Maja Klaštornaja, dačka rasstralanaha paeta, jakaja zdoleła viarnucca na Radzimu i adradzić pamiać pra baćku. Fota: Naša Niva
Tvorčaść biełaruskaha paeta Todara Klaštornaha była minorna-miełanchaličnaj, ale pry hetym dziŭnym čynam spałučałasia ź ironijaj. Jon paradziravaŭ, jaŭna ci prychavana, tvory inšych tvorcaŭ, dražniŭ ich, nie dbaŭ pra svoj vyhlad i hetak ža nie adšlifoŭvaŭ kožny svoj radok. Da ŭsiaho ž byŭ členam abjadnańnia z žartaŭlivaj nazvaj Tavarystva amataraŭ vypić i zakusić.
Jaho tvorčaść była papularnaj siarod moładzi, ale krytyki biaźlitasna hramili jaje. Tak, naprykład, krytyk Uładzimir Siadura zajaŭlaŭ, što «…hetaja pjanaja, padhitarnaja liryka źjaŭlajecca vyražeńniem nastrojaŭ padonkaŭ sučasnaha hramadstva». Mnohija ź piśmieńnikaŭ, kaho Siadura abvinavačvaŭ u «nacdemaŭskich» i «trackisckich» adchileńniach, paźniej byli aryštavanyja i źnikli, ale i sam stalinski krytyk byŭ represavany.
Zdymki baćki Todara Klaštornaha (užo ŭ turmie, zmučanaha) i maci Janiny Hiermanovič
Dziela razvału litaraturnaha abjadnańnia «Uzvyšša» savieckija śpiecsłužby zaprašali maładych členaŭ u CK partyi, dzie ź imi pravodzili hutarki i nastrojvali suprać svaich kaleh. Adnym z takich byŭ Klaštorny, jaki byŭ schilny da ałkaholu, a tamu jaho tam padpojvali. U niejki čas jahonyja kalehi pačali padazravać, što Klaštornaha zavierbavali ŭ HPU ŭ jakaści ahienta-infarmatara.
Ale sam Klaštorny hetaj sistemaj pahardžaŭ i adkryta pisaŭ u svajoj paemie, što «Chodzim my pad miesiacam vysokim, a jašče — pad HPU». Aryštavany Todar Klaštorny byŭ 3 listapada 1936 hoda ŭ Miensku.
Sprava pa abvinavačvańni Hiermanovič Janiny Michajłaŭny ŭ archivie KDB
Dapytvali i žonku Janinu, jakaja zastałasia adna z dočkami. Na momant dopytu maci starejšaj dačce Tadzijanie (jaje imia składziena z pačatkaŭ imionaŭ Todara i Janina) było 6 hadoŭ, siaredniaj Viesnalinie — 4 hady. Małodšaja dačka Maja naradziłasia ŭ apošni dzień maja 1937, praz paŭhoda paśla aryštu baćki, ale jahonaj žoncy ŭdałosia dabicca spatkańnia. «Mama bačyła baćku, baćka bačyŭ niedanošanaje, ale žyvoje niemaŭla», — raspaviadała paśla Maja Klaštornaja. Na momant dopytu maci joj było ŭsiaho 3 miesiacy.
Pazasudovym orhanam NKVD 29 kastryčnika 1937 hoda Todar Klaštorny pryznany vinavatym u tym, što z 1926 hoda źjaŭlaŭsia ŭdzielnikam kontrrevalucyjnaj arhanizacyi i pravodziŭ kontrrevalucyjnuju pracu ŭ Mienskim piedahahičnym technikumie, i asudžany da vyšejšaj miery pakarańnia. Jaho rasstralali 30 kastryčnika 1937 hoda, jak i bolš za sotniu pradstaŭnikoŭ elity biełaruskaha čynoŭnictva, navuki i kultury.
