Dobra zachavanyja razvaliny Nižniaj carkvy, pabudavanaj u siaredzinie CHII stahodździa, ciapier adkapanyja i schavanyja ŭ daščanym paviljonie, kab stać prynadaj dla turystaŭ.
Ličycca, što za stahodździe ŭzrovień ziamli na zamkavym padvorku padvyšaŭsia na metar, kaža historyk Andrej Vaškievič. Stary zamak u Horadni — nie vyklučeńnie. Jak ni staralisia vynosić śmiećcie za ścieny, usio roŭna budučy kulturny słoj, pra jaki marać archieolahi, za paŭstahodździa vyrastaŭ na piać metraŭ.
Krychu nijakavata ŭśviedamlać, što niekali na dziadzincy Staroha zamku pad nahami była carkva, navat dźvie. Dakładniej toje, što ad ich zastałosia — padmurki, častka ścienaŭ. Tak było jašče sto hadoŭ tamu, pakul u 1930-ch hadach nie pačalisia pieršyja raskopki. Jany praciahnulisia paśla vajny, byli skončanyja ŭ 1949 hodzie.
Za ścienami Staroha zamku ŭ Horadni razvaliny padziemnaj carkvy CHII stahodździa
Siońnia znojdzienyja razvaliny Nižniaj carkvy schavanyja ŭ daščanym paviljonie, častka dachu jakoha šklanaja. Naviedniki musiać spuskacca pa prystupkach u doł, kab ahledzieć raskapanyja ścieny, jakija miescami vyšej za čałaviečy rost.
Kamiani ŭ ścienach
Što možna skazać nakont času pabudovy Nižniaj carkvy? I čamu jana apynułasia pad nahami žycharoŭ kniaskaha zamku? Jak i čamu jana była razburanaja? Historyk Andrej Vaškievič paviedamlaje toje, što stała viadoma daśledčykam chrama:
«My viedajem, što jana była pabudavanaja niedzie ŭ siaredzinie CHII stahodździa. Chutčej za ŭsio, heta byŭ pieršy muravany chram u Horadni. I jana była skončana: u jaje byŭ dach, unutranaje azdableńnie. Ci adbyvalisia słužby? Chutčej za ŭsio, tak. Ale jość zhadka ŭ letapisach pra toje, što zamak u Horadni pahareŭ u navalnicu ad małanki, u tym liku zhareła carkva (abo cerkvy). I my taksama viedajem, što hety chram pieraciarpieŭ pažar. Archieolahi znajšli kavałak raspłaŭlenaha zvana. I raspłaŭlenyja kavałki śvincovaha pakryćcia dachu. Ale jość mierkavańnie, što chram pačaŭ burycca jašče da pažaru. Tamu što ŭ jaho ścienach byli treščyny. Dojlidy nie ŭličyli asablivaści klimatu, bolš surovaha, čym u paŭdniovych ziemlach. Umuravanyja ŭ ścianu kamiani razryvali jaje ŭzimku, kali tudy traplała vada. Kali pahladzieć ciapier na ścianu ŭ razrezie, to bačna, što jany ŭmuravanyja ŭhłyb. Chutčej za ŭsio, heta rabiłasia dziela ekanomii cehły».
Ścieny Nižniaj Carkvy
Značyć, chram prastajaŭ adnosna niadoŭha, razburyŭsia, jak vynikaje z dadzienych, dastupnych siońnia historykam i archieolaham. Vychodzić, što jaho nie zrujnavali, što zavajoŭniki tut ni pry čym. Takaja na ciapierašni čas vysnova navukoŭcaŭ. Samaj staroj haradzienskaj carkvie nie pašancavała. Usiaredzinu paskidali častki razburanych ścienaŭ, kaža Andrej Vaškievič:
«I niedzie ŭ CHIII stahodździ tyrčeli tolki kavałki ścienaŭ. I, chutčej za ŭsio, jany vykarystoŭvalisia jak aharodža dla nievialikich mohiłak. Bo ŭnutry znojdzieny pachavańni, pryčym ludziej vysokapastaŭlenych, bo znojdzienyja srebnyja i załatyja ŭpryhožańni. I pastupova chram pajšoŭ pad ziamlu».
Druhaja carkva źvierchu na pieršaj
A bližej da kanca CHIII stahodździa była pabudavanaja Vierchniaja carkva, raspaviadaje Andrej Vaškievič. Jana stajała źvierchu na Nižniaj. Jak ličyć litoŭski daśledčyk Levandaŭskas, jaki vydaŭ ciapier knihu «Historyja muravanaha dojlidztva Litvy», Vierchniaja carkva — adzin z samych starych, a moža i samy stary muravany budynak užo epochi VKŁ na ŭsioj terytoryi kniastva. Ad jaje zastalisia taksama padmurki i nievialikija kavałki ścienaŭ. Ale padčas raskopak, kab dabracca da Nižniaj, ich demantavali, i ciapier jany zamknionyja ŭ asobnym paviljonie.
Andrej Vaškievič pakazvaje plinfu – tonkuju vuzkuju cehłu, jakaja vykarystoŭvałasia pry budaŭnictvie Nižniaj carkvy
My nia viedajem, u honar jakich śviatych jany byli aśviečanyja, zaznačaje Andrej Vaškievič. Historyk udakładniaje:
«Vierchniaja źjaviłasia ŭ 70–80-ja hady CHIII stahