Alfredas Bumbłaŭskas. Fota: DELFI / Karolina Pansevič
Litva bieź litoŭskaj
Litva jak nacyjanalnaja dziaržava — heta kancepcyja, jakaja źjaviłasia adnosna niadaŭna — mienš za 100 hadoŭ tamu. Miž tym u pieryjad poźniaha Siaredniaviečča, u časy Reniesansu, u epochu Aśvietnictva i paźniej, kali Reč Paspalitaja była razarvanaja na kavałki, kulturnaje raźvićcio značnaj častki terytoryj sučasnaj Litoŭskaj Respubliki adbyvałasia na inšych movach — na zachodnieruskaj (jana ž «ruśkaja», starabiełaruskaja abo staraŭkrainskaja), a zatym polskaja. Mienavita z takim tezisam vystupiŭ Alfredas Bumbłaŭskas.
Prafiesar ahučyŭ šmat farmulovak, jakija mohuć źbiantežyć šarahovaha žychara sučasnaj Litvy. Bumbłaŭskas, u pryvatnaści, skazaŭ, što
litoŭski nacyjanalizm — heta surahat, prydumany ŭ časy prezidenta Antanasa Śmiatony, a lvinaja dola litoŭcaŭ, jakija žyvuć u centralnaj častcy Litvy, na samaj spravie — palaki, jakija «bajacca ŭ hetym pryznacca».
Takija śćviardžeńni mnohim mohuć zdacca adkryćciom, ale historyk śviadoma pravakavaŭ publiku, imknučysia padkreślić nielitoŭskamoŭnaść litoŭskaj historyi, jak by heta dziŭna ni hučała.
«Mikołas Biržyška [viadomy litoŭski nacyjanalny dziejač, jaki pracavaŭ z pačatku XX stahodździa da 1962 hoda. — Zaŭv. red.] byŭ adnym z tych, chto skazaŭ, što ŭ daŭnim minułym takich, jak my [majučy na ŭvazie tych, chto ŭ byłyja časy prapahandavaŭ litoŭskuju movu i litoŭskaść. — Zaŭv. red.] byli adzinki. Jon acharaktaryzavaŭ ich dakładna — «kryki ŭ pustyni», majučy na ŭvazie Mikałojusa Daŭkšu i Kanstancina Sirvidasa [litoŭskija aśvietniki XVII stahodździa. — Zaŭv. red.].
Bolš litoŭskamoŭnych [značnych hramadskich dziejačaŭ] nie było. Kropka.
Paśla hetaha achoplenaja pryvidam śmiatonaŭskaha nacyjanalizmu litoŭskaja histaryjahrafija kinuła ŭsie siły [na pošuki litoŭskamoŭnych] <…>, ale asabliva ničoha nie znajšła.
My ŭvieś čas pavinny paŭtarać adno adnamu — u litoŭskich mietrykach i chronikach niama nivodnaha skaza na litoŭskaj movie. My jak nacyja pavinny heta pieraasensavać», — adčakaniŭ jon z trybuny.
Taksama dakładčyk zaklikaŭ žycharoŭ krainy vučyć ukrainskuju movu, jakaja, pa jahonych słovach, maksimalna nabližanaja da «ruśkaj» — aficyjnaj movy VKŁ.
«Nam treba pieraniać ukrainskuju movu zamiest ruskaj, kab vyvučyć svaje ž krynicy. Naša chronika — Ukrainskaja. <…> Tak zvanaja zachodnieruskaja — heta ŭkrainskaja. U Maskvie hetaj movy nie było až da Puškina».
Civitas Ruthenica, ci pra litoŭskich ruskich
Na praciahu dvuch-troch stahodździaŭ — z kanca XIV da siaredziny XVII stahodździa i paźniej — pałova Vilni, pa słovach Bumbłaŭskasa, była «ruśkaj», heta značyć pravasłaŭnaj. Heta nie aznačaje, što siarod jaje žycharoŭ nie było tych, kaho my siońnia nazyvajem etničnymi litoŭcami, ale pradstaŭniki słavianskich narodaŭ daminavali.
«Pałova tvorcaŭ vilenskaj historyi — paddanyja [pravasłaŭnaha] mitrapalita. <…> Na jakoj movie napisanyja ŭsie našy mietryki, usie našy letapisy, jakija pisali smalenskija letapiscy, dziakujučy jakim my viedajem tuju ž lehiendu pra žaleznaha vaŭka?.. Možam skazać, što na ŭkrainskaj, možam skazać, što na biełaruskaj. Na toj movie, jakuju siońnia my nazyvajem rusinskaj.
Moža być, heta i dobra, pakolki ja b nie chacieŭ addavać imia «ruski» Maskvie. Siońnia ja prapanuju ŭsim pierajści da paznačeńnia [rasiejcaŭ] «maskoŭcami» — nacyja maskoŭcaŭ abo Maskovii i mova maskoŭcaŭ abo Maskovii. A ruskija — našy. Heta — našy na čale z Francyskam Skarynam», — zajaviŭ jon.
