Fota: wikimedia.org
Navat samo słova Chatyń zrabiłasia nazoŭnym.
1. Tak pomścili za alimpijskaha čempijona
21 sakavika 1943 na aŭtadarozie Łahojsk — Pleščanicy partyzany abstralali niamieckuju kałonu 118 palicejskaha achoŭnaha bataljona. Adnym z zabitych byŭ haŭptman Hans Violkie — čempijon bierlinskaj Alimpijady 1936 hoda, jakoha asabista viedaŭ Hitler.
Na nastupny dzień, ahledzieŭšy miesca partyzanskaj zasady, niemcy pa śladach vyjšli da vioski Chatyń.
U karnaj akcyi ŭdzielničaŭ palicejski bataljon i padraździaleńnie Oskara Dyrlivanhiera.
Sapraŭdy, zmučanyja marazami partyzany, niahledziačy na zabaronu kamandavańnia spyniacca ŭ nasielenych punktach, načavali ŭ susiedniaj Chatyni. Pabačyŭšy, što niemcy i palicai akružajuć viosku, jany syšli ŭ les. Fašysty stralali pa ich, ale ź vialikaj adlehłaści nie trapili. Za partyzanskuju akcyju vyrašana było pakarać žycharoŭ Chatyni.
2. 149 čałaviek, ź ich 75 — dzieci,
zahinuli ŭ Chatyni. Ad vioski zastałosia papiališča — karniki spalili ŭsie 26 chat z budynkami. Ludziej zahnali ŭ kałhasnaje humno i padpalili. Pa tych, chto sprabavaŭ vyrvacca z ahniu, stralali.
Chatyń była vioska katalickaja. Tamu i imiony ŭ ludziej byli: Pietrunela, Rehina, Juzefa…
3. Piaciora dziaciej uratavałasia
Troje ź ich — 13-hadovy Vałodzia i 9-hadovaja Sonia Jaskievičy, i 13-hadovy Saša Žałabkovič — zdoleli schavacca ŭ vioscy i nie trapili ŭ humno, dzie zhareli ich rodnyja. Paśla vajny jany raśli ŭ Pleščanickim dziciačym domie.
Alaksandr Žałabkovič skončyŭ vajskovuju vučelniu, słužyŭ, vyjšaŭ u adstaŭku padpałkoŭnikam. Jon pamior u 1994. Uładzimir Jaskievič pracavaŭ na Minskim aŭtazavodzie, na piensii žyŭ u susiedniaj z Chatyńniu vioscy Kazyry. Jaho nie stała ŭ 2008. Siastra pracavała na pošcie, ciapier na piensii, žyvie ŭ Minsku.
Jašče dvoje dziaciej vyžyła ŭ achoplenym połymiem humnie: 7-hadovy Viktar Žałabkovič i 12-hadovy Antoś Baranoŭski. Mały Vicia apynuŭsia pad ciełam maci i nie zhareŭ, a Antoś sprabavaŭ vyskačyć z ahniu i byŭ paranieny ŭ nahu. Karniki paličyli jaho miortvym. Viktar staŭ inžynieram-stankabudaŭnikom, nie pieražyŭ pandemii kavidu. Anton trahična zahinuŭ u 1969 hodzie ŭ Arenburhu, kudy pajechaŭ pracavać: u internacie, dzie jon žyŭ, nočču ŭspychnuŭ pažar.
Jašče dźvie dziaŭčyny, Julija Klimovič i Maryja Fiedarovič, vypaŭźli z ahniu i dabralisia da lesu. Ich padabrali susiedzi ź vioski Chvaraścieni. Ale praź niadoŭhi čas fašysty spalili ź ludźmi i Chvaraścieni…
4. Jazep Kaminski
Adziny darosły chatyniec, jaki zdoleŭ uratavacca — Jazep Kaminski, 56-hadovy viaskovy kaval. Aficyjnaja viersija kaža, što Kaminski aprytomnieŭ siarod abharełych ciełaŭ adnaviaskoŭcaŭ poźnim viečaram, kali karniki źjechali. Jość i inšaja viersija, jakuju taksama ahučvaŭ Kaminski: napiaredadni partyzany zahadali jamu zarezać aviečku i, kab jaje absmalić, jon pajšoŭ u les pa hallo. Jakraz tady ŭ Chatyń uvajšli karniki. Jak by tam ni było, u ahni Kaminski straciŭ siamju, jaho 15-hadovy syn Adam skanaŭ ad apiokaŭ i ranieńnia. Pomnik Niaskoranamu Čałavieku — centr chatynskaha miemaryjała — heta vyjava Kaminskaha z synam na rukach.
