Bałaž Jarabik. Fota cepolicy.org
Stypiendyjat Fundacyi Karniehi ŭ Vašynhtonie i šmathadovy supracoŭnik niaŭradavaj amierykanskaj arhanizacyi «RAST» Bałaž Jarabik u svaim artykule «Novy pohlad na Biełaruś: rečaisnaść za miežami rytoryki» robić sprobu namalavać poŭnuju karcinu situacyi ŭ Biełarusi: u palitycy, ekanomicy i hramadstvie. Artykuł vidavočna pryznačany dla zamiežnaj aŭdytoryi – ekśpiertaŭ i śpiecyjalistaŭ pa Biełarusi ŭ ZŠA i krainach ES. Adnak biełaruskim čytačam budzie karysna paznajomicca ź mietadami, jakija ŭžyvajuć niekatoryja dziejačy dla taho, kab pradstavić našu krainu i Łukašenku za miažoj zhodna sa źmienami ŭ palityčnaj kanjunktury.
Artykuł Jarabika prapanuje asablivy punkt hledžańnia na adabranyja fakty i ličby. Čutki i pahałoski ad nienazvanych krynicaŭ vykarystany dla taho, kab sfarmulavać davoli značnyja, choć i nieabhruntavanyja vysnovy. Zaŭvažnyja tendencyi raźviernutyja takim čynam, kab palepšyć usprymańnie Alaksandra Łukašenki. Kampanija «Havary praŭdu» zrabiła pierakład artykuła Jarabika na ruskuju movu i raić jaho jak prykład dobraj analityki «Pieriesmatrivaja situaciju v Biełarusi: riealnosť za priediełami ritoriki».
U hetym artykule vykładzieny maje kamientary da niekatorych takich śćvierdžańniaŭ Jarabika. Uklučany taksama faktyčnyja prabieły, jakija naŭmysna ci vypadkova nie byli adlustravanyja ŭ artykule.
«Biełaruś maje doŭhuju historyju aŭtarytaryzmu».
Aŭtarytaryzm nie ŭłaścivy Biełarusi. Adnak Biełaruś maje historyju aŭtarytaryzmu za Łukašenkam, jaki ŭzurpavaŭ uładu ŭ 1994 hodzie. Bolš za toje, Biełaruś maje doŭhuju historyju supraciŭleńnia aŭtarytaryzmu. Da taho, jak da ŭłady pryjšoŭ Łukašenka, Biełaruś raźvivałasia jak kraina, što pavažaje asnoŭnyja svabody, pravy čałavieka i demakratyčnyja standarty kiravańnia.
«Ułada Łukašenki była ŭmacavanaja ŭ 1996 hodzie praz refierendum, adbyŭsia adkat demakratyčnaha pracesu».
Heta byŭ nie prosta refierendum — heta byŭ nielehitymny refierendum. U 1996 hodzie Viarchoŭny Saviet raspačaŭ praceduru impičmientu Łukašenki ŭ suviazi sa šmatlikimi parušeńniami im Kanstytucyi ŭsiaho za dva hady kiravańnia. Pracedura impičmientu była raptoŭna spynienaja ŭ vyniku ździełki, jakuju vyhandlavali vysokapastaŭlenyja pieramoŭščyki z Rasii. Hałasavańnie i padlik hałasoŭ na refierendumie kantralavaŭ Łukašenka, siły jakoha zachapili Centrvybarkam za niekalki dzion da hałasavańnia. Heta stała pačatkam aŭtarytarnaha režymu pad rasijskim pratektaratam, jaki pastupova raźviŭsia ŭ siońniašniuju dyktaturu.
«Paśla prezidenckich vybaraŭ 2010 hoda ŭrad žorstka razahnaŭ ludziej, jakija pratestavali suprać pieramohi Łukašenki».
Nie było «pieramoh Łukašenki» na vybarach paśla taho, jak jaho ŭpieršyniu abrali ŭ 1994 hodzie. Vybary 2010 hoda byli najbolš niespraviadlivymi i niedemakratyčnymi. 19 śniežnia ludzi pratestavali nie suprać «pieramohi» Łukašenki, a suprać sfalsifikavanych vybaraŭ. Dla paraŭnańnia, nikoli nie było nivodnaha narodnaha śviatkavanńnia z nahody «pieramohi» Łukašenki.
Dovad, što Łukašenka pieramoh by ŭ lubym vypadku, navat kali b vybary byli spraviadlivymi, nie vytrymlivaje krytyki.
