U vialikaj razmovie z Radyjo Svaboda Rakicki raskazaŭ, čym zajmaŭsia ŭ Hienieralnaj prakuratury, što za čałaviek Andrej Švied, ci spraviadlivy jašče padzieł na «čyrvonyja» i «čornyja» kałonii, a taksama jak prakurorskija rabotniki hladzieli na pratest 2020 hoda.
«Z prychodam Šejmana prakuraturu ŭbudavali ŭ vertykal»
— Alaksandar, raskažycie pra siabie: adkul vy rodam, dzie vučylisia, dzie pracavali?
— Ja naradziŭsia ŭ Maładzčnie ŭ 1974 hodzie. Tam ža skončyŭ škołu. Potym — Akademiju kiravańnia pa specyjalnaści «pravaznaŭstva». Zatym pastupiŭ u 1996 hodzie na słužbu ŭ Mienskuju transpartnuju prakuraturu. Tam pracavaŭ pamočnikam prakurora, śledčym. U 1998 hodzie staŭ pracavać u aparacie Hieneralnaj prakuratury, prakuroram mižnarodna-pravavoha adździełu. U 2001 hodzie — prakuroram u nahladzie za zakonnaściu vykanańnia kryminalnych pakarańniaŭ. Ad 2008 hodu pracavaŭ u navukova-praktyčnym centry Hieneralnaj prakuratury, byŭ načalnikam adździełu navukova-metadyčnaha zabieśpiačeńnia prakurorskaha nadhladu.
— Patłumačcie, čym zajmajecca hety navukovy centar?
— Kankretna majo padraździaleńnie zajmałasia raspracoŭkaj metadyčnych rekamendacyj dla ažyćciaŭleńnia prakurorskaha nadhladu ŭ roznych halinach, u padtrymcy dziaržaŭnaha abvinavačańnia. Zatym — kryminalahičnyja daśledavańni roznych vidaŭ złačynnaści (karupcyi, złačynnaści niepaŭnaletnich i h.d.). Udzielničali ŭ raspracoŭcy dziaržaŭnych prahram baraćby sa złačynnaściu. Šmat usiaho było. My zajmalisia mienavita kryminalohijaj, a nie kryminalistykaj. Kryminalohija — heta navuka, jakaja vyvučaje pryčyny i ŭmovy źjaŭleńnia złačynnaści, raspracoŭkaj zachadaŭ dla jaje kantrolu.
— Značyć, vy ŭ centralnym aparacie Hieneralnaj prakuratury byli kala 20 hadoŭ?
— Usio tak. Padychody za hety čas źmianilisia. Raniej śledztva było adnym z kirunkaŭ našaj dziejnaści, vielmi važnym. U 2000-ja jaho zabrali, jak vyśvietliłasia, nie kančatkova. Systema orhanaŭ była vybudavanaja jašče ŭ savieckija časy, takoj jana prykładna i zastałasia ŭ Biełarusi. Prybrali jašče vajskovuju prakuraturu, transpartnuju. Paśla raśśledavańnia spravy tak zvanaha «eskadronu śmierci» źniali prakurora Aleha Bažełku, šmat ludziej u MUS, u KDB. I ŭ hetym sensie prakuratura z prychodam Viktara Šejmana stała ŭbudoŭvacca ŭ vertykal ułady. Da hetaha jana była jašče jak bolš-mienš samastojny orhan. Dalej hieneralnyja prakurory Mikłaševič, Vasilevič, nivodnaha nie było vychadca mienavita z orhanaŭ prakuratury. Na moj pohlad, heta rabiłasia jakraz dla taho, kab ubudavać prakuraturu ŭ łukašenkaŭskuju vertykal.
«Nichto nie vyłučaŭsia na ahulnym fonie»
— Kahości z hieneralnych prakuroraŭ, ź jakimi vy papracavali, vy mahli b adznačyć jak dobraha kiraŭnika?
