Fota: Vecteezy
Niekalki tysiač hadoŭ tamu čałaviectva dasiahnuła važnaha momantu ŭ svajoj historyi — pačali ŭźnikać pieršyja viadomyja cyvilizacyi. Ludzi, jakija žyli ŭ samych rańnich haradach śvietu, mahli być šmat u čym padobnyja da sučaśnikaŭ. Ale treba adznačyć, što z tych časoŭ čałaviečy mozh krychu źmienšyŭsia.
Stračany abjom u siarednim byŭ by prykładna ekvivalentny abjomu čatyroch šarykaŭ dla pinh-ponha, kaža Džeremi DeSilva, antrapołah z Dartmuckaha kaledža ŭ ZŠA. Pavodle analizu čarapnych zakamianiełaściaŭ, jaki jon i jaho kalehi apublikavali letaś, źmianšeńnie mozhu pačałosia ŭsiaho 3000 hadoŭ tamu.
«Heta našmat paźniej, čym my dumali, — kaža DeSilva i dadaje: — My mierkavali, heta budzie niešta blizkaje da ličby 30 000 hadoŭ tamu».
Sielskaja haspadarka ŭźnikła pamiž 10 000 i 5000 hadami tamu, choć jość niekatoryja śviedčańni taho, što vyroščvać raśliny, mahčyma, ludzi pačali jašče 23 000 hadoŭ tamu. Nieŭzabavie źjavilisia cyvilizacyi, zbytnyja architekturaj i technikaj. Pieršyja piśmiony źjavilisia prykładna ŭ toj ža čas. Čamu ž u hety viek niezvyčajnaha technałahičnaha raźvićcia čałaviečy mozh pačaŭ źmianšacca ŭ pamierach?
Nad hetym pytańniem daśledčyki doŭha łamali hałavu. Taksama jano prymusiła zadumacca, što pamier mozhu nasamreč kaža pra intelekt i kahnityŭnyja zdolnaści žyvioły. U mnohich ź ich mozh našmat bolšy pa pamiery, čym u nas, i ŭsio ž ich intelekt — nakolki my jaho razumiejem — zusim inšy. Takim čynam, uzajemasuviaź pamiž abjomam mozhu i tym, jak ludzi dumajuć, nie moža być adnaznačnaj. Pavinny być i inšyja faktary.
Što mienavita pabudžaje mozh pavialičvacca abo pamianšacca ź ciaham času ŭ taho ci inšaha vidu, taksama ciažka vyznačyć. DeSilva i jaho kalehi adznačajuć, što čałaviečyja cieły z časam stali mienšać, ale nie nastolki, kab rastłumačyć pamianšeńnie abjomu našaha mozhu. Pytańnie ŭ tym, čamu adbyłosia heta źmianieńnie, usio jašče zastajecca adkrytym. I voś u niadaŭnim artykule jany źviarnulisia pa natchnieńnie da niečakanaj krynicy — ścipłaha muraša.
Na pieršy pohlad, mozh muraša moža zdacca absalutna inšym. Jon maje abjom prykładna ŭ adnu dziasiatuju kubičnaha milimietra — heta tracina pamieru makulinki soli — i ŭtrymlivaje usiaho 250 000 niejronaŭ. Dla paraŭnańnia, u čałaviečym mozhu naličvajecca kala 86 miljardaŭ.
Ale niekatoryja murašynyja supolnaści na dziva padobnyja da našych. Isnujuć navat vidy murašak, jakija zajmajucca svajho kštałtu sielskaj haspadarkaj — vyroščvajuć vielizarnyja hryby ŭnutry svaich hniozdaŭ. Hetyja murašy źbirajuć liście i inšy raślinny materyjał dla vykarystańnia na svaich fiermach, a potym źbirajuć hryby dla charčavańnia. Kali kamanda DeSilvy paraŭnała pamiery mozhu roznych vidaŭ murašak, to vyśvietliłasia, što časam u tych, što žyli ŭ vialikich supolnaściach, mozh byŭ bolšy — za vyklučeńniem vypadkaŭ, kali ŭ supolnaściach taksama vyroščvalisia hryby.
