Chaim i Viera Viejcmany.
Paradoks: u našaj krainie naradziŭsia tolki adzin biełaruski prezident, a voś Izrail atrymaŭ u try razy bolš. Miž inšym, i pieršaha. «Naša Niva» pabyvała na radzimie Chaima Viejcmana ŭ Motali napiaredadni jaho 140-hodździa.
Motal znachodzicca ŭ Ivanaŭskim rajonie. Chacia sami mieścičy kažuć pa-inšamu — Janava. Viejcman naradziŭsia tut 27 listapada 1874.
Pra takoha ŭradženca miastečka stała viadoma ŭžo ŭ naš čas. Chacia tady, za Savietami, kamu treba, toj viedaŭ. A kali chto ź viaskoŭcaŭ i čuŭ pra pieršaha prezidenta Izraila, to naŭrad ci nadavaŭ hetamu jakuju ŭvahu.
Padčas vajny amal usich motalskich jaŭrejaŭ rasstralali nacysty. A ŭratavanyja ŭ miastečka ŭžo nie viarnulisia. Tak suviaź pamiž dvuma narodami tut abarvałasia na dziesiacihodździ.
«Siamja Viejcmanaŭ žyła ŭ samym centry miastečka. Usiaho było narodžana 15 dziaciej, ale tolki dzieviać vyžyli. Usie atrymali vyšejšuju adukacyju. Chaim byŭ trecim pa liku dziciom,
— raskazvaje Maryja Ksionda, hałoŭny zachavalnik fondaŭ Motalskaha muzieja narodnaj tvorčaści. — Tut byli dźvie sinahohi i chiedar (jaŭrejskaja škoła). U Chaima z maleńkaha ŭzrostu byli zdolnaści da navuki. I jaho ŭ 11 hadoŭ baćki adpravili vučycca ŭ Pinskaje realnaje vučylišča. Pakul tam vučyŭsia, pryjazdžaŭ u Motal. A praz try hady i ŭsia siamja pierajechała ŭ Pinsk. Zatym usie pierabralisia ŭ Zachodniuju Jeŭropu. U 24 hadoŭ Chaim staŭ doktaram chimičnych navuk — heta vialiki vučony».
Baćka Chaima, Eŭzar, byŭ adukavanym čałaviekam. Zajmaŭsia lesahandlem. Pa Dniaproŭskim kanale, pa Muchaŭcy, pa Viśle spłaŭlaŭ les. Nie sam, zrazumieła, a najmaŭ ludziej. Maci, Rachiel, vychoŭvała dziaciej — siamja ž była vialikaja.
Paśla Pinska Chaim navuku spaścihaŭ u Niamieččynie, Šviejcaryi. Tam i dałučyŭsia da sijanisckaha ruchu. Jon vystupaŭ za stvareńnie jaŭrejskaj dziaržavy na «ziamli abiacanaj», a nie na terytoryi sučasnaj Kienii ŭ Afrycy — «płan Uhandy». Da 1918 hoda jon staŭ adnym z najpapularnych lidaraŭ sijanisckaha ruchu. Praciahvaŭ zajmacca i navukaj.
Jon pryniaŭ udzieł u stvareńni biazdymnaha porachu, štučnaj humy, vysokaaktanavaha paliva…
Razam z Ejntštejnam.
U 1948 hodzie Viejcmana abrali kiraŭnikom Suśvietnaj dziaržaŭnaj rady Izraila, a ź lutaha 1949 Knieset zaćvierdziŭ jaho pieršym prezidentam krainy. Ale Viejcman časta chvareŭ. Ad praciahłaj chvaroby jon i pamior 9 listapada 1952, praz hod paśla pieraabrańnia na druhi prezidencki termin.
«Da nas jaŭrei časta pryjazdžajuć, padtrymlivajuć z nami suviazi, šanujuć pamiać pra radzimu pieršaha prezidenta Izraila», — adznačaje Maryja Ksionda. Chacia asobnaha stenda pra Viejcmana tut niama: skiravanaść u muzieja inšaja.
U 1999 siudy pryjazdžała aficyjnaja delehacyja na čale z kiraŭnikom administracyi prezidenta Izraila Arje Šomieram. Była tady i plamieńnica Viejcmana Michal Brenier. Praŭda, na tym kantakty sa svajakami pačalisia i skončylisia.
«Tak i napišycie!»
U Motali zachavaŭsia dom Viejcmanaŭ. Ciapier jon znachodzicca na vulicy Łaźnievaj, 1. Tam haspadaryć baba Chryścia. Ale haspadaryć — hučna skazana: trymaje kluč i admykaje dźviery dla cikaŭnych.
«Što tut — ničoha niama. Kupiŭ hetu chatu i ničoha nie zrabiŭ»,
— heta baba Chryścia z paprokam da kiraŭnika analityčnaha centra Ecoom Siarhieja Musijenki. Jon nabyŭ dom, kab adrestaŭravać i stvaryć muziej. Pakul, praŭda, praca nie pačałasia.
