Siarod pieršamajskich śviataŭ savieckaha pieryjadu najbolš admietnymi byli, badaj, dva. Piša Vital Taras.
1 maja 1986 hodu ŭ Homieli adbyłasia śviatočnaja demanstracyja, padčas jakoj tysiačy ludziej trapili pad radyjektyŭnyja apadki. Vyšejšaje partyjnaje načalstva SSSR i BSSR pra maštab Čarnobylskaj katastofy ŭžo dobra viedała.
1 maja 1960 hoda zdaryŭsia adzin z hałoŭnych epizodaŭ chałodnaj vajny. U rajonie Jekacierynburha (tady Śviardłoŭska) byŭ źbity amierykanski samalot U‑2.
Piśmieńnica Kłara Skopina, jakaja była ŭ toj čas karespandentkaj «Komsolskoj pravdy», u svaich uspaminach pryvodzić apoviad saŭhasnaha kiroŭcy Uładzimira Suryna. U toj dzień ranicaj jany razam ź siabrami sabralisia za śviatočnym stałom. Raptym pačuli niejki šum, padobny da sireny, potym ubačyli ŭ niebie parašutysta. Pavodle Suryna, padjechali na mašynie da miesca jaho pryziamleńnia akurat u čas: «pryziamliŭsia parašutyst nie vielmi ŭdała — upaŭ na śpinu. My kinulisia da jaho. Dumka była adna — dapamahčy (…) Stali tušyć parašut i bačym — na im nieruskija litary. U hety momant ja zaŭvažyŭ u lotčyka pistalet». Karaciej kažučy, pilnyja savieckija saŭhaśniki zdali špijona ŭładam.
Jaho zvali Frensis Hery Paŭers.
U toj dzień jon vylecieŭ z vajennaj bazy ŭ Turcyi i paśla dazapraŭki ŭ Pakistanie nakiravaŭsia na bazu ŭ Narviehii praz terytoryju SSSR. Samalot pavinien byŭ adoleć 4 tysiačy mil. Heta byŭ nie pieršy palot amierykanskich samalotaŭ takoha kštałtu nad Savieckim Sajuzam z metaj fatahrafavańnia vajennych abjektaŭ. Kanstrukcyja U‑2 była niezvyčajnaj: jaho daŭhija kryły byli takoha vuzkaha siačeńnia, što jon litaralna machaŭ imi ŭ palocie. Samalot byŭ lohki, nie raźličany na vialikija hruzy. Ale jon vykonvaŭ paloty na vyšyni da 22 tysiač mietraŭ i byŭ niedasiahalny dla savieckich źniščalnikaŭ, a taksama dla zienitčykaŭ.
Tamu Paŭers byŭ absalutna spakojny, kali ŭbačyŭ daloka ŭnizie pad saboj SU‑9 (hety źniščalnik lotaŭ na zusim nizkich vyšyniach). Jon nie moh viedać, što saviecki lotčyk atrymaŭ zadańnie iści na taran, ale nie zmoh hetaha zrabić. Ale nie viedaŭ Paŭers i taho, što savieckaja PPA ŭžo mieła rakiety kłasu «ziamla‑pavietra» z dakładnym naviadzieńniem. U‑2 byŭ źbity pieršym ža strełam. Piłot katapultavaŭsia na vyšyni 4,5 kiłamietry. Ale prablema była ŭ tym, što rakietčyki nie bačyli, što rakieta trapiła ŭ cel. Byli vypuščany jašče siem rakiet, i adna ź ich trapiła ŭ MIH — adzin z dvuch, jakija vylecieli na pierachop amierykanskaha samalota. U vyniku zahinuŭ lotčyk Siarhiej Safonaŭ.
Ničoha z hetaha savieckaja presa, zrazumieła, nie paviedamlała. Maskva maŭčała piać dzion. A 5 maja kiraŭnik SSSR Chruščoŭ, vystupajučy na siesii Viarchoŭnaha Savieta, niečakana, prykancy dakłada zajaviŭ, što amierykanski špijon byŭ źbity nad Savieckim Sajuzam ź pieršaha strełu. Rakietčyki atrymali dziaržaŭnyja ŭznaharody. (Darečy. heta byŭ pieršy ŭkaz, padpisany novaabranym staršyniom prezidyjuma VS Brežnievym).
Amierykancy admaŭlalisia pryznać fakt špijanažu — jany nastojvali na tym, što samalot vioŭ mieteanazirańni na miažy z SSSR i zabłukaŭ. 16 maja ŭ Paryžy pačałasia čatyrochbakovaja sustreča z udziełam prezidentaŭ ZŠA, Francyi, premjer‑ministra Vialikabrytanii i staršyni Saŭmina SSSR Chruščova. Jany pavinny byli vyznačyć status Bierlina, jakija paśla vajny zastavaŭsia padzielenym na siektary pamiž krainami‑pieramožcami Hiermanii. Ale Chruščoŭ zapatrabavaŭ prabačeńniaŭ ad prezidenta Ejzienchaŭra za palot amierykanskaha samalota nad SSSR. Ale toj admoviŭsia, nastojvajučy na svaim daŭnim prajekcie «Čystaje nieba», jaki byŭ pavinien harantavać biaśpieku zachodnich krain i dazvalaŭ by padobnyja paloty. Tady Chruščoŭ zajaviŭ, što dalejšaja dyskusija nie maje sensu i sustreča sarvałasia. («Bierlinski kryzis» chutka ledź nie pryvioŭ da pačatku vajny ŭ Jeŭropie, a sam Bierlin byŭ padzieleny ścianoj).
Frensisa Paŭersa sudzili ŭ Maskvie ŭ žniŭni 1960. Dali dziesiać hadoŭ, ale paźniej abmianiali na savieckaha špijona, pałkoŭnika dziaržbiaśpieki Rudalfa Abiela (psieŭdanim Uiljama Fišera), aryštavanaha ŭ ZŠA.
Hetaja historyja apisanaja ŭ savieckich knihach i kinafilmach šmat razoŭ i stała svajho rodu apokryfam. Niadaŭna na 1 rasijskim kanale vyjšoŭ čarhovy sieryjał na hetuju temu. Pryčyna ŭ nastalhii pa tych časach, kali Saviecki Sajuz (a dla mnohich heta toje samaje, što i Rasija) była «supierdziaržavaj». Na pačatku 60‑ch SSSR dasiahnuŭ apahieja svajoj mahutnaści. Jon vyrablaŭ balistyčnyja rakiety, pavodle vyrazu Chruščova, «jak sasiski». Voś tolki sapraŭdnych sasisak u savieckich kramach nie chapała.
Pabočnym efiektam honki ŭzbrajeńniaŭ staŭ palot Haharyna ŭ kosmas — mieniej, čym praz hod paśla incydenta z Paŭersam. Ale ni paloty ŭ komas, ni mižkantynientalnyja rakiety «Satana» ź jadziernymi bojehałoŭkami, ni supiermahutnaja jadziernaja zbroja nie zmahli zapabiehčy zaniapadu savieckaj impieryi. Nadziei novych dyktataraŭ na toje, što naŭjanaść u ich jadziernch materyjałaŭ albo sučasnych atamnych technałohij nadaduć mocy i mižnarodnaha prestyžu ich režymam — usiaho tolki škodnaja iluzija.