«Mamie kazali: 10 hod biez prava pierapiski, i jana vieryła ŭ heta — i ŭ Akmalinskim łahiery, i paśla na pasialeńni ŭ Sibiry, ździŭlałasia, čamu baćka nas nie šukaje, 10 hadoŭ ža prajšło, «jon, napeŭna, užo doma i nas čakaje».
Radziuha, u jakuju spavivała małuju dačku Janina Hiermanovič u čas ssyłki ŭ Kazachstan, siońnia zachoŭvajecca ŭ ekspazicyi muzieja na terytoryi Akmalinskaha łahiera žonak «zdradnikaŭ radzimy». Fota: Tut.by
Janinu zabrali razam sa słabym ad naradžeńnia niemaŭlom na rukach. Adrazu trapiła ŭ vahon sa źniavolenymi, dzie tolki i daviedałasia pra zavočny svoj prysud, standartny dla členaŭ siamji represavanych — 8 hadoŭ papraŭča-pracoŭnych łahieraŭ.
Razam z dačkoj patrapiła ŭ Akmalinski łahier dla takich žonak «vorahaŭ naroda» (AŁŽYR). Dźvie starejšyja dački Klaštornych znachodzilisia spačatku pad apiekaju siastry Todara — Alaksandry, jakaja kaliści dahladała svajho małoha brata, a paśla ŭ dziciačym domie ŭ dalokaj Mardovii.
Adzin z vahonaŭ, na jakich žančyn dastaŭlali ŭ Akmalinski łahier. Fota: Wikimedia Commons
Maleńkaja Maja, adnak, zapomniła łahiernaje žyćcio jak ščaślivy pieryjad svajho dziacinstva, bo pobač była maci. I nie tolki rodnaja, usie źniavolenyja žančyny byli dzieciam «matkami», a ŭsie dzieci byli i ichnimi dziećmi:
«Pry luboj mahčymaści biehli ŭ dziciačy barak, kab abniać, pryłaščyć, padkarmić, pahulać ci sa svaim dziciem, ci z čužym — zaležała ad taho, na kolki dziaciej chapała ich žanočaha ciapła».
Ale ŭ piać hadoŭ ščaślivaje dziacinstva rezka skončyłasia, kali ich razłučyli z maci, pahruzili ŭ kuzaŭ paŭtaratonki i pavieźli ŭ dziciačy dom, u pasiołak Asakaraŭka pasiarod kazachstanskaha stepu.
Dzieci «Ałžyra». Apošniaja sprava — dačka paeta Maja.
U dziesiaci ciesnych barakach dzieci spali na łožačkach pa dvoje, valetam. Maja spała pa susiedstvie z Rydaj Ryskułavaj, dačkoj represavanaha kazachskaha palityčnaha dziejača. Maja ŭspaminała, što ranicaj jany macali adna adnu, kab pravieryć, ci žyvyja. Śmiarotnaść u Asakaraŭcy była nadzvyčaj vialikaj navat dla łahiernaha dziciačaha doma.
Adčuvaŭsia pastajanny choład, hoład i varožaje, ździeklivaje staŭleńnie z boku supracoŭnikaŭ. «Vy, vyludki, dzieci vorahaŭ, čaho vas i karmić? Padochnicie — nichto nie paškaduje».
Dziaciej apracoŭvali ideałahična, kab pryščapić luboŭ da tavaryša Stalina, a nianaviść i ahidu za skalečanaje žyćcio — da svaich baćkoŭ, to-bok da «vorahaŭ» i «zdradnikaŭ». Hetaje vychavańnie pakidała niazvodny śled u hałovach dziaciej, mała chto ź ich paśla moh užycca sa svaimi reabilitavanymi svajakami. Ale dzieci z «Ałžyra» trymalisia razam, dapamahali i padtrymlivali adno adnaho.
Dzieciam źmianiali imiony i proźviščy, prymušali adrakacca rodnych.