Zamožny čałaviek adkryta kradzie ŭ kramie niešta, što jon moh kupić za svaje hrošy. Ci toj fakt, što jon «moh by kupić» hetuju reč, robić skradzienaje zakonnym nabytkam? Biezumoŭna ž, nie.
«Kolkaść aryštaŭ istotna źniziłasia ź ciaham času, što aznačaje rost prastory dla palityčnaj prastory».
Ale ž navat hrafik u artykule pakazvaje rost represij u Biełarusi ŭ 2014 hodzie! Mnohija byli ździejśnieny padčas čempijanatu śvietu pa chakiei ŭ mai. Bolš za toje, nie biarecca pad uvahu toje, što mnohija palityki i aktyvisty, jakija mieli mužnaść supraćstajać dyktatury, byli vymušanyja źjechać ź Biełarusi, tym časam jak astatnija zastajucca pad pastajannaj pahrozaj źniavoleńnia. Mnohija pad ciskam sistemnych represij staranna i asensavana paźbiahajuć aktyŭnych dziejańniaŭ. Hetaja tendencyja, kali jaje praciahnuć dalej, pryviadzie biełaruskaje hramadstva da poŭnaj stabilnaści, cišyni i paradku, nakštałt taho, jaki staić na mohiłkach.
Zusim nie zrazumieła, dzie aŭtar razhladzieŭ «rost palityčnaj prastory» va ŭmovach praciahu šmatlikich aryštaŭ i pilnaha kantrolu nad žurnalistami.
«Patencyjał dla pieraŭtvareńniaŭ abmiežavany, tamu što kožnaje palityčnaje rašeńnie pavinna być uchvalena siłavikami (vajennymi i słužbami biaśpieki)».
Tut nazirajecca vidavočnaja sproba abialić asobu Łukašenki, patłumačyć jaho palityčny ci ekanamičny kurs «abjektyŭnymi pryčynami». Praŭda ž u tym, što Łukašenka zaŭsiody pilna kantralavaŭ siłavikoŭ, a nie naadvarot. Jaho starejšy syn Viktar Łukašenka kaardynuje hetuju śfieru na pasadzie pamočnika prezidenta pa nacyjanalnaj biaśpiecy z 2005 hoda.
«Biełarusy tradycyjna zaležać ad dziaržavy, tamu lubyja źmieny [u siońniašniaj madeli ekanomiki pad kantrolem dziaržavy] mohuć spravakavać narodnaje abureńnie».
Hetaje śćvierdžańnie asabliva pieraduziataje, pakolki jano pakazvaje biełarusaŭ jak niastałaje, zaležnaje, niesamastojnaje nasielnictva — prosta taki fienomien miž Litvoj i Ukrainaj. Ale jak ža inšaja tendencyja, raniej uzhadanaja ŭ artykule Jarabika, — rost roli pryvatnaha siektaru ŭ ekanomicy, kali 57% biełarusaŭ zarablajuć biez dapamohi dziaržavy?
«Dźviuma najbolš šanavanymi kaštoŭnaściami aficyjnaha Minska tradycyjna źjaŭlajucca stabilnaść i niezaležnaść».
Tolki «stabilnaść» zabiaśpiečvajecca žorstkim represiŭnym aparatam. A niezaležnaść znachodzicca pad kantrolem Maskvy, što praciahvaje ŭzmacniacca.
«Biełarusy, zhodna z apytańniami, vybirajuć sajuźnikaŭ, zychodziačy z ekanamičnaha prahmatyzmu, a nie z kaštoŭnaściaŭ, i isnujuć u adnoj infarmacyjnaj i kulturnaj prastory z Rasijaj».
Łukašenka vybiraje sajuźnikaŭ, a nie biełarusy. I jon vybiraje ich pa prykmiecie ich spahadlivaha staŭleńnia da palityčnaha režymu ŭ Biełarusi. «Sajuźniki» Biełarusi pry Łukašenku ŭklučali ceły šerah suśvietnych izhojaŭ: Fidel Kastra z Kuby, Uha Čavies ź Vieniesueły, Sadam Chusiejn ź Iraka, pałkoŭnik Kadafi ź Livii, Achmadziniedžad ź Irana, Asad ź Siryi i, kaniečnie, aŭtarytarny kłub byłych savieckich respublik.