Heta śviedčyć pra toje, što, prynamsi dla muraški, najaŭnaść bolšaha mozhu važnaja dla taho, kab dobra žyć u vialikim hramadstvie, adnak bolš składanyja sacyjalnyja sistemy ź vialikim padziełam pracy, naadvarot, mohuć pryvieści da źmianšeńnia mozhu. Heta moža być źviazana z tym, što kahnityŭnyja zdolnaści padzialajucca i raźmiarkoŭvajucca pamiž šmatlikimi čalcami hrupy, jakim treba budzie vykonvać roznyja roli.
Inšymi słovami, intelekt stanovicca kalektyŭnym.
Jašče adna pryčyna — źjaŭleńnie piśmienstva. Heta adbyłosia prykładna za 2000 hadoŭ da taho, jak pačałosia pamianšeńnie pamieraŭ čałaviečaha mozhu. Piśmienstva — adna z adnosna niešmatlikich rečaŭ, jakija vyłučajuć nas siarod usich inšych vidaŭ, i ŭźnikaje pytańnie: ci mahło heta paŭpłyvać na abjom mozhu?
Hetyja idei pakul zastajucca hipotezami. Isnuje šmat inšych teoryj, jakija sprabujuć rastłumačyć pamianšeńnie pamieraŭ čałaviečaha mozhu. Ale mnohija ź ich buduć niepraŭdapadobnymi, kali ŭličyć, što źmianšeńnie mozhu sapraŭdy pačałosia nie bolš za 3000 hadoŭ tamu.
Ale ci aznačaje pamianšeńnie mozhu, što ludzi jak indyvidy stali mienš razumnyja?
Nie zusim, kali tolki my nie kažam pra drobnyja adroźnieńni ŭ vialikaj papulacyi. U 2018 hodzie hrupa daśledčykaŭ praanalizavała vielizarny abjom danych z brytanskaha Bijabanka — šyrokaj bijamiedycynskaj bazy danych, što źmiaščaje zdymki mozhu, vyniki testaŭ na IQ tysiač ludziej i h.d.
Pa słovach suaŭtara daśledavańnia Filipa Kielinhiera, hienietyka z Amsterdamskaha svabodnaha ŭniviersiteta, vybarka z 13 600 čałaviek była bolšaj, čym va ŭsich papiarednich daśledavańniach pamieru mozhu i IQ, razam uziatych.
Daśledavańnie pakazała, što najaŭnaść bolšaha mozhu ŭ siarednim asacyjavałasia ź lepšymi vynikami ŭ testach na IQ, ale, što važna, uzajemasuviaź była niavyznačanaj. Heta aznačaje, što byli niekatoryja ludzi, jakija dali rady z testami, choć u ich byŭ adnosna maleńki mozh, i naadvarot.
«Na samaj spravie niama vielmi mocnaj suviazi», — kaža Kielinhier.
Strukturnyja adroźnieńni, vierahodna, bolš značnyja z punktu hledžańnia ahulnych kahnityŭnych zdolnaściaŭ čałavieka, čym sam pamier mozhu.
Heta častkova važna z-za taho, što histaryčna ludzi sprabavali kłasifikavać i sartavać ludziej pa takich faktarach, jak pamier abo forma ich hałoŭ.
«U zachodnim śviecie isnujuć vielmi niepryvabnyja rečy: jaŭhienika i ŭsio padobnaje, jany byli zasnavanyja na hetych idejach ab bijadeterminiźmie, — kaža Kielinhier. — Uzajemasuviaź, jakuju my daśledujem, nie maje na ŭvazie jakoha-niebudź bijadeterminizmu».
