaja Karalina, elektrasamakaty ahulnaha karystańnia vyrablajuć 125 hramaŭ vuhlakisłaha hazu na kiłamietr za ŭvieś svoj žyćciovy cykł — heta bolš, čym elektramapied (74 hrama), elektraviełasipied (25 hram), rovar (5 hram) i navat dyzielny aŭtobus (51 hram), jaki maje vialikuju zahruzku. Daśledavańnie pakazała, što elektrasamakat vyrablaje mienš vykidaŭ vuhlakisłaha hazu, čym karšerynhavy aŭtamabil (256 hramaŭ), ale tolki 34 adsotki praanalizavanych pajezdak na samakatach zamianili pajezdku, jakuju možna było b ździejśnić na aŭtamabili.
U adroźnieńnie ad hetaha, amal pałova pajezdak była b ździejśnienaja na rovary abo pieššu, a adzinaccać adsotkaŭ — na aŭtobusie. Siem adsotkaŭ pajezdak naohuł nie było b ździejśniena biez samakataŭ. Pakolki dadatkovyja vykidy ad vykarystańnia elektrasamakataŭ byli bolšyja, čym ad pajezdak na aŭtamabili, daśledavańnie pryjšło da vysnovy, što prahramy prakatu samakataŭ pavialičvajuć ahulnyja transpartnyja vykidy.
U 2020 hodzie ŭ Paryžy było praviedziena daśledavańnie, u jakim była zroblenaja vysnova, što haradskija karšerynhavyja elektrasamakaty za hod dadali da vuhlarodnaha śledu horada 13 tysiač ton dadatkovych parnikovych hazaŭ, što ekvivalentna sumarnym hadavym vykidam nievialikaha horada. Znoŭ ža, pajezdki na samakatach časta zamianiali pajezdki na mienš škodnych vidach transpartu.
U pačatku hetaha hoda Daniel Rek i Kiej Akschauzen sa Šviejcarskaha fiederalnaha technałahičnaha instytuta ŭ Ciurychu praviali daśledavańnie, u jakim pryjšli da vysnovy, što ŭ siarednim sumiesnaje vykarystańnie elektrasamakata stvaraje na 51 hram bolej vuhlakisłaha hazu na kiłamietr, čym transpart, jaki jon zamianiaje. «Sutnaść u tym, što karšerynhavyja samakaty nanosiać škodu klimatu», — skazaŭ Rek u intervju niamieckaj haziecie Die Zeit.
Fota: 2013, Robert S. Donovan
Šmat u čym heta źviazana z drennaj kanstrukcyjaj. Na dośvitku raźvićcia prakatu ŭ halinie vykarystoŭvalisia krychu madyfikavanyja viersii spažyvieckich madelaŭ. Vyrablenyja ŭ Kitai takimi kampanijami, jak Xiaomi i Segway-Ninebot, jany nie byli hatovyja da surovych umovaŭ ekanomiki šerynha. Korpus akumulatara časta navat nie byŭ vodaniepranikalnym, tamu ŭ vilhotnych miescach akumulatary mahli zaharecca, a abarona ad vandalizmu i kradziažoŭ adsutničała. Tam, dzie samakaty byli ŭ navinku, ich časta łamali.
«Pieršaja sieryja transpartnych srodkaŭ nie była pryznačanaja dla hetaj haliny», — kaža Skot Rašfort, hałoŭny śpiecyjalist pa transpartnych srodkach kampanii Bird.
Navat u samych lepšych vypadkach pieršyja aparaty prasłužyli ŭsiaho niekalki miesiacaŭ. A ź ich aluminijevymi ramami i lityj-ionnymi batarejami ich zamiena aznačała vykid značna bolšaj kolkaści vuhlarodu. «Amartyzacyja lityj-ionnych batarej i vytvorčych vykidaŭ za dźvieście pajezdak, a nie za dźvie tysiačy, vyhladaje nie vielmi dobra», — kaža Matucie.
Akramia taho, samakatam taksama patrebny transpart. Jany tradycyjna vykarystoŭvajuć nievialikija batarei, jakija treba časta zaradžać, i zvyčajna kampanii najmajuć ludziej, jakija zabirajuć samakaty, advoziać ich za horad dla zaradki i pryvoziać znoŭku na nastupnuju ranicu. Kiroŭcy taksama vykarystoŭvajucca dla pieraraźmierkavańnia parku, kali zanadta šmat transpartnych srodkaŭ pakidajuć u rajonie, dzie jany naŭrad ci buduć vykarystoŭvacca.
Abjadnaŭšy vytvorčyja i ekspłuatacyjnyja vykidy, vy atrymajecie asnoŭnuju častku ŭździejańnia prahramy prakatu na navakolnaje asiarodździe. Daśledniki z Paŭnočnaj Karaliny padličyli, što 93 adsotki vuhlarodnaha śledu ad šerynhu elektrasamakataŭ prypadajuć na hetyja katehoryi. Zaradka prakatnaha samakata składaje ŭsiaho 5 adsotkaŭ ad ahulnaha abjomu vykidaŭ.