Paśla vajny Kaminski žyŭ u vioscy Kazyry, druhi raz žaniŭsia. Pamior u 86-hadovym vieku.
5. Kat Chatyni 30 hadoŭ ličyŭsia vieteranam
Apieracyjaj u Chatyni faktyčna kamandavaŭ Ryhor Vasiura — načalnik štaba 118 palicejskaha achoŭnaha bataljona. Staršy lejtenant Čyrvonaj armii, jon trapiŭ u pałon i pierajšoŭ na niamieckuju słužbu. (118 bataljon farmiravaŭsia ź liku savieckich vajennapałonnych, jakija apynulisia ŭ Kijeŭskim katle.)
Chatyń — nie adzinaja vioska, u źniščeńni jakoj udzielničaŭ Vasiura. Pad kaniec vajny jon pierajšoŭ z palicyi ŭ hrenadziorskuju dyviziju SS, adstupiŭ ź joj u Francyju. Paśla viartańnia ŭ SSSR Vasiura zdoleŭ schavać infarmacyju pra ŭdzieł u karnych akcyjach: atrymaŭ turemny termin za pałon, ale ŭ 1955-m byŭ amnistavany. 30 hadoŭ jon žyŭ u Kijeŭskaj vobłaści, ličyŭsia vieteranam vajny. Jaho štohod vinšavali pijaniery 9 Maja, jon vystupaŭ u škołach.
Moža, jamu b udałosia nazaŭsiody schavać sapraŭdnuju bijahrafiju, ale ŭ 1985 hodzie Vasiura zapatrabavaŭ orden Ajčynnaj vajny. Padčas afarmleńnia dakumientaŭ daviałosia ŭźniać archivy… Uspłyli i pakazańni ŭzvodnaha 118 bataljona Vasila Mialeški, rasstralanaha ŭ 1975-m. Vasiuru aryštavali i asudzili da najvyšejšaj miery pakarańnia.
6. «Karniki»
Spaleńnie Chatyni stała asnovaj dla kałasalnaj pa mastackaj sile apovieści Alesia Adamoviča «Karniki» (1979). Pad źmienienymi imionami kataŭ lohka paznajucca sapraŭdnyja ŭdzielniki — Vasiura, Mialeška, kamandzir bataljona Kiorner. Na asnovie tvoraŭ Adamoviča režysior Elem Klimaŭ źniaŭ film «Idzi i hladzi».
7. Zvany Chatyni
Da 1964 na miescy spalenaj vioski stajaŭ ścipły abielisk. Paśla tam pastavili taksama dosyć typovuju skulpturu «Žurbotnaja maci». Miemaryjał byŭ adkryty ŭ 1969 hodzie.
Jaho stvaryli čatyry biełaruskija tvorcy: skulptar Siarhiej Sielichanaŭ i architektary Juryj Hradaŭ, Valancin Zankovič i Leanid Levin. Pavodle ich uspaminaŭ, ideja źmiaścić na słupach, što simvalizujuć kominy spalenych chat, zvany naradziłasia prosta ŭ Chatyni, kali siarod niamoj cišyni zaśpiavaŭ žaŭruk.
Na doŭhija hady Chatynski miemaryjał staŭ sumnaj vizitoŭkaj Biełarusi.
8. Chatyń i Katyń
Niekatoryja daśledčyki ličać, što vybar mienavita Chatyni ŭ jakaści simvaličnaha miesca dla miemaryjała pa ŭsich spalenych u Biełarusi vioskach byŭ abumoŭleny suhučnaściu nazvy z Katyńniu — miesca, dzie ŭ 1940 NKVD rasstralała polskich vajennapałonnych. Upieršyniu pra heta napisała hazieta Daily Telegraph u 1974, padčas vizitu ŭ SSSR prezidenta ZŠA Ryčarda Niksana i naviedvańnia im Chatyni.
9. 433 vioski
byli źniščanyja fašystami razam z žycharami ŭ Biełarusi i adnoŭlenyja paśla vajny. 186 tak i nie adnavilisia.
10. 36 miljonaŭ čałaviek
naviedali miemaryjalny kompleks «Chatyń» za 49 hadoŭ.
…Zachavalisia staryja chatynskija mohiłki. Zajdzicie na ich, kali budziecie ŭ miemaryjale. Tam spačyvajuć ludzi, jakija pryniali takuju pakutnickuju śmierć.
Archiŭny tekst
Adzin z pomnikaŭ na starych chatynskich mohiłkach