Biełarusy majuć svaju ŭłasnuju vyraznuju kulturnuju prastoru, jakaja znachodzicca pad ahresiŭnym ciskam Rasii. Hetaja paŭsiudnaja rasijskaja infarmacyjnaja i kulturnaja prysutnaść — vynik śviadomaj palityki Łukašenki, a nie naturalny stan biełaruskaj kultury.
«U pryvatnych razmovach biełarusy časta havorać, što zakrytaść, navat izalavanaść hramadstva – heta takaja taktyka dla vyžyvańnia siarod mižnarodnych kanfliktaŭ. Padobnuju mientalnaść nialohka pieraadoleć».
Heta vidavočnaja sproba pierakłaści z Łukašenki na biełarusaŭ adkaznaść za mižnarodnuju samaizalacyju krainy, stvoranuju dziela ŭmacavańnia aŭtarytaryzmu. Histaryčna Biełaruś nikoli nie była zakrytym ci izalavanym hramadstvam — kraina nie adździelena ad śvietu nijakimi hieahrafičnymi barjerami. Pakazalna, što biełarusy atrymlivajuć najbolšuju kolkaść šenhienskich viz siarod inšych narodaŭ. Pa svajoj kultury i mientalnaści biełarusy nie tolki nie schilnyja izalavacca ŭ svajoj krainie, jany ŭpeŭniena vypraboŭvajuć siabie ŭ inšych kulturach i hramadstvach.
U toj ža čas dla ŭnutranaj aŭdytoryi Łukašenka aktyŭna naviazvaje biełarusam mientalnaść atočanaj krepaści. Nibyta «nichto ŭ Jeŭropie nie čakaje Biełaruś», a ZŠA i ES chočuć biełarusam paniavolić. Razam z tym, dla zamiežnych aŭdytoryj režym havoryć pra adkrytaść Biełarusi pierad śvietam.
«Palityka Zachadu była nieciarplivaj i jaho zvyčka patrabavać i dyktavać umovy paŭpłyvała na biahučy stan adnosinaŭ».
Palityka Zachadu pa Biełarusi była vielmi ciarplivaj. Jaho zachady byli vielmi miakkimi i pakidali dastatkova miesca dla dalejšaha supracoŭnictva. Było zaŭsiody zrazumieła, što Minsk moža zrabić, kab narmalizavać adnosiny. Padčas pracesaŭ narmalizacyi Zachad robić try kroki, pakul Łukašenka abdumvaje adzin. Pry hetym jon zaŭsiody vałodaje ŭsimi nieabchodnymi paŭnamoctvami i resursami, kab zrabić svoj krok. Jašče ŭ 2001 hodzie Złučanyja Štaty sumiesna z MZS Biełarusi raspracavali padrabiaznuju pakrokavuju stratehiju palapšeńnia dvuchbakovych adnosinaŭ, jakaja ŭličvała asablivaści i intaresy Biełarusi. Biełaruski bok admoviŭsia jaje realizoŭvać.
Całkam spraviadliva śviardžać, što Łukašenka i tolki jon źjaŭlajecca hałoŭnaj pryčynaj kiepskaha stanu adnosinaŭ pamiž Biełaruśsiu i Zachadam.
«Heta nie zadavalniaje tych u ES, chto bačyć Uschodniaje partniorstva jak prajekt «pan abo prapaŭ». Partniorstva nie viadzie havorku pra členstva, ale kali b biełarusy pavinny b
yli vybirać, to jany b vybrali Rasiju».
Uschodniaje partniorstva nikoli nie mieła zavyšanych čakańniaŭ što da Biełarusi. Heta zaŭsiody była chutčej mahčymaść nahadać biełarusam pra ich jeŭrapiejskaść, vyjavić pierśpiektyŭnyja kirunki supracoŭnictva i ŭstalavać dadatkovy kanał kamunikacyj. «Pan abo prapaŭ» — zusim nie prydatnaja formuła da Biełarusi.
Śćvierdžańnie ab tym, kaho biełarusy vybrali b, varta prytrymać da času, kali biełarusy atrymajuć prava vybaru, jakoha ciapier nie majuć.
«Minsk taksama niezadavoleny amal što vyklučnym fokusam Zachadu na pravach čałavieka i niedastatkovym razumieńniem śvietam taho, što Rasija moža pahražać Biełarusi».