Bolšaść litoŭskich histaryjohrafaŭ, asabliva ŭ mižvajenny čas, kaža prafiesar, śviadoma abychodzili bokam hetuju temu. U 1936 hodzie pa inicyjatyvie Ministerstva aśviety vyjšła prahramnaja kniha «Historyja Litvy» pad redakcyjaj historyka Adolfasa Šapoki, dzie aŭtar nazyvaje ledź nie ŭsich vilenčukoŭ u časy VKŁ «litoŭcami». Pradstaŭnikoŭ inšych narodaŭ šmat u čym jon ihnaruje, a toj fakt, što na litoŭskaj movie jany nie havaryli, apuskaje.
Ź inšaha boku palaki, kaža Bumbłaŭskas, u bolšaści vypadkaŭ pavodzili siabie nie lepš. Jany nazyvali Vilniu «starapolskim horadam», choć pravilniej było b nazyvać jaho «stararuskim» ci prynamsi «staralitoŭskim». Ale tut važna, jaki sens vy ŭkładajecie ŭ hetaje słova.
«Usia nacyjanalnaja histaryjahrafija praz svoj mietadałahičny nacyjanalizm vielmi časta nie bačyć raznastajnaści historyi Vilni i Litvy», — padsumavaŭ jon.
Litva jak druhaja Polšča
Alfredas Bumbłaŭskas ličyć, što Litva da pary da času raźvivałasia pa prykładzie Irłandyi.
Jak viadoma, pačućcio nacyjanalnaj samaśviadomaści ŭ irłandcaŭ raźvita vielmi mocna, ale amal usia kraina pry hetym praciahvaje havaryć na anhlijskaj movie.
U toj ža čas staŭleńnie da brytancaŭ jak da zavajoŭnikaŭ i da Złučanaha Karaleŭstva jak da byłoj mietrapolii histaryčna niehatyŭnaje, ale heta mała ŭpłyvaje na status anhlijskaj jak aficyjnaj i, pa sutnaści, hałoŭnaj movy.
U VKŁ «ruśka mova» straciła status dziaržaŭnaj na śvitanku XVII stahodździa — jaje naturalnym šlacham vycieśniła polskaja. Paśla hetaha až da pačatku XX stahodździa historyja Litvy ŭ moŭnym sensie raźvivałasia pa prykładzie Irłandyi. «Mahło być tak, što litoŭskaja mova zachavałasia b tolki na ziemlach histaryčnaj Žamojci».
Prafiesar pakazaŭ kartu 1929 hoda, na jakoj vyrazna vidać, što areał raspaŭsiudžańnia polskaj movy zakranaŭ nie tolki Vilenski kraj, ale značnuju častku centralnych i paŭnočna-ŭschodnich rajonaŭ Litvy, uklučajučy Šaŭlaj.
«Palaki nie advažvajucca skazać, što jany, znachodziačysia ŭ siaredzinie Litvy, źjaŭlajucca palakami», — zrabiŭ siensacyjnuju zajavu Bumbłaŭskas, padkreśliŭšy, što havorka idzie nie pra mižvajenny pieryjad, a pra sučasnuju situacyju.
Praŭda, tut ža zrabiŭ ahavorku. «Heta nie aznačaje, što ja prapanuju admovicca ad litoŭskaha. Treba pryznać, što zachavańnie litoŭskaj movy źjaŭlajecca zasłuhaj litoŭskaj nacyi pierad suśvietnaj kulturaj, ale naša historyja, tym nie mienš, krychu inšaja».
Paradaksalna i toje, što la vytokaŭ litoŭskaj mastackaj litaratury na miažy XIX—XX stahodździaŭ stajać polskamoŭnyja pradstaŭniki dvaranskich proźviščaŭ. Siarod ich: Julija Žemajcie, Šatryjes Rahana, Habryjele Piatkievičajcie-Bicie, siostry Maryja i Safija Ivanaŭskajcie, jakija pisali pad psieŭdanimam Łaździnu Pialeda, i inšyja.
Usie jany — kłasiki ajčynnaj litaratury, voś tolki pa-litoŭsku jany stali havaryć i pisać nie adrazu. U svaich siemjach i pamiž saboj jany razmaŭlali pa-polsku. «Voś tak vyhladaje pieramoha litoŭskaści ŭ 1900-ch hadach», — kivaje hałavoj historyk.
Pra simbijoz Litvy i Polščy jak adzinaj prastory śviedčyć jašče adzin pastułat, zafiksavany ŭ dakumientach udzielnikaŭ paŭstańnia 1863 hoda. Jon abviaščaje nastupnaje: «Biez čaho nie moža žyć litoviec? Biez svabody i adzinstva z palakami».
Usio heta, tym nie mienš, nie aznačaje, što Litva była «małodšym bratam» abo prydatkam Polščy — zusim nie.
Rusiny, jak i litoŭcy, šmat zrabili dla raźvićcia polskaj movy i kultury. Jany nie ličyli jaje čužoj — jany ličyli jaje svajoj nie mienš za palakaŭ.
Dastatkova zhadać tolki toj fakt, što pieršaja pratestanckaja Biblija na polskaj movie — tak zvanaja Bieraściejskaja — była vydadzienaja na zahad i na hrošy znakamitaha litoŭskaha vialmožy, kanclera VKŁ Mikałaja «Čornaha» Radziviła.
«Historyk Hudavičus u svoj čas skazaŭ, što XVII — XVIII stahodździach my stali druhoj Polščaj… Tak, jak Arhiencina i Mieksika, naprykład, stali druhoj Ispanijaj, a Brazilija — druhoj Partuhalijaj».