— Z hieneralnych prakuroraŭ — nie. Ale byŭ vydatny specyjalist namieśnikam hieneralnaha prakurora — Mikałaj Kupryjanaŭ, carstva jamu niabiesnaje. Jon byŭ uzoram prakurorskaha rabotnika. Što tyčycca majoj dziejnaści, to sa źmienami kiraŭnikoŭ pieramienaŭ u mianie nie było. Chtości rabiŭ upor na prafilaktycy złačynnaj dziejnaści, u pryvatnaści Vasilevič. Chtości pracavaŭ biez akcentaŭ niejkich. Nichto nie vyłučaŭsia na ahulnym fonie.
— U bytnaść śledčym ci pracavali vy ź niejkimi hučnymi spravami?
— Nie, spravy nia mieli vialikaha rezanansu. Heta byli i zabojstvy, i karupcyja ŭ mytnych orhanach, i pieravyšeńnie paŭnamoctvaŭ, i ciažkija cialesnyja. Što tyčycca spravy, jakaja zapomniłasia, to pryhadaju vypadak u Barysavie. Heta było na čyhunačnym vakzale, były «afhaniec» padymaŭsia pa leśvicy z hramadzkaj prybiralni. Sprava była zimoj, jon paśliznuŭsia, a milicyjantam padałosia, što jon pjany, stali zatrymlivać, niezakonna prymianili ŭ dačynieńni mužčyny fizyčnuju siłu. Jon atrymaŭ cialesnyja paškodžańni, sprabavali pryciahnuć da administracyjnaj adkaznaści. U vyniku našaha raśśledavańnia try supracoŭniki milicyi byli abvinavačanyja za pieravyšeńnie ŭłady.
«Padzieł u kalonijach na kasty — spadčyna SSSR»
— Vy taksama šmat pracavali ź biełaruskaj penitencyjarnaj systemaj. Naviedvali turmy, kalonii, SIZA asabista?
— Tak, viadoma. Vielmi šmat ustanovaŭ. Mabyć, bolšuju častku, kali nia ŭsie. Kali havaryć pra turmy, to heta całkam zakrytyja ŭstanovy, asoby adbyvajuć pakarańnie ŭ kamerach na 2-6 čałaviek. Jany 24 hadziny na dzień pad nahladam supracoŭnikaŭ turmy. Što tyčycca kalonij, to heta žyłyja karpusy, kala kožnaha ź ich lakalnyja zony, aharodžanyja płotam ź sietkaj. Dzieści žyłyja karpusy padzielenyja na pakoi pa čatyry-šeść čałaviek, dzieści jość i pa sto. U kožnaj kalonii jość vytvorčaść — dzieści meblu źbirajuć, dzieści metałavytvorčaść. Jość jašče stałoŭki, stadyjon, klub, u bolšaści kalonij — carkva. Da hetych abjektaŭ źniavolenyja nia majuć pastajannaha dostupu, tolki pa paradku dnia.
— Ci byli vy ŭ kamerach dla asudžanych na pažyćciovaje źniavoleńnie i dla tych, chto čakaje vykanańnia śmiarotnaha prysudu?
— Tak, bačyŭ. Pažyćciovaje źniavoleńnie ŭ nas adbyvajuć u Žodzinie i Hłybokim. Heta toj ža turemny režym, tolki bolš uzmocnienaja achova. Asobnyja bloki na terytoryi turmy ci kalonii. Ludzi nie siadziać u «adzinočkach», zvyčajna heta kamery na 2-4 čałavieki. Što tyčycca «rasstrelnych», to jany čakali vykanańnia prysudu ŭ SIZA № 1 Miensku (na vulicy Vaładarskaha — RS), u kamerach, jakija znachodziacca ŭ padvale ŭstanovy.