«Adzin z samych ščaślivych momantaŭ, jaki ja pamiataju da hetaha času, heta kali ŭ Asakaraŭku pryjechała maci Rydy Ryskułavaj, try dni pražyła ŭ našym baraku i kožny viečar śpiavała nam usim kałychanku pierad snom. I tak było škada zasnuć i praspać hetaje ščaście…»
Adnojčy ŭ dziciačy dom pryjšła nieznajomaja žančyna, jakaja vyzvaliłasia z Karłaha i viedała jaje baćku Todara Klaštornaha. Jana admysłova adšukała vaśmihadovuju Maju, kab pieradać joj ścipły haściniec — šklanačku siemak i dva maleńkija jabłyčki, ź jakimi dzietdomaŭskaje dzicia navat nie viedała, što treba rabić.
Ale hałoŭnym padarunkam byli słovy nieznajomki:
«Tvaje baćki cudoŭnyja ludzi, jany ni ŭ čym nie vinavatyja — ty nikomu nie vier i nikoha nie słuchaj! Ty pavinna lubić i hanarycca svaimi baćkami. Tvoj baćka — viadomy biełaruski paet. Tvaje tata i mama rodam ź Biełarusii. Zapomniła? Ź Bieła-rus-sii».
Vaśmihadovaja dziaŭčynka, dačka adnaho z najlepšych biełaruskamoŭnych paetaŭ svajho času, upieršyniu pačuła hetaje słova i nie mieła ŭjaŭleńnia, dzie heta. Ale hety vypadak, možna skazać, vyrvaŭ jaje ź ideałahičnaha savieckaha zabyćcia, pasialiŭšy maru adnojčy ŭbačyć svaich baćkoŭ i nieznajomuju Biełaruś.
Praŭda, hetaha mahło nikoli nie adbycca. Ad naradžeńnia słabaja Maja ŭ łahiernym dziciačym domie kančatkova padarvała svajo zdaroŭje. Maci zabrała jaje tolki ŭ 1947 hodzie, bo da 8 hadoŭ łahieraŭ joj dakinuli jašče dva hady. U Biełaruś, źniščanuju vajnoj, jany tady nie viarnulisia, žyli ŭ pasiołku ŭ Omskaj vobłaści. U Mai byli vialikija prablemy z chrybtom, siem hadoŭ jana była prykavanaja da balničnaha łožka. Paśla ciažka pieraniesła mieninhit, paŭhoda praviała biez prytomnaści. Kali adnojčy dziaŭčynka paprasiła vynieści jaje na pavietra, daktary paličyli, što heta apošniaja jaje prośba.
Ale jana vyžyła i navat vyratavała siabie sama — napisała list u hazietu, u jakim raspaviała pra siabie i inšych dziaciej balnicy, jakija dažyvali tut svoj viek. Paśla lista znajšli chirurha, jaki staviŭ na nohi sałdat u čas vajny, i zdoleŭ toje ž samaje zrabić z Majaj.
Dočki Todara Klaštornaha: uviersie Maja i Vala, unizie — Tadzijana z mužam i synam.
Starejšaja siastra Tadzijana, jakuju ŭ rodnaj vioscy baćki Parečča zvali prosta Tadzina, viarnułasia ŭ Biełaruś raniej, skončyła Lepielskaje piedahahičnaje vučylišča, paśla niekalki hadoŭ nastaŭničała na Brasłaŭščynie. Da jaje i nakiravałasia Maja, jakaja zdoleła viarnucca na radzimu, u nieznajomuju Biełaruś, až tolki ŭ 1955 hodzie.
Jana była ŭražana bahaćciem miascovaj pryrody i dziŭnymi biełaruskimi słovami. Jana lubiła hetuju ziamlu jašče da taho, jak upieršyniu ŭbačyła.
Tadzijana mieła ŭłasnuju siamju, ale prytuliła svaich małodšych siaścior, dapamahała im jak mahła hadavacca i nabyvać viedy. Paśla zaŭčasnaj śmierci muža joj daviałosia adnoj hadavać traich dziaciej. Ale heta, vidać, było jaje paklikańnie, bo jana taksama stała vychavacielkaj u dziciačym sadku. A jašče, jak baćka, pisała vieršy — taksama dla dzietak.
