1) Vyznačeńnie budučych pieramožcaŭ
Pieršy etap badaj samy važny. Na im adbyvajecca zaćviardžeńnie budučych pieramožcaŭ vybaraŭ — jak parłamienckich, tak i miascovych. Usio nastupnaje — prosta pracedura pa jurydyčnym supravadžeńni hetaha rašeńnia.
Byłyja deputaty padrabiazna raskazvali «Našaj Nivie» pra toje, jak uzhadnialisia ich kandydatury. Hety praces pačynajecca minimum za hod da vybaraŭ. Jašče kali tolki adbyvajecca rehistracyja inicyjatyŭnych hrup pa zbory podpisaŭ, dakładna vyrašana, chto pieramoža, a chto składzie kankurencyju, ale prajhraje.
Čytajcie taksama:
Hałasuj nie hałasuj. Spoviedź byłych deputataŭ pra toje, jak Łukašenka pryznačaŭ ich u parłamient
Z «pieramožcam» na prezidenckich vybarach usio jašče bolš zrazumieła, tut abmiarkoŭvać uvohule niama čaho.
2) Składańnie terytaryjalnych i vybarčych kamisij
Ahułam na hetych vybarach stvorana kala 5500 učastkaŭ. U kožnaj z kamisij moža być ad 5 da 19 čałaviek. Heta značyć, što niepasredna ŭ falsifikacyjach prymajuć udzieł minimum 27500 čałaviek, a nasamreč značna bolš.
Prapuskać «čužoha» čałavieka ŭ kamisiju nie chočacca, ale navat kali jon patrapić, ničoha strašnaha ŭ hetym niama. U vypadku sumlennaha padliku vyniki buduć skarektavanyja na rajonnym uzroŭni.
Tym nie mienš kamisii starajucca nabirać z kaleh, jakim treba budzie pracavać i paśla skančeńnia vybaraŭ — z rabotnikaŭ škoły ci inšaj dziaržaŭnaj ustanovy. Psichałahična składaniej vystupić suprać «svajho» kalektyvu, čym suprać nieznajomych ludziej.
Sistema dała zboj u 2020-m, kali sotni členaŭ vybarčych kamisij pad ciskam hramadstva (a ŭ niekatorych vypadkach pad ciskam sumleńnia) admovilisia vykonvać złačynny zahad i zafiksavali pieramohu Śviatłany Cichanoŭskaj. Praca nad pamyłkami była zroblenaja — nienadziejnych ludziej pamianiali, a śpisy členaŭ vybarčych kamisij bolš nie publikujuć u adkrytym dostupie.
Čytajcie: Jak hałasavali za Cichanoŭskuju. Niesfalsifikavanyja pratakoły prezidenckich vybaraŭ
3) Dopusk kandydataŭ
Budučyja pieramožcy i ich sparynh-partniory vyznačajucca zadoŭha da vybaraŭ, ale što rabić z tymi, chto vyrašyŭ bałatavacca pa ŭłasnaj inicyjatyvie, sabraŭšy podpisy ŭ svaju padtrymku? U kampanii-2024 było pryniata pryncypovaje rašeńnie — nie rehistravać lišnich ludziej. Pakolki apazicyjnych pretendentaŭ i tak nie było, udar byŭ naniesieny pa ambicyjach prarasijskich aktyvistaŭ. Nivodnaha ź ich nie zarehistravali.
Čytajcie taksama:
Hałoŭny adept ruskaha mira i SSSR pralacieŭ mima parłamienckich vybaraŭ
Rabotnik Śledčaha kamiteta pajšoŭ u deputaty nie ad praŭładnaha śpisa. I navat nie dajšoŭ da vybaraŭ
Aproč taho, svajho kandydata na miascovyja i parłamienckija vybary moža vyłučać lubaja zarehistravanaja partyja. Raniej, kali apazicyjnyja partyi mieli lehalny status, kolkaść kandydataŭ była faktyčna nieabmiežavanaj. Ciapier, va ŭmovach absalutnaj sterylnaści, zastalisia tolki čatyry dekaratyŭnyja partyi. Ich pradstaŭnikoŭ pieravažna rehistravali — jak danosčycu-kamunistku Volhu Bondaravu, — ale šancaŭ na pieramohu hetyja niaŭzhodnienyja piersanažy nie majuć. Ich čakaje apošniaje miesca.
Idealnaja akruha — 2024 na parłamienckich vybarach uklučaje ŭ siabie dvuch ci troch kandydataŭ, u abłasny saviet — dvuch kandydataŭ, u miascovyja saviety dastatkova i adnaho.
4) Daterminovaje hałasavańnie
Kali sistema falsifikacyj tolki farmiravałasia i ŭmacoŭvałasia, daterminovamu hałasavańniu nadavałasia važnaja rola. Ukinutyja ŭnačy biuleteni dazvalali nakrucić jaŭku da patrebnaha ŭzroŭniu, bo na miascovych i parłamienckich vybarach treba było prademanstravać, što prahałasavała 50,01% vybarcaŭ. Ciapier abmiežavańnie źniataje, vybary adbuducca, navat kali na ŭčastki pryjšoŭ adzin čałaviek.
Aproč taho, daterminovaje hałasavańnie dazvalała sfarmiravać dla šarahovych členaŭ kamisij imitacyju spraviadlivaha padliku. Prynamsi jany mahli apraŭdvać siabie tym, što nasamreč pieraličvali sotni biuleteniaŭ z ptuškami ŭ padtrymku Łukašenki. Nie zadumvajučysia, adkul uzialisia hetyja stosy biuleteniaŭ, kali jaŭka nasamreč była minimalnaja.