Skanavańnie mozhu taksama vyjaviła infarmacyju nie tolki ab pamiery mozhu i jaho struktury, ale i ŭzajemasuviaź pamiž abjomam šeraha rečyva — vonkavaha płasta mozhu, u jakim asabliva šmat niejronaŭ, — i vynikami testu IQ.
Na samaj spravie takija strukturnyja adroźnieńni — bolš značnyja z punktu hledžańnia ahulnych kahnityŭnych zdolnaściaŭ čałavieka, čym sam pamier mozhu.
«Było b varjactvam dumać, što ŭsio zaležyć ad abjomu. Heta moža być navat adnym z najmienš važnych faktaraŭ», — kaža Sajman Koks, jaki vyvučaje stareńnie mozhu ŭ Edynburhskim univiersitecie.
Heta maje sens, kali vy dumajecie pra heta. Mozh mužčyn, jak praviła, prykładna na 11% bolšy pa abjomie, čym mozh žančyn, z-za ich bolšaha pamieru cieła. Ale daśledavańni pakazali, što ŭ siarednim žančyny majuć pieravahu ŭ adnych kahnityŭnych zdolnaściach, mužčyny — u inšych.
Koks pakazvaje na inšaje daśledavańnie, u jakim jon prymaŭ udzieł, jakoje demanstruje, jak žanočy mozh moža kampiensavać mienšy pamier za košt strukturnych adroźnieńniaŭ. Naprykład, u žančyn u siarednim bolš toŭstaja kara hałaŭnoha mozhu (płast, jaki źmiaščaje šeraje rečyva).
Isnuje mnostva asablivaściaŭ i ŭłaścivaściaŭ mozhu, jakija, vidać, upłyvajuć na kahnityŭnyja zdolnaści. Jašče adzin prykład — mijelenizacyja. Heta abałonka z materyjału, jakaja akružaje aksony — doŭhija, tonkija «kabieli», što dazvalajuć niejronam złučacca ź inšymi kletkami i farmiravać niejronnuju sietku.
Kali ludzi starejuć, ich mijelin rujnujecca i źnižaje efiektyŭnaść pracy mozhu. Heta źmianieńnie možna prasačyć, kali ŭbačyć, nakolki lohka vada raspaŭsiudžvajecca praz tkań mozhu. Pry pamienšanaj kolkaści mijelinu vada ciače lahčej. Heta śviedčyć pra źnižeńnie kahnityŭnych zdolnaściaŭ.
Mozh zastajecca «fienamienalna składanym», kaža Koks. Ciažka dakładna skazać, jak strukturny sastaŭ mozhu ŭpłyvaje na intelekt čałavieka. Varta adznačyć, što ŭ niekatorych ludziej častkova paškodžany mozh z-za traŭmy abo asablivaściaŭ raźvićcia. Adzin mužčyna ŭ Francyi, jaki zrabiŭ paśpiachovuju karjeru dziaržaŭnaha słužačaha, nie mieŭ 90% mozhu, ale pry hetym jaho IQ składaŭ 75 bałaŭ, a vierbalny IQ — 84, što tolki krychu nižej za siaredni pakazčyk pa Francyi ŭ 97 bałaŭ.
Adnak vyklučeńni nikoli nie mohuć być vytłumačanyja jak praviła. U rešcie rešt, šmatlikija daśledavańni sapraŭdy adznačajuć statystyčna značnuju, choć i tonkuju suviaź pamiž abjomam mozhu, strukturaj i intelektam.
Usio heta stanovicca jašče bolš cikavym, kali vy daśledujecie roznyja mazhi pradstaŭnikoŭ žyviolnaha carstva. My ŭžo razhledzieli adno paraŭnańnie — mozhu čałavieka i muraški, ale jak nakont inšych vidaŭ? Što padachvočvaje vialiki — ci maleńki —mozh evalucyjanavać?