Tut, na radzimie, Maja bolš nie chvareła, skončyła za dva hady škołu, paśla Minski architekturna-budaŭničy technikum, pastupiła ŭ Maskoŭski inžynierna-budaŭničy instytut. Iznoŭ viarnułasia ŭ Biełaruś užo dypłamavanaj śpiecyjalistkaj-architektarkaj, pracavała ŭ «Biełpramprajekcie» ŭ adździele hienieralnaha płanavańnia, dzie zajmałasia pytańniami horadabudaŭnictva.
Maja Klaštornaja ŭ maładości.
Adnoj ź jaje hałoŭnych metaŭ žyćcia, było daviedacca pra svajho baćku, Todara Klaštornaha, jak maha bolš. U biblijatekach knih represavanaha paeta adšukać było niemahčyma.
Maja paznajomiłasia z usimi piśmieńnikami, chto viedaŭ Klaštornaha. Paźniej jana paznajomicca taksama z Alesiem Adamovičam i Vasilom Bykavym, maralnymi lidarami novaha pakaleńnia biełaruskaj intelihiencyi.
Kniha vybranych vieršaŭ Todara Klaštornaha «Załatoje viaźmo», vydańnia jakoj u 1960 hodzie damahlisia jahonyja dočki.
Razam z maci pa padšyŭkach haziet 1920-30-ch hadoŭ Maja źbirała jahonyja vieršy, pierapisvała, adnaŭlała, i paśla šmathadovaj baraćby z savieckimi krytykami ŭsio ž damahłasia ŭ 1960 hodzie vydańnia knihi vybranych vieršaŭ svajho baćki «Załatoje viaźmo». Pa baćkavych vieršach jana vyvučyła i biełaruskuju movu, jakuju ŭ siročym domie jana nie čuła.
Maci, jakaja mocna chvareła, vychadu knihi nie dačakałasia i pamierła ŭ 1959 hodzie, u 49 hadoŭ. Mai va ŭšanavańni i papularyzacyi tvorčaści svajho baćki zaŭsiody dapamahała jaje rodnaja siastra Tadzijana.
U 1980-ch Maja Klaštornaja stała adnoj ź pieršych uzdymać pytańnie adnaŭleńnia histaryčnaj praŭdy. Adkryćcio ŭ 1988 hodzie Kurapataŭ, miesca rasstrełaŭ 1937—1941 hadoŭ, stała sapraŭdnych uzrušeńniem u biełaruskim hramadstvie. Tady ž z metaj raskryćcia masavych represij, vyśviatleńnia kolkaści tych, chto zahinuŭ na Biełarusi, u miescach ssyłki i źniavoleńnia, dy ŭviekaviečańnia ich pamiaci byŭ zasnavany «Martyrałoh Biełarusi».
Pieršym jaho staršynioj byŭ Zianon Paźniak.
Kryž na simvaličnaj mahile Todara Klaštornaha ŭ Kurapatach. Fota: Naša Niva
U dziejnaść «Martyrałohu Biełarusi» aktyŭna ŭklučyłasia i Maja Klaštornaja. Jana pracavała ŭ kamisii, jakaja źbirała źviestki pra represavanych. Da jaje išli ludzi, jakija imknulisia vyśvietlić los represavanych rodnych, jakija šukali i źbirali adpaviednyja dakumienty. Paśla pierachodu Paźniaka ŭ palityku mienavita Klaštornaja ŭznačaliła tavarystva.
