450 hod nazad, 26 studzienia 1564, adbyłasia Ulskaja bitva. Heta była druhaja, paśla Oršy, pa značeńni pieramoha vojska VKŁ u zmahańni z Maskvoj u XVI stahodździ. Piša historyk Andrej Januškievič.
Vojska VKŁ druhoj pałovy XVI st. Hrafika Juliuša Kosaka.
Nahadajem, jak raźvivalisia padziei. Išła ŭ samym razhary Inflanckaja vajna.
Ad 1562, paśla skančeńnia pieramirja, raspačalisia vajennyja dziejańni pa ŭsioj linii miažy pamiž VKŁ i Maskoŭskaj dziaržavaj. 15 lutaha 1563 paśla maštabnaj abłohavaj apieracyi maskoŭcam zdaŭsia Połack. Zachop značnaha kavałka terytoryi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha adrazu pierachiliŭ bałans sił u vajnie na karyść maskoŭcaŭ.
Lićviny musili pajści na haniebnyja pieramovy, kab spynić ekspansiju i jak śled padrychtavacca da adporu niepryjaciela. U śniežni 1563 h. — studzieni 1564 u Maskvie znachodziłasia litoŭskaje pasolstva na čale ź Juryjem Chadkievičam. Damovicca, adnak, ab pieramirji na prymalnych umovach jamu nie ŭdałosia.
U Maskvie nie chacieli iści na sastupki, vychvalajučysia svaim pośpiecham pad Połackam i pahražajučy novym udaram pa biełaruskich ziemlach VKŁ.
I sapraŭdy, paralelna z dypłamatyčnymi pieramovami maskoŭskaje vojska rychtavałasia da novaj vypravy. U Smalensku šykavałasia vializnaje vojska na čale z Vasilom Siarebranym. Druhaja hrupoŭka pavinna była vyjści z Połacka. Jaje ŭznačalvaŭ novapryznačany połacki vajavoda Piotr Šujski i naličvała jana, pa śviežych padlikach rasijskaha daśledčyka V. Pienskoha, kala piaci tysiač vajskoŭcaŭ.
Dla Vialikaha Kniastva nastupiŭ «momant iściny». Kali stratu Połacka možna było śpisać na niečakanaść napadzieńnia i niepadrychtavanaść da jaho ŭ zimovy čas, to paŭtareńnie padobnych padziej praz hod aznačała b elemientarnuju niazdolnaść dziaržavy abaranić svaje ziemli pad mahutnym naporam praciŭnika.
Tamu litviny rychtavalisia jak mahli da luboha pavarotu padziej.
U Łukomli stajała małalikaje vojska pad kamandaj hietmanaŭ Mikałaja Radziviła Rudoha i Ryhora Chadkieviča. Jano składałasia ź niekalkich rotaŭ najmanych žaŭnieraŭ i kvołaha paspalitaha rušańnia, jakoje nie pryvykła źbiracca ŭzimku. Hietmany mieli pad rukoj tysiačy paŭtary bajazdolnych žaŭnieraŭ.
Dobra papracavała vyviedka, paviedamiŭšy, što niedaloka znachodzicca maskoŭskaje vojska. Hietmany rušyli napierad, u Čašnikach atrymali źviestku, što roty na čale z Ryhoram Bakam i Barkułabam Korsakam ustupili ŭ boj z maskoŭskim avanhardam. Asnoŭnaje maskoŭskaje vojska było niepadalok.
Supiarečlivymi źjaŭlajucca źviestki krynic ab padrychtavanaści da boju maskoŭskaha vojska.
Adkaz na hetaje pytańnie źjaŭlajecca najvažniejšym dla razumieńnia chodu i charaktaru bitvy. Ci było maskoŭskaje vojska padrychtavana da bitvy, ci byŭ dla jaho napad vojska VKŁ niečakanym?
Krynicy śviedčać, što bitva adbyłasia pozna ŭviečary. Lićviny napali na maskoŭski łahier. Maskoŭskija žaŭniery nie mieli pry sabie zbroi i nie stajali ŭ bajavych šychtach:
«Carovy ž vajavody nie tolki daśpiechi (nie) paśpieli na siabie ŭskłaści, ale i ŭ pałki stać nie paśpieli». Letapis abvinavačvaje vajskoŭcaŭ u niadobrasumlennym vykanańni abaviazkaŭ: «…išli nie pa haspadarskim zahadzie, nie starožka i nie ŭ pałkach (nie ŭ bajavym strai), i daśpiechi svaje i zbroju vieźli ŭ saniach». Chranist Alaksandr Hvańjini śviedčyć, što «na Maskvu ŭdaryli, jakaja była nieaściarožnaja i nie zmahła padrychtavacca da abarony, a našy, nie dajučy im apomnicca, biez adpačynku siekli luboha, chto traplaŭsia pad ruku».
Takim čynam, udar lićvinaŭ akazaŭsia dla maskoŭcaŭ poŭnaj niečakanaściu; maskoŭcy nie zdoleli apamiatavacca i akazać supraciŭleńnie.