Babcia Chryścia z 1935 hoda. Jaŭrejaŭ pamiataje ź dziacinstva. A voś pra Viejcmana zahavaryli mo tolki ŭ 1990-ch. Tady adšukali i jaho dom. Akazałasia, što prosta ŭ susiednim ź joj dvary.
«Ja dobra jaŭrejaŭ pamiataju: ja žyła kala ich. Maje baćka i dziadula byli rybakami. A jaŭrei ž handlavali. I baćka rybu im u kramy addavaŭ. To my vielmi siabravali. A idziem z babulaj da carkvy ci jašče kudy, a jany: «Tekla (da babuli), zajdzi». — «Adčapiciesia, u mianie niama hrošaj». A ŭ vajnu siamja jaŭrejskaha chłopčyka chavała ŭ siabie. «Baba ŭsio ŭ chleŭ niasie misu. Ja kažu: «Baba, što ty tut niejkuju ježu nosiš?» — «Heta ja śvińniam našu». — «Śvińniam u viadry nosiać». Pabyŭ jon u nas, a paśla baćka jaho ŭ partyzany zavioz. A dzie jon padzieŭsia, Haspodź jaho znaje».
Baba Chryścia.
«Paśla vajny ŭ chacie byŭ dzietdom (jana stajała ŭ centry, dzie ciapier kafe). A paśla dzietdom rasfarmiravali, i dyrektar chatu siudy pieravioz. Ažaniŭsia i zastaŭsia žyć. I voś takuju častku adkinuŭ, — baba Chryścia pakazvaje na fota na ścianie — na im dom Viejcmanaŭ značna bolšy. — Navošta ž taki dom dla žyćcia? Jon i tak by kazarma».
Tak dom Viejcmanaŭ vyhladaŭ da vajny.
A stajaŭ jon na miescy kaviarni.
Paśla ŭ im žyła žančyna. I ŭžo ŭ naš čas u jaje dom vykupiŭ Siarhiej Musijenka. Byłaja haspadynia była mocna zadavolenaja z toj uhody: novy dom kupiła i dzieciam dapamahła.
Pamiery doma vialikija navat u takim, «skaročanym», vyhladzie. Čatyry pakoi. Vysokija stoli, masiŭnyja dźviery, piečka…
«U nas taksama stol vysokaja — mietry 3, a tut mo 3,20. Hetyja doški (na padłozie) — jašče z tych časoŭ. Dom z dreva ź Biełaviežskaj puščy budavali», — raskazvaje žančyna.
U čatyroch pakojach amal niama ekspanataŭ. U adnym stajać łožak i šafa. Babcia kaža, što heta mebla ź jaŭrejskich chat. Ale nie Viejcmanava. Na ścienach — kopii fotazdymkaŭ pieršaha prezidenta Izraila.
«Ja ŭsim kažu: pamažycie jamu (Musijenku). Ničoha niama ŭ domie — śmiech ludski. Praŭdu pišycie, što tut ničoha niama. Hańba!» — pad kaniec «ekskursii» vydavie babcia Chryścia.
«Hałoŭnaje — zachavać…»
— Ja i nabyvaŭsia dla taho, kab zrabić muziejny kompleks. Ale heta ž vioska — tam niama takoj płyni turystaŭ, — raskazaŭ Siarhiej Musijenka. — Praca viadziecca, kab udychnuć žyćcio ŭ prajekt. Ceły cykł mierapryjemstvaŭ płanujecca pačać z 27 listapada, jakija buduć doŭžycca da «Motalskich prysmakaŭ» u žniŭni 2015.
Musijenka adznačyŭ, što ŭ pracy dapamahaje izrailski bok. Praŭda, havorka idzie nie pra zvyčajnuju muziejefikacyju, a šerah prajektaŭ. Chacieli b naładzić abmien ź izrailskimi studentami. A pakul źbirajuć ekspanaty.
— Pieradajuć pradmiety, navat z ZŠA. Usio heta abrastaje dobrym napaŭnieńniem. Pieradali aŭtabijahrafiju Viejcmana z aŭtohrafam Šymona Pieresa [uradženiec vałožynskaha Višnieva, dziaviaty prezident Izraila] Z polskimi restaŭratarami damova jość, kab zachavać hety dom, — tłumačyć Musijenka. Adnaŭlać jaho ŭ pieršapačatkovym vyhladzie nie źbirajecca. — Pry adnaŭleńni adkinutaj častki doma heta budzie novabud. I tady jon vychodzić za miežy dvara. Hałoŭnaje — zachavać toje, što jość.
***
Jašče adnym uradžencam Biełarusi, pasiołak Mir, jaki zaniaŭ kresła prezidenta Izraila, byŭ Załman Šazar (treci pa liku). A siomy prezident Izraila, Ezar Viejcman, byŭ plamieńnikam Chaima Viejcmana. Praŭda, naradziŭsia jon u Tel-Avivie.