Emi Bałanof, jakaja vyvučaje evalucyju mozhu va Univiersitecie Džona Chopkinsa ŭ Bałtymary, kaža, što mazhavaja tkanka patrabuje šmat enierhii, tamu arhanizm naŭrad ci zmoža raźvić vialiki mozh, kali jamu hetaha nie spatrebicca. Niekatoryja arhanizmy majuć vielmi maleńki mozh — usiaho niekalki milimietraŭ daŭžynioj.
Akramia taho, u niekatorych žyvioł, naprykład u ptušak, z časam mozh nibyta pavialičyŭsia ŭ paraŭnańni z pamieram ich cieła, ale na samaj spravie jon nie źmianiŭsia, a prosta ich cieły pamienšylisia.
Adnoj z abłaściej mozhu, jakaja vyłučaje ludziej, źjaŭlajecca nieakorteks, što ŭdzielničaje ŭ vyšejšych kahnityŭnych funkcyjach — śviadomym myśleńni, apracoŭcy movy i inšych. My, niesumnienna, mocna spadziajomsia na hetyja rečy, i tamu maje sens, kab naš mozh byŭ adaptavany da našych patreb.
Uličvajučy, što dla padtrymańnia kručeńnia šaściareniek patrabujecca šmat enierhii, cikava adznačyć, što žyvioły ź vialikim mozham evalucyjanavali, kab atrymlivać šmat enierhii ŭ rańnim uzroście.
Čałaviečyja niemaŭlaty na samaj spravie naradžajucca ź liškam niejronaŭ, 100 miljardami, i hetaja kolkaść pamianšajecca pa miery ich raźvićcia.
Heta adbyvajecca tamu, što mozh nastrojvajecca ŭ zaležnaści ad raźvićcia i navakolnaha asiarodździa indyvida. Z uzrostam zachoŭvajucca tolki sapraŭdy nieabchodnyja častki niejronavaj sietki, ale najaŭnaść mozhu, pieršapačatkova zabiaśpiečanaha niejronami, robić heta mahčymym.
Sasuny evalucyjanavali ŭ cieni dynazaŭraŭ. Im byli patrebnyja nadzvyčaj dobryja sensarnyja zdolnaści, kab vyžyć, i, vierahodna, mienavita tamu jany raźvili načnyja zvyčki i načny zrok. Heta, vidavočna, paŭpłyvała na raźvićcio niervovaj sistemy. Jak i toje, što prymaty, u tym liku našy prodki, byli vymušanyja raźvivać śpiecyjalnyja ruchalnyja navyki, nieabchodnyja dla žyćcia na drevach.
Navakolnaje asiarodździe cisnuła na mozh sasunoŭ, prymušajučy jaho raźvivać zdolnaści, jakija ciapier dapamahajuć nam vychodzić z dalikatnych situacyj. Mnohija žyvioły, vierahodna, vyjhrali ad taho, što im daviałosia pavysić svaje kahnityŭnyja zdolnaści ŭ śviecie, poŭnym prablem.
Adnak jasna, što vy nie možacie prosta vyznačyć pamier mozhu žyvioły, paraŭnać jaho z pamieram cieła i pryjści da adnaznačnych vysnoŭ pra toje, nakolki jana razumnaja. Pamier — heta tolki adna častka hałavałomki.
Što razumniej — dumać ci vyžyvać? Ludzi lubiać razvažać, ale naša zdolnaść płanavać sapraŭdy vyhladaje vielmi słabaj, kali ŭličyć ciapierašniuju baraćbu z doŭhaterminovymi prablemami isnavańnia, takimi jak klimatyčny kryzis.
Jak miarkuje Sajman Koks, «u žyćci jość značna bolš rečaŭ, čym samy vysoki ahulny bał kahnityŭnych zdolnaściaŭ ci vysoki IQ».
Heta amal prymušaje paškadavać, što našy mazhi nie jašče mienšyja.
