Padziei va Ukrainie ŭskałychnuli razmovy pra departacyju krymskich tataraŭ za savieckim časam — mienavita tamu siońnia ich dzieci i ŭnuki nie chočuć dałučacca da Rasii. My pasprabavali adšukać naščadkaŭ krymskich tataraŭ u Biełarusi. I nakiravalisia ŭ Klecki rajon, dzie, pavodle apošniaha pierapisu, žyvie 82 tataryny.
Imam Ściapan Kazakievič
Klecki malelny dom
Baćki i dziady Amini Abramovič, pač. XX st.
Adšukać kleckich tataraŭ niaprosta. Niekali musulmanskija vioski pieratvarylisia całkam u biełaruskija. Miascovyja žychary na pytańnie, dzie ŭ vas tut žyvuć tatary, tolki razvodziać rukami — amal nikoha ŭžo nie zastałosia. Ale ŭ Ivanavie nam šancuje: u baćkoŭskuju chatu viarnuŭsia žyć Ściapan Kazakievič — dypłamavany historyk, jaki vykonvaje abaviazki imama ŭ Klecku.
Z vyhladu Ściapan Iosifavič nie nadta padobny da typovaha biełarusa. Apošniaha tataryna ŭ vioscy, jakaja niekalki stahodździaŭ tamu była spres musulmanskaj, vydajuć vuzkija, raskosyja vočy.
U cahlanaj chacie nad uvachodam u pakoj visić cytata z Karana, zatoje ŭ kucie — pravasłaŭnaja ikona.
Baćki Ściapana byli tatarami, tata navat niejki čas byŭ imamam u susiednim Asmołavie. A voś dzieci ŭžo nazyvajuć siabie biełarusami.
«Moładź užo całkam asimilavałasia, — pryznajecca jon. — Kali tataryn ažaniŭsia z pravasłaŭnaj, to mama vychoŭvaje dziaciej nie patatarsku». Kaliści šlub ź inšavierkaj ličyŭsia dla biełaruskaha tataryna hańbaj. Ale musulmanaŭ stanaviłasia ŭsio mienš, i kali prytrymlivacca tradycyi, krovaźmiašeńnia było b nie paźbiehnuć.
Kazakievič vykonvaje abaviazki imama ŭ susiednim Klecku, niekalki razoŭ na tydzień jedzie čytać kazani. Pavodle pierapisu 2009 hoda, na Kleččynie nazvali siabie tatarami 82 čałavieki, ale aktyŭnych viernikaŭ značna mieniej. Viery trymajucca ŭ asnoŭnym stałyja ludzi.
«Usie prychadžanie ŭžo pierasiahnuli 70hadovy ŭzrost, — raskazvaje Ściapan Iosifavič. — Moładź uśled za saboj jany padciahvajuć tolki na vialikija śviaty, naprykład, na Kurban-Bajram».
500 hadoŭ razam
Tatary źjavilisia na Kleččynie ŭ pačatku XVI stahodździa. Krymčaki tady dajšli da Centralnaj Biełarusi, dzie byli ŭščent raźbityja vojskam na čale ź Michaiłam Hlinskim. Pałonnyja tatary zastalisia ŭ kleckich vakolicach.
Jašče na paŭstahodździa raniej Vitaŭt zaprasiŭ krymskich tataraŭ u Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, kab padmacavać vojska.
Achoŭčyja funkcyi tatary vykonvali i na Kleččynie. «Siarod tataraŭ abiraŭsia maršałak, jaki abaviazaŭsia pradastavić Radziviłam 1520 vieršnikaŭ. Tyja supravadžali mahnataŭ na vajnie ci padčas vandrovak», — raskazvaje Kazakievič.
Svoj rod jon vyvodzić z Ardy: ziamlu ŭ Ivanavie nabyŭ prapradziadula, jaki pryjechaŭ na terytoryju Biełarusi jašče ŭ časy Rečy Paspalitaj.
«Hanarusia, što tataryn!»