— Ci praŭda, što isnujuć tak zvanyja «čyrvonyja» i «čornyja» kalonii? U adnych nibyta kiruje administracyja, a ŭ inšych — kryminalniki…
— Heta ŭ minułym było takoje raździaleńnie. Heta spadčyna SSSR, u kalonijach było takoje dzialeńnie na «błatnych», «mužykoŭ» i ludziej, jak ciapier pryniata havaryć, ź nizkim sacyjalnym statusam. Heta było pierajšło i ŭ biełaruskuju penitencyjarnuju systemu. Umoŭny padzieł na «čyrvonyja» i «čornyja» kalonii isnavaŭ da pačatku 2000-ch. Naprykład, u Miensku kalonija № 1 ličyłasia «čyrvonaj», u Navapołacku — «čornaja». Potym sytuacyja vypraviłasia. Heta było papularnym da taje pary, pakul było šmat kryminalnych hrupovak, «varoŭ u zakonie». Padzieł na kasty asudžanych uvohule adyšoŭ u minułaje, aproč «ludziej ź nizkim sacyjalnym statusam». Ja liču, što heta pakinuli administracyi kalonij dla taho, kab było zručniej kiravać. Hety padzieł całkam kantralavany. Na moj pohlad, navat toje, što zastałosia, varta vykaraniać. Na siońnia ŭsie 100% viaźniaŭ padpisvajuć papiery ab naležnych pavodzinach. Naprykład, za što ciapier pryciahvajuć da adkaznaści ŭ kalonijach, pryznačajuć ŠYZA ci PKT, pazbaŭlajuć pieradač. U asudžanych jość abaviazak prybirać žyłyja pamiaškańni. I z daŭniaj pary hetym zajmajucca tolki ludzi ź nizkim sacyjalnym statusam. Kali ty pojdzieš myć prybiralniu, to pierachodziš u hetuju kastu. Kali administracyja zachoča pryciahnuć da pryborki kahości tak, a jon admovicca, to heta nahoda dla pakarańnia. Systema zakrytaja, mahčymaściaŭ dla biasčynstvaŭ vielmi šmat.
— Jak vy siońnia ŭsprymajecie ŭmovy adbyćcia pakarańniaŭ palityčnymi viaźniami?
— Na maju dumku, heta złačynstva suprać čałaviečnaści. Bolš za sotniu čałaviek, pa maich źviestkach, atrymali artykuł 411 KK «Niepadparadkavańnie patrabavańnie papraŭčaj ustanovy». Šmat ludziej bieź pierapynku znachodziacca ŭ ŠYZA, PKT. Ludziam stvarajuć nievynosnyja ŭmovy adbyćcia pakarańnia.
«Vyklikali na dopyt, praviali vobšuk»
— Čamu vy pakinuli Hieneralnuju prakuraturu?
— Padziei 2020 hodu aktyŭna abmiarkoŭvalisia siarod kaleh. Z kastryčnika pa śniežań 2020 hodu ja padrychtavaŭ niekalki dakumentaŭ, dzie davałasia nehatyŭnaja acenka dziejnaści supracoŭnikaŭ MUS i KDB. Dva listy tyčylisia kankretnaj kryminalnaj spravy. A jašče adzin dakument — heta ahulny zvarot da hieneralnaha prakurora Andreja Švieda. Ja havaryŭ ab biaździejańni orhanaŭ prakuratury. U červieni 2021 hodu mianie vyklikali na dopyt u orhany ŭłasnaj biaśpieki, byŭ praviedzieny vobšuk na pracoŭnym miescy, zabrali telefon, prahledzieli elektronnuju poštu. Usio heta doŭžyłasia kala vaśmi hadzin. Vyśvietliłasia, što adzin z hetych dakumentaŭ byŭ apublikavany i jon dyskredytuje Respubliku Biełaruś. Ja byŭ zaprošany na nastupny dopyt, na jaki nie źjaviŭsia, bo kalehi paviedamili, što planujecca zatrymańnie.
— Tady vy i vyjechali?
— Tak, mienavita. Znajomyja dapamahli dabracca da Maskvy, adtul palacieŭ u Jerevan, a ŭžo z Armenii ŭ Kijeŭ.
— U 2020 hodzie vy ŭdzielničali ŭ akcyjach pratestach?
— Hladzieć na ŭsio hetaje biezzakońnie było baluča. Heta razumieŭ nia tolki ja, ale i inšyja supracoŭniki prakuratury. Biaździejańnie ciapier užo zrazumiełaje, a tady jašče była nadzieja, što adkaznyja buduć pryciahnutyja da adkaznaści. Heta była ŭtopija. Ź siamjoj udzielničali ŭ akcyjach pratestu ŭ Maładečnie i Radaškavičach, u Miensku nie vychodziŭ.