Paradak dnia adnosinaŭ Biełarusi z Zachadam davoli šyroki: handal, inviestycyi, mižnarodnaja złačynnaść, adukacyjnyja abmieny, baraćba z handlem ludźmi i h.d. Badaj što, moža było b pasprabavać vypravić situacyju z pravami čałavieka ŭ krainie, kab pieravieści fokus Zachadu na inšyja, bolš prymalnyja temy.
Režym Łukašenki na praciahu mnohich hadoŭ «pradavaŭ» rasijskuju pahrozu Zachadu. Heta pracavała raniej, i reakcyja Zachadu na biezzakońni ŭ Biełarusi miakčeła, «kab nie šturchnuć Biełaruś u abdymki Rasii». Ciapier, kali Rasija akupavała ziemli susiedziaŭ, takija pužałki pracujuć jašče lepš.
«Zdolnaść ES da manieŭru była skavanaja vybaram tolki adnaho partniora — apazicyjnych sił, jakija prajhrali Łukašenku».
Hałoŭnaj pieraškodaj dla dyjałohu źjaŭlajecca palityka Łukašenki pa ŭmacavańni jaho asabistaj ułady. Dziela hetaha źniščajecca lubaja zdolnaja palityčnaja apazicyja. U tym samym i pryčyna metaskiravanaj kampanii pa ačarnieńni ES i ZŠA i nahniatańni varožaści da ich — dziela atrymańnia rasijskich resursaŭ.
«Adnak, pačynajučy z 1996 hoda, biełaruski ŭrad trymaŭ apazicyjnyja siły pad kantrolem praź mietady, jakija možna nazvać previentyŭnym ci adaptyŭnym aŭtarytaryzm».
Łukašenka trymaje apazicyju nie pad kantrolem, a ŭ strachu. Niekatoryja lidary apazicyi źnikli nazaŭsiody, mnohija patrapili ŭ turmy, mnohija byli vymušanyja źjechać ź Biełarusi, kab paźbiehnuć represij suprać ich i ich siemjaŭ.
«U vyniku zachodniaj padtrymki apazicyja atrymała lepšyja suviazi ŭ jeŭrapiejskich stalicach, čym u Biełarusi».
Iłžyvaje śćvierdžańnie. Režym Łukašenki metanakiravana pazbaŭlaje apazicyju narmalnych umovaŭ dla raźvićcia suviaziaŭ u siabie doma, u Biełarusi, praz vykarystańnie mnostva abmiežavańniaŭ. Padtrymka Zachadu da hetaj prablemy nie maje dačynieńnia.
«Nadyšoŭ čas adkinuć prytvorstva, što ŭ Biełarusi «ničoha niemahčyma» – toje, što časta paŭtarajuć biełaruskija palityčnyja aktyvisty pradstaŭnikam Zachadu, – i pryniać palityku, jakaja budzie zasnoŭvacca nie tolki na padtrymcy adnoj siły, ale budzie nacelena na ŭsiu krainu».
Palityčnaja apazicyja i hramadzianskaja supolnaść zmahajucca ŭ Biełarusi i za miažoj, i jany nie dapuskajuć kančatkovaha zaniapadu situacyi ŭ krainie. Nastroj «ničoha niemahčyma» prosta nieprymalny ŭ razmovach z zamiežnymi partniorami, jakija chočuć i hatovyja dapamahać.
Łukašenku patrebnyja lepšyja adnosiny z Zachadam značna bolš, čym Zachadu patrebny lepšyja adnosiny ź Biełaruśsiu. Dla Łukašenki (i, na žal, dla Biełarusi, što znachodzicca pad jaho poŭnym kantrolem) heta pytańnie isnavańnia — žyćcia i śmierci. Dla Zachadu — taktyčny momant, jaki možna pieražyć. Za kožny stanoŭčy krok Zachadu — publičnaja zajava, aficyjny vizit, źniatyja handlovyja abmiežavańni — pavinna być papiaredniaje dziejańnie Łukašenki pa demantažy dyktatury ŭ Biełarusi. Situacyja nienarmalnaja dla krainy i dla naroda Biełarusi. Zachad maje ryčahi ŭździejańnia, kab adyhrać stanoŭčuju rolu ŭ pieraadoleńni hetaj situacyi.
«Užo ciapier nazirajecca rost pryniaćcia «ruskaha śvietu» ŭ Biełarusi. Rasijskaja kulturnickaja arhanizacyja «Rossotrudničiestvo» niadaŭna adkryła ofis u Breście na miažy Biełarusi z Polščaj. Chodziać čutki, što Kreml padtrymaŭ apazicyjnyja prajekty pierad vybarami 2010 hoda i što tady prezident Rasii Dźmitryj Miadźviedzieŭ raspačaŭ kampaniju suprać Łukašenki».