Ciapier daterminovaje hałasavańnie — absalutna druhasny etap. Jaho možna było b admianiać — i nie pamianiałasia b ničoha. U jaho zastajecca tolki psichałahičnaja funkcyja. Daterminovaje hałasavańnie pryvučaje da biezdapamožnaści — kali jašče da dnia asnoŭnaha hałasavańnia demanstrujecca, što prahałasavali bolš za 50%, to čaho možna jašče čakać?
4a) Nastupnym etapam falsifikacyj možna było b nazvać zmahańnie ź niezaležnymi naziralnikami, ale ŭ ciapierašnich umovach dyktatury takoj źjavy prosta nie zastałosia. Pilnavać falsifikataraŭ nie budzie nichto.
5) Padlik biuleteniaŭ
Jak ni žachliva hučyć, ale i hety etap u biełaruskich realijach ciapier hublaje sens.
Pakul technična heta vyhladaje tak — kožny člen kamisii atrymlivaje svoj stos biuleteniaŭ, u cišyni padličvaje jaho i ŭ cišyni pieradaje svaje ličby staršyni kamisii. U vyniku ahulnuju karcinu bačyć tolki staršynia kamisii (moža, jašče i sakratar). Staršynia zapaŭniaje vynikovy pratakoł z tymi ličbami, jakija paličyŭ patrebnym zapisać. Astatnija padpisvajuć jaho z advarotnaha boku, čaściakom navat nie pahladzieŭšy na pieršuju staronku.
Jakija ličby zapisvaje staršynia kamisii? Tyja, što jamu zahadali źvierchu. Pakul nie było vypadkaŭ, kab chtości sa staršyniaŭ vyjechaŭ za miažu i padrabiazna apisaŭ hety miechanizm. Spuskajuć kankretnyja ličby za kožnaha kandydata? Ci dajuć tolki aryjenciry? Ci kažuć, kolki patrebna pisać u radki «suprać usich» i sapsavanych biuleteniaŭ?
Važny momant: u vynikovym pratakole niama ŭvohule nivodnaj sapraŭdnaj ličby. Jany USIE napisanyja z hałavy. Bo kali pačać ličyć realna, to na zvyčajnym učastku ŭ Minsku atrymajecca jaŭka 20-30%, kali nie mienš. I ŭsie astatnija ličby taksama pačnuć skakać — atrymajecca, što za pieramožcu prahałasavali 15% ad ahulnaj kolkaści vybarcaŭ. Taki pratakoł prosta nie prymuć u rajonnaj kamisii, bo jon zanadta vybivajecca z šerahu astatnich i dyskredytuje sami vybary.
6) Karekciroŭka vynikaŭ na rajonnym uzroŭni
Tearetyčna možna dapuścić, što na niejkim učastku členy kamisii ŭsio ž padličać hałasy adnosna sumlenna. Staršynia pieradaść pratakoł u rajonnuju kamisiiju — i nikoli nie daviedajecca, što z hetam arkušam adbyłosia paśla. Na miescy jaho mohuć prosta pierapisać, i prakantralavać heta niemahčyma.
Nahadajem, što ŭ 2020 hodzie suma hałasoŭ za Śviatłanu Cichanoŭskuju na tych niamnohich učastkach u Minsku, dzie vyviesili chacia b jakija pratakoły, pieravyšała ličbu hałasoŭ, jakuju CVK zaličyŭ Cichanoŭskaj u stalicy. Heta značyć, što častka pratakołaŭ była padmienienaja.
Kali va ŭčastkovuju kamisiju jašče moža patrapić niepadkantrolny čałaviek, to na rajonnym uzroŭni heta niemahčyma. Navat u 2020 hodzie nie było nivodnaha vypadku źlivu infarmacyi adtul.
7) Kančatkovaje źviadzieńnie vynikaŭ i ich publikacyja
Praź niekalki dzion paśla vybaraŭ Centrvybarkam publikuje kančatkovyja vyniki. Źviestki pa kankretnych učastkach nieviadomyja, jość tolki ahulny pakazčyk pa akruhach. Heta ŭskładniaje pošuk kankretnych falsifikacyj na nizavym uzroŭni, ale amatary elektaralnaj statystyki štoraz znachodziać vidavočnyja pravały arhanizataraŭ vybaraŭ.
Vydumvańnie ličbaŭ — čałaviečy faktar, i ad zbojaŭ nie zastrachavany nichto. Takija vypadki dazvalajuć čarhovy raz paćvierdzić usieahulnaść falsifikacyj.
Časam arhanizatary zabyvajucca damovicca pra sapsavanyja biuleteni, bo hety radok adsutničaje ŭ vynikovych tablicach. U vyniku na adnoj akruzie dekłarujuć, što nie byŭ sapsavany ŭvohule nivodzin biuleteń. A na susiedniaj akruzie robiać inačaj, i ŭ ich vyłaziać 200-300 sapsavanych. Vidavočna, što tak nie moža być.
Časam na niejkaj akruzie vynikovyja ličby vyhladajuć bolš-mienš realistyčnymi. Ale kali daśledčyk hladzić na ich biez akruhleńnia, atrymlivajecca, što ŭsie jany vyhladajuć nienaturalna — naprykład, 55,000%, 25,000%.
***
Niama nijakich prykmiet taho, što parłamienckija vybary-2024 adbuducca pa inšaj schiemie, čym abmalavana vyšej. Ale varta nahadać, što,
pavodle Kryminalnaha kodeksa, zaviedama niapravilny padlik hałasoŭ ci inšaje skažeńnie vynikaŭ hałasavańnia (artykuł 192) pahražaje falsifikataram terminam da 5 hadoŭ źniavoleńnia.