«Švied razumieje, jak dziejničać u hetaj systemie»
— A ŭ cełym jakija nastroi byli ŭ Hieneralnaj prakuratury ŭ 2020 hodzie?
— Čakali, što buduć pryciahnutyja da adkaznaści asoby, jakija čynili prosta niemažlivyja rečy — hvałt, katavańni, zhvałtavańni. Šmat śviedčańniaŭ ža apublikavana. Niekatoryja supracoŭniki jeździli i ŭ lakarni, dapamahali paciarpiełym. Chtości źviazvaŭsia z apazycyjnymi siłami. Było čakańnie, jakoje potym akazałasia naiŭnym. Na siońniašni dzień centralny aparat prakuratury źmianiŭsia pracentaŭ na 70. U sakaviku 2021 hodu z prakuratury Horadzienskaj vobłaści zvolnili ŭ adzin dzień 26 čałaviek. Heta tak zvanaja «čystka šerahaŭ». Chtości ŭdzielničaŭ u pratestach, chtości publična vykazvaŭsia, a niechta niepublična. Ujavicie sabie maštab. Na siońnia staić kadravaje pytańnie, siaredniaje źviano syšło, a zamianić niama kim. Sprabujuć pryciahnuć kahości z rajonaŭ, a potym u pravincyi prakurorami rajonaŭ stanoviacca ŭžo praz paŭhoda paśla zakančeńnia VNU.
— Heta Andrej Švied takija čystki pačaŭ?
— Tak. U 2021 hodzie jon kazaŭ, što ŭ našych šerahach šmat zdradnikaŭ i čystki praciahnucca. Švied vielmi ambicyjny čałaviek. Dla jaho pryjarytet — heta karjera. Pry hetym jon daśviedčany specyjalist. Jon razumieŭ, jak dziejničać u hetaj systemie, jak ułoŭlivać žadańni, vykonvać daručeńni, apraŭdvać pažadańni. Heta ŭsio charakterna i savieckaj systemie, i našaj. Zabaŭnaja historyja była ŭ kantekście vykanańnia ŭ dziaržaŭnaj systemie daručeńniaŭ. Była łukašenkaŭskaja dyrektyva pry ministru ŭnutranych spraŭ Navumavu zabiaśpiečyć u kalonijach 100-pracentnuju zaniataść. Za niejki peryjad z peŭnych abłaściej prychodzili spravazdačy, što pryciahnuli nia 100%, a 104% asudžanych.
Sa Šviedam my znajomyja z kanca 1990-ch, siadzieli praz paru kabinetaŭ adzin ad adnaho. Jon byŭ prakuroram adździełu pa nadhladu za vykanańniem zakanadaŭstva orhanami daznańnia i śledztva.
— A minuły prakuror Alaksandar Kaniuk adroźnivaŭsia ad Švieda?
— Jamu byli nie ŭłaścivyja takija rezkija kroki. Kali brać padziei 2020 hodu, to Kaniuk nie zvalniaŭ ludziej, jakija ŭdzielničali ŭ pratestach, a šukaŭ niejkija kampramisy, sprabavaŭ damovicca ź imi.
«Byłyja kalehi mianie padtrymlivajuć»
— Čym zajmalisia va Ŭkrainie?
— Što tyčycca hramadzkaj dziejnaści, to źviazaŭsia z kiraŭnikom Biełaruskaha kryzisnaha centru ŭ Lvovie Alaksiejem Franckievičam, dapamahaŭ. Prasoŭvali prajekt zakonu ab lehalizacyi biełarusaŭ, jakija pryjaždžali žyć va Ŭkrainu. Dapamahaŭ ź jurydyčnaha hledžańnia pisać dakumenty. U mianie va Ŭkrainie jość rodnyja ludzi, jakija dapamahali. Znajšoŭ pracu navat u «Pryvatbanku», najbujniejšym dziaržaŭnym banku Ŭkrainy, na pazycyi supracoŭnika pa suviaziach z pravaachoŭnymi orhanami. Ale potym usio ž byŭ vymušany jechać. Vyjechaŭ praz paru dzion paśla pačatku vajny.
— Jak vy trapili ŭ ByPol?