Znoŭ sproba zvalić usio da kučy, kab pryvieści čytača da pažadanych vysnovaŭ. U adnym abzacy syšlisia «ruski śviet» i apazicyjnyja prajekty 2010 (zasnavanyja na čutkach) ź vidavočnaj śpiekulacyjaj pra toje, što Łukašenka nibyta supraćstaić «ruskamu śvietu». Pa łohicy takoha paviedamleńnia Zachadu na Łukašenku nie varta cisnuć, jaho treba padtrymać.
«Minsk nie vyklučaje mahčymaści zachopu administratyŭnych budynkaŭ uzbrojenymi ludźmi praz vykarystańnie apazicyjnaha pratestu ŭ jakaści nahody, jak heta zdaryłasia va Uschodniaj Ukrainie. [] Zahad MUS departavać Alenu Tankačovu – heta cichaja začystka rasijskich hramadzian pierad prezidenckimi vybarami 2015 hoda».
Heta poŭnaje nierazumieńnie matyvaŭ i pryčyn krokaŭ biełaruskaha režymu. Alena Tankačova — vybitnaja i paśpiachovaja biełaruskaja pravaabaronca, patryjotka Biełarusi, jakuju pakarali za jaje pravaabarončuju dziejnaść, a nie za rasijskaje hramadzianstva.
«Apazicyja pavinna pryznać, što ŭ 2010 hodzie nie było revalucyi».
Apazicyja i nie śćviardžała, što ŭ 2010 hodzie adbyłasia revalucyja. Heta byŭ mirny pratest suprać falšavańnia vybaraŭ, jaki byŭ žorstka zadušany.
«Režym pavinien pryznać, što paślavybarnyja represii byli praźmiernymi».
«Praźmiernaść» — heta niaŭdałaje słova dla dziejańniaŭ, jakija supiarečyli ŭsim pryncypam biełaruskaha prava i mižnarodnym standartam. Palitykaŭ i aktyvistaŭ kidali za kraty i katavali. Hety pieryjad nie skončyŭsia ŭ 2011 hodzie. Represii praciahvajucca i buduć užyvacca, pakul isnuje supraciŭleńnie dyktatury.
«Palityčnyja źniavolenyja, pryznanyja Mižnarodnaj amnistyjaj, pavinny być vyzvalenyja».
Usie palityčnyja źniavolenyja, nie tolki tyja, što byli pryznanyja Mižnarodnaj amnistyjaj (Mikałaj Statkievič i Eduard Łobaŭ), pavinny być vyzvalenyja. Taksama tyja, chto byli źniavolenyja i vyzvalenyja, pavinny być reabilitavanyja i ich palityčnyja pravy adnoŭlenyja.
Fakty i padziei, jakija paŭpłyvali na adnosiny pamiž Biełaruśsiu i Zachadam i sfarmavali ŭnutranuju situacyju ŭ krainie.
— Pracedura impičmientu suprać Łukašenki ŭ 1996 hodzie.
— Eskadrony śmierci i źniknieńni dziejačoŭ apazicyi ŭ 1999—2000 hadach.
— Refierendum 2004 hoda pa źniaćci kanstytucyjnaha abmiežavańnia terminaŭ prezidenctva dla adnoj asoby.
— Vysoki ŭzrovień karupcyi (119 miesca z 175 krain zhodna z acenkami Transparency International)
— Adsutnaść viaršenstva prava (50 miesca z 99 krain zhodna z acenkami World Justice Project).
— Metanakiravanyja sistemnyja doŭhaterminovyja vysiłki režymu pa asłableńni biełaruskaj identyčnaści i abmiežavańnie śfieraŭ užytku biełaruskaj kultury i movy.
— Adsutnaść dyjałohu pamiž hramadstvam i ŭładaj.
— Poŭnaja adsutnaść padspravazdačnaści ŭłady hramadstvu.
— Demantaž sistemy strymak i procivah miž halinami ŭłady.
* * *
Valer Kavaleŭski — były supracoŭnik ministerstva zamiežnych spraŭ Biełarusi. Jon viadzie błohi palitykabelarusi.blogspot.com i belaruspolitics.blogspot.com i tvitar @kavaleuski