Pierałomnym momantam siečy stali ŭcioki z pola boju paranienaha kamandzira maskoŭskaha vojska, vydatnaha vojenačalnika Šujskaha. Jaho zabiŭ ci to šlachcič Kaspar Šviajkoŭski, ci to niejki połacki sielanin siakieraj — krynicy kažuć pa-roznamu.
Paśla hetaha pačałasia ŭsieahulnaja panika. Žaŭniery VKŁ hnalisia za vorahami cełych piać milaŭ. Šmat maskoŭcaŭ patanuła ŭ rekach i zahinuła ad ruk sialan z najbližejšych viosak.
U bitvie zahinuŭ albo byŭ uziaty ŭ pałon amal uvieś kamandny skład maskoŭskaha vojska — 150 čałaviek, u asnoŭnym vajavody, tysiackija, sotniki.
Zvyčajnym «dzieciam bajarskim» udałosia ŭciačy, karystajučysia ciemraj. Adnak ŭ hetym i zaklučaŭsia hałoŭny efiekt — hibiel hałoŭnakamandujučaha zrabiła vialikaje ŭražańnie na maskoŭskaha cara Ivana Žachlivaha. Atrymany pałon staŭ važnym arhumientam u dalejšych pieramovach z Maskvoj.
Kiraŭnictva VKŁ vykarystała pieramohu pad Ułaj u prapahandysckich metach napoŭnicu. Akcentavałasia ŭvaha pieradusim na tym, što lićviny spravilisia z maskoŭcami ŭłasnymi siłami, biez dapamohi palakaŭ.
Karaleŭski dvor u Polščy, a ŭśled za im i šyrokija hramadskija koły daviedalisia pra bitvu najpierš sa znakamitaha «lista Radziviła». Radzivił stvaryŭ viziju adkrytaha, sumlennaha boju, žadajučy damahčysia maksimalnaha efiektu pry ŭździejańni na čytača. Radziviłaŭski list nieŭzabavie, namahańniami Mikałaja Kryštafa Radziviła Sirotki, byŭ nadrukavany ŭ Niamieččynie. Rozhałas pra Ulskuju bitvu raźniośsia pa ŭsioj Jeŭropie.
U hety čas u Varšavie na karonnym sojmie adbyvalisia pieramovy ab zaklučeńni unii pamiž Karonaj i Kniastvam. Adnoj z pryčyn raspačynańnia ŭnijnych pieramoŭ było paharšeńnie vajennastratehičnaha stanovišča VKŁ u vyniku straty Połacka. Razhrom maskoŭcaŭ pad Ułaj usio pieravaročvaŭ i davaŭ lićvinam tak patrebnuju inicyjatyvu ŭ vajnie. Kancler VKŁ i vilenski vajavoda Mikałaj Radzivił Čorny zharnuŭ pieramovy, spasłaŭšysia na važnyja spravy ŭ VKŁ. Zaklučeńnie unii było adciahnuta.
Praź niekalki dziesiacihodździaŭ aŭtar «Chroniki Litoŭskaj i Žamojckaj», pišučy pra bitvu pad Ułaj 1564 h., padsumavaŭ: «I z tych časoŭ siadzieŭ maskal cicha…».
* * *
Inflanckaja (Livonskaja) vajna (1558—1583), vajna pamiž Maskoŭskaj dziaržavaj, z adnaho boku, i Livonskim ordenam, Vialikim Kniastvam Litoŭskim (potym Rečču Paspalitaj), Šviecyjaj za kantrol nad Livonijaj. Dla Maskovii heta była vajna za vychad da Bałtyki. Padčas vajny mocna paciarpieli ŭschodnija biełaruskija ziemli. Maskoŭskaje vojska ŭziało Połack, jaki ŭtrymlivała 16 hadoŭ. Asłablenaje vajnoj, VKŁ vymušana było padpisać Lublinskuju uniju z Polščaj. Vajna skončyłasia JamZapolskim miram, Połack, Vieliž i Livonija viarnulisia ŭ skład VKŁ.
Hibiel Šujskaha. Polski chranist Maciej Stryjkoŭski u paemie, pryśviečanaj bitvie na Ule, apisaŭ hibiel Piatra Šujskaha. Słaŭny vajavoda, aŭtar pieramoh nad kazanskimi tatarami i nad šviedami ŭ Livonii, ratujučysia, paprasiŭ sielanina advieźci jaho žyvym u Połack. Adnak sielanin, spakusiŭšysia na załaty łancuh, jaki Šujski mieŭ na šyi, zabiŭ vajavodu siakieraj. Kali pra heta stała viadoma Radziviłu, piša Stryjkoŭski, kniaź zapłakaŭ ad soramu, zahadaŭ hodna pachavać Šujskaha, a sielaninu jak maradzioru adsiekčy hałavu.
* * *
Andrej Januškievič — historyk, kandydat histaryčnych navuk. Aŭtar knihi «Vialikaje Kniastva Litoŭskaje i Inflanckaja vajna 1558-1570 hh.»