Ale heta aznačaje, što isnujuć vidavočnyja sposaby, z dapamohaj jakich apieratary mohuć skaracić vykidy svaich prahram prakatu: naprykład, z dapamohaj novych padychodaŭ da zboru i raźmierkavańnia parku. U praciah paryžskaha daśledavańnia adna ź jaho ŭdzielnic, An de Bartali, vyjaviła, što, pieravoziačy elektrasamakaty na elektramabilach i aptymizujučy maršruty, apieratary mohuć skaracić vykidy vuhlakisłaha hazu na 55 adsotkaŭ. Apieratary samakataŭ byli zaachvočanyja da takich źmienaŭ haradskimi ŭładami, jakija stali nadavać bolš uvahi «zialonym» charaktarystykam i analizu žyćciovaha cykłu pry pryniaćci rašeńnia ab vydačy licenzii.
Kampanii taksama robiać svaje samakaty bolš daŭhaviečnymi. Ad 60 da 70 adsotkaŭ apierataraŭ prakatu, u tym liku jeŭrapiejskich hihantaŭ, takich jak Tier i Bolt, nabyvajuć svaje skutery ŭ Segway-Ninebot abo Okai, i abiedźvie kampanii pracujuć nad stvareńniem bolš tryvałych i daŭhaviečnych praduktaŭ. Navat bazavaja madel Okai, vybar dla ekanomnych apierataraŭ, pavinna prasłužyć kala dvuch hadoŭ. «Usio, što maje karotki termin słužby, było vyklučana z našaha asartymientu», — kaža Toni Hiunter, kiraŭnik adździeła elektronnaj kamiercyi Okai.
Fota: wikimedia.org/Alex Genz
Niekatoryja apieratary, takija jak Superpedestrian, Lime i Bird, pajšli jašče dalej, raspracavaŭšy pramysłovyja madeli ŭłasnymi siłami. Usio ŭ sučasnych samakatach «stvorana dla daŭhaviečnaści sumiesnaha vykarystańnia», — kaža Endru Sevidž, kiraŭnik adździeła ŭstojlivaha raźvićcia kampanii Lime. Čakajecca, što najnoŭšy elektrasamakat kampanii prajedzie kala 20 tysiačaŭ kiłamietraŭ na praciahu jak minimum piaci hadoŭ, ale jość imaviernaść, što bolej. Kampanija Bird čakaje, što jaje anałah, viadomy jak Three, prajedzie nie mienš za 10 000 kiłamietraŭ za toj ža pieryjad času.
Inšyja kampanii, takija jak Voi i Lime, taksama ŭkaraniajuć źmiennyja batarei. Zamiest taho, kab ciahać z saboj samakaty dla padzaradki, jany prosta pierastaŭlajuć batarei, jakija da taho ž majuć vialikuju jomistaść, što skaračaje kolkaść pajezdak, nieabchodnych dla padtrymańnia ich parku ŭ pracoŭnym stanie. «Vy možacie ŭziać Bird Three i zapuścić jaho ŭ vialikim horadzie, naprykład, u Łos-Andželesie, — kaža Rašfort, — i vam, vierahodna, nie daviadziecca naviedvać hety samakat znoŭ na praciahu tydnia ci navat dziesiaci dzion». Pieršaja ŭłasnaja madel Bird Zero zvyčajna pracavała try dni.
Ale ciapier ekałahičny ŭniosak bolšaści prahramaŭ prakatu elektrasamakataŭ cmiany. Niahledziačy na niadaŭnija palapšeńni, jakija robiać apieratary, jany ŭsio jašče nie raskryvajuć infarmacyju pra toje, jak vyrablajucca samakaty, jaki ich biahučy žyćciovy cykł, jak jany źbirajucca, zaradžajucca i raźmiarkoŭvajucca. Ź inšaha boku, pakolki rynak arendy samakataŭ raźvivajecca tak chutka, ciažka ekstrapalavać vysnovy isnujučych daśledavańniaŭ, kab vyznačyć, nakolki ekałahičnymi buduć hetyja prahramy ŭ budučyni. U daśledavańni, praviedzienym u Paŭnočnaj Karalinie, naprykład, kamanda razabrała i praanalizavała Xiaomi M365, jaki ŭžo daŭno ličycca nieprydatnym dla vykarystańnia.
«Daśledavańnie hadavoj, dvuchhadovaj abo trochhadovaj daŭniny — heta staražytnaja historyja ŭ hetaj halinie», — kaža Sevidž.
Vidavočna, što halina chutka raźvivajecca, i z časam pakazčyki vykidaŭ pry arendzie elektrasamakataŭ buduć palapšacca. Nieviadoma, ci zmožam my palepšyć transpartnyja srodki, jakija jany zamianiajuć. Naprykład, u bujnych haradach, takich jak Paryž, Ńju-Jork i Łondan, dzie jość efiektyŭny hramadski transpart, samakatam budzie ciažka stać samym ekałahičnym sposabam pieramiaščeńnia. Pa słovach Raka, jaki pracavaŭ nad daśledavańniem u Ciurychu, elektrasamakaty časta źjaŭlajucca ŭ centrach haradoŭ, dzie nazirajecca vialikaja prachodnaść. Ale hetyja rajony ŭžo dobra absłuhoŭvajucca hramadskim transpartam.
«Ciapier u nas jość prablema, źviazanaja z tym, što kampanii pa prakacie elektrasamakataŭ nie prysutničajuć na ŭskrainach, bo heta niavyhadna», — kaža jon. — Ale varta zapuścić prakatnyja samakaty ŭ miescy, dzie jany z bolšaj vierahodnaściu vycieśniać bienzinavyja i dyzielnyja aŭtamabili, i jany narešcie zmohuć apraŭdać svaje rannija eka-abiacanki».