«Heta było abudžeńniem narodu. U ludziej niby šory z vačej upali. Užo tady źjaviłasia publikacyja «Kurapaty — daroha śmierci», byli praviedzienyja daśledavańni, dakumientavalisia ŭspaminy śviedkaŭ. Siarod inicyjataraŭ stvareńnia «Martyrałohu» pieršym byŭ Vasil Bykaŭ. Jon paspryjaŭ tamu, kab artykuł pra masavyja rasstreły ŭ Kurapatach byŭ nadrukavany ŭ tydnioviku «Litaratura i mastactva». A pieršym słova «martyrałoh» pramoviŭ Zianon Paźniak», — uspaminała Maja Todaraŭna.
Maja Klaštornaja na «Čarnobylskim šlachu».
U 1989 hodzie za podpisam usich troch dačok Klaštornaha byŭ nadrukavany list, jakim raspačynałasia razmova pra toje, jakim być pomniku ŭ Kurapatach.
«Ciažkija niahody vypali na naša žyćcio, na žyćcio siamji «voraha naroda», ale varta było ich ciarpieć i žyć choć by dziela taho, kab dažyć da hetych dzion — dzion Praŭdy i Spraviadlivaści. Kurapaty — heta kavałačak šmatpakutnaj našaj Radzimy, heta naš bol, naš smutak, naša horkaja niepazbyŭnaja pamiać…»
Klaštornaja była stałaj udzielnicaj usich pamiatnych šeściaŭ na Kurapaty. Hetamu miemaryjału jana pryśviaciła siabie nie tolki jak aktyvistka, ale i jak śpiecyjalistka ŭ halinie architektury i horadabudaŭnictva — jana stała navukovym kiraŭnikom kompleksu.
Maja Klaštornaja. Fota: Naša Niva
Pa prośbie Klaštornaj dla Kurapataŭ byli vyrableny pieršyja dubovyja i sasnovyja kryžy, a potym i samy vialiki kryž. Pa jaje ž inicyjatyvie ŭ 2013 hodzie na miemaryjale byli pastaŭleny vialikija miežavyja kamiani z datami «1937—1941». Maryła Klaštornaja i pra muziej u hetym miescy, ale płanam hetym pakul nie nakanavana zbycca.
Jak navukovy kiraŭnik miemaryjalnaha kompleksu «Kurapaty» Maja Klaštornaja zaklikała Łukašenku spynić budaŭnictva skandalnaha «Bulbaš-Choła», ale hetyja prośby pačutyja nie byli.
U 2017 hodzie, u čas łukašenkaŭskaj «adlihi», biełaruskija kadebisty dazvolili Klaštornaj upieršyniu ŭbačyć spravu jaje biaźvinna asudžanaj maci, razam ź jakoj u kazachskija stepy była vysłana i jana. U Biełarusi masavaha rassakrečvańnia dakumientaŭ, datyčnych represij, nie było. Archivy KDB dahetul zastajucca zakrytymi dla biełarusaŭ.
Maja Klaštornaja sa spravaj svajoj maci. Fota: Sb.by
Niekalki razoŭ Klaštornaja viartałasia i ŭ sam Kazachstan, na miesca Akmalinskaha łahiera, dzie ŭ muziei zachoŭvajecca koŭdračka-radziužka, u jakuju maci spavivała jaje ŭ ssyłcy.
Imknieńnie tatalitarnaj sistemy źniščyć niazhodnych, pamiać, spadčynu i minułaje, ichnich blizkich, a dziaciej pierabić na mankurtaŭ u vypadku siaścior Klaštornych nie spracavała. Praŭda i spraviadlivaść macniejšyja za luboje zło. Adno ciopłaje słova nieznajomki pra baćkoŭ i radzimu, razburyli toje, što hadami ŭbivałasia dzieciam u hałovy pra «vorahaŭ» i «zdradnikaŭ».
Dzieci viarnulisia, i jany zrabili ŭsio, kab siarod biełarusaŭ hučali imiony ichnich baćkoŭ, a nie imiony kataŭ i zabojcaŭ.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
U Kurapatach novyja fakty vandalizmu, znoŭ paciarpieŭ kryž Łastoŭskamu