88hadovy Chasień Ibrahimavič Abramovič — jašče adzin aktyŭny viernik. Z žonkaj Aminiaj Murataŭnaj, taksama tatarkaj, jany ŭžo adśviatkavali dyjamientavaje viasielle — 60 hadoŭ razam! Siamja žyvie ŭ Klecku.
Baćka Abramoviča lubiŭ handlavać końmi, ale prafiesijna zajmaŭsia harbarstvam. «Uvieś čas davodziłasia pracavać z chimijaj: jak zhaniać poŭść sa skury? Smurod stajaŭ nievynosny!» — uzhadvaje dziacinstva Chasień. Da dobraha rabotnika z zamovami išli i biełarusy, i habrei. Siarod darosłych dyskryminacyi pa nacyjanalnaj prykmiecie tady faktyčna nie było.
«Baćku, byvała, kazali ŭ kałhasie: ach ty, tataryn! A jon adkazvaŭ: ja hanarusia, što tataryn!» — uzhadvaje Ściapan Kazakievič i pryvodzić prykład relihijnaj talerantnaści. Na pravasłaŭnyja śviaty adpačyvali i tatary, a da tatarskich śviataŭ dałučalisia i biełarusy.
Dzieciam razabracca z nacyjanalnymi asablivaściami było składaniej.
«Mova ŭ nas zhublenaja. Jaje nie viedali ni našyja baćki, ni dziady. Malilisia paarabsku, doma razmaŭlali pabiełarusku, a ŭ škole treba łamać jazyk papolsku», — raskazvaje Chasień Abramovič pra paradki ŭ Zachodniaj Biełarusi.
Nie razumieje jon i padychodaŭ kamunistaŭ: «Pisali ŭ pašparcie: tataryn. Ci habrej. A navošta heta pisać?»
Svaim dzieciam Chasień daŭ, jak kaža, «miašanyja imiony». Kim jany siabie vyznačajuć: biełarusami ci tatarami? «Jak zachočuć. My im dali svabodu vybaru», — kaža jon.
Pamiać pra banderaŭcaŭ
Chasień Abramovič paśpieŭ paŭdzielničać i ŭ Druhoj suśvietnaj. U 1944m jon pajšoŭ słužyć za kampaniju z tavaryšami, choć mieŭ admacavańnie ad vojska.
«Jak mianie zabrali ŭ vojska, što ž ja, budu tam malicca? Tam nie było kali… Nie malicca, a stralać treba. Usio i vyjšła z hałavy», — uzhadvaje jon.
Padčas vajny jamu daviałosia sustrecca z «banderaŭcami» padčas ich vyłazak pad Brest. Z taho času mierkavańnie ŭ jaho adnaznačnaje: «Banderaŭcaŭ nie vykaranić. Kolki ni budzie žyć pakaleńnie — usio adno jany banderaŭcy». Sočyć vieteran i za sučasnaj palitykaj. Toje, što sami tatary chočuć zastacca z Ukrainaj, to heta kryŭda na Stalina za departacyju. Ale ničoha, pryvyknuć».
Ściapan Kazakievič maje inšaje mierkavańnie. «Rasija hatovaja ŭsio pahłynuć. Pačałosia z Małdovy, kali Prydniastroŭje adabrali. Paśla Abchaziju i Asieciju adchapaŭ Pucin. Vielmi nachabny jon. Ale što rabić — siła…», — pieražyvaje jon za krymčakoŭ.
Dapamoha z Łondana
Dziakujučy bratu Chasienia, Stefanu Abramoviču, kleckija vierniki ciapier zajmieli malelny dom — staraja miačeć zhareła padčas vajny.
Stefan trapiŭ u stvoranuju SSSR polskuju armiju Andersa, jakaja ź ciaham času była vyviedziena ŭ Iran, a zatym udzielničała ŭ bajach u Italii. Jon byŭ kiroŭcam tanka. Paśla zakančeńnia vajny padraździaleńni armii Andersa byli rasfarmiravanyja. Tych, chto viarnuŭsia ŭ Biełaruś, Litvu i Ukrainu, čakała vysyłka na śpiecpasialeńnie ŭ Irkuckuju vobłaść…
A Stefan asieŭ u Vialikabrytanii. Naprykancy 1990-ch jon vyrašyŭ pabudavać chatu ŭ Klecku. Na radzimu jon tak i nie viarnuŭsia, ale padaryŭ dom viernikam. Tyja dabudavali minaret i stali vykarystoŭvać chatu jak malelny dom.