— U sakaviku 2022 hodu ja atrymaŭ kantakt Aleha Talerčyka, my parazmaŭlali. Ja skazaŭ, što hatovy dapamahać ByPol. Na žal, zvarotnaj suviazi ad Talerčyka potym nie było. My nie byli znajomyja asabista, ale ja viedaŭ pra takoha čałavieka. U 2023 hodzie ŭ nas akazalisia ahulnyja znajomyja z Alaksandram Azaravym. I Azaraŭ prapanavaŭ pracu.
— Čamu adkryli svoj tvar? Mnohija byłyja siłaviki hetaha nia robiać.
— Bolšaść baicca za svaich rodnych — dziaciej, baćkoŭ. U mianie ž dzieci sa mnoj, a baćki, na žal, pamierli.
— Byłyja kalehi nia pišuć?
— Kantaktuju ź niekatorymi, zachoŭvajem adnosiny. Hetyja ludzi mianie padtrymlivajuć.
— Nichto nie prapanuje viarnucca nazad u Biełaruś?
— Kali ja byŭ va Ŭkrainie, to praz trecich-čaćviortych asobaŭ prychodzili takija prapanovy.
«Sarkazm da Łukašenki zaŭsiody prysutničaŭ»
— Jakaja vaša funkcyja siońnia ŭ ByPol?
— Pakazać usiu maštabnaść złačynnaj dziejnaści režymu i zrabić hetuju pracu systemnaj. Heta tyčycca i falsyfikacyi vybaraŭ, i hvałtu suprać mirnaha nasielnictva, i złačynstvaŭ suprać kanstytucyjnych pravoŭ i svabodaŭ hramadzian, i złačynstvaŭ suprać intaresaŭ słužby. Jurydyčnaja acenka dziejańniaŭ kankretnych asobaŭ. Heta takaja analityčnaja praca.
— Da 2020 hodu vy zadumvalisia, što ŭ Biełarusi niešta nia tak?
— Usie zadumvalisia, navat razumieli, što heta niapravilna, kali čałaviek zachoplivaje takuju vializnuju ŭładu. Siarod dziaržaŭnych słužboŭcaŭ i prakurorskich rabotnikaŭ ironija i sarkazm zaŭsiody prysutničali, Łukašenku nazyvali «łunolikij»,«soncapadobny». Maŭlaŭ, hladzi, jakuju dzikaść pryniaŭ «soncapadobny». Hetyja pracesy byli vidavočnyja, ale ź imi mirylisia da adkrytaha biezzakońnia.
— U sudach prakurorskija rabotniki i sudździ pracujuć u adnoj sčepcy?
— Praces arhanizavany takim čynam, što heta, pa sutnaści, adna sčepka. Jość vypadki, kali da pačatku sudździa razmaŭlaje z prakuroram, uzhadniajuć prysud. Heta adbyvajecca nie zaŭsiody. Ale isnuje praktyka, kali sprava dajšła da sudu, to pavinien być vyniesieny abvinavaŭčy prysud. I da 2020 hodu byli vypadki, kali pryncypovyja prakurory admaŭlalisia padtrymlivać abvinavačańnie, jany danosili kiraŭnictvu svaju pazycyju — i tady ich da pracesu nie dapuskali. U spravach palitviaźniaŭ dakładna jašče da pačatku sudu i sudździa, i prakuror viedajuć, jakim budzie vyrak.
Čytajcie taksama:
Staŭ viadomy źmiest «apieracyi №4» z płana «Pieramoha». Ažyćciavić jaje bolš nie atrymajecca
«Bajpoł» vyjaviŭ jašče adnaho biełarusa-vahnieraŭca va Ukrainie. Heta bomž ź siamiu sudzimaściami
«Bajpoł» apubličyŭ novaha svajho supracoŭnika — prakurora, jaki zvolniŭsia ŭ 2021 hodzie
maładyja mohuć nie viedać, a stałyja zabyć... da taho, jak «łunolikij» padmiaŭ usio pad siabie, isnavała 3 haliny ŭłady -
1. zakanadaŭčaja - parłamient
2. vykanaŭčaja - prezident
3. viarchoŭny sud