Emihracyja i asimilacyja
Paśla zakančeńnia Druhoj suśvietnaj vajny kleckija tatary atrymali mahčymaść pierabracca na stałaje žycharstva ŭ Polšču. Pakolki ich prodki pražyli na terytoryi VKŁ bolš za 500 hadoŭ, to narod ličyŭsia karennym i moh abrać sabie miesca pražyvańnia na terytoryi Polščy.
Z adnaho tolki Ivanava na Zachad źjechała 20 siemjaŭ. A baćki Ściapana Kazakieviča pierad darohaj zachvareli — pajezdku daviałosia adkłaści, i dazvolnyja dakumienty stracili siłu.
…Hod za hodam kolkaść tataraŭ u Biełarusi źmianšajecca. Suviaź z histaryčnaj radzimaj daŭno zhubiłasia, i mnohija tatary vyłučajuć siabie tolki pa relihijnaj, a nie nacyjanalnaj prykmiecie. I tamu nieminuča «źlivajucca» ź inšymi musulmanskimi mienšaściami.
«Tataram pry luboj uładzie žyłosia ciažka, — razvažaje Chasień Abramovič. — Pryciskali i ŭ carskaj Rasii, i za savieckim časam. Ci mahła b uźniknuć niezaležnaja tatarskaja dziaržava? Nie! Zanadta šmat supiarečańniaŭ pamiž nami, dyj niama lidara, jaki b zmoh abjadnać usich tataraŭ. Adnak kali b takaja dziaržava ŭźnikła, pierakanany: jana była b adnoj z samych mahutnych u śviecie».
Kleckija tatary
Na Kleččynie było try całkam tatarskija vioski: aproč Ivanava, heta Arda (ciapier tut možna znajści tolki adnaho tataryna) i Asmołava. Hetaja vioska viadomaja staražytnymi musulmanskimi mohiłkami. Na ich dahetul voziać chavać ludziej z Klecka. Ale tataraŭ u Asmołavie nie zastałosia. Miascovyja žychary pryniali vieru jevanhielistaŭ. U vioscy jość ich malelny dom, jak, darečy, i ŭ rajcentry.
Uradžajnyja tatary
Spradvieku isnuje nazirańnie, što tatary, dzie b jany ni žyli, źbirali bolšy ŭradžaj, čym susiedzi. «A to! My ž pracavityja, — śmiajecca Ściapan Kazakievič. — Tataram davodziłasia trymać vialikija haspadarki, bo tolki za ich košt i žyli». A Chasień Abramovič tłumačyć uradlivaść baćkavaj ziamli tym, što jon vyčyniaŭ skury. «Miasa pry skury, poŭść — za chataj była cełaja hara śmiećcia. Jak pierahnivała, to rabiłasia ŭhnajeńniem. I ŭ sto razoŭ lepšym, čym u susiedziaŭ!»
Tatary ŭ Biełarusi
Tatary — šostaja pa kolkaści nacyjanalnaja mienšaść Biełarusi. Pavodle pierapisu 2009 hoda, tatarami nazvalisia 7 316 čałaviek. Istotna bolš ruskich, palakaŭ, ukraincaŭ i habrejaŭ, prykładna stolki ž armianaŭ i cyhan.
Najbujniejšyja rehijanalnyja centry tataraŭ — Iŭje (samaja vialikaja supolnaść za miežami Minska) i Navahrudak. U hetych haradach zastalisia darevalucyjnyja miačeci. Ahułam pa Biełarusi adkryta kala dziesiaci miačeciaŭ i malelnych damoŭ.
U mnohich rajonach Uschodniaj Biełarusi naličvajecca ŭsiaho pa piaćsiem tataraŭ, i tolki ŭ Chocimskim rajonie — nivodnaha.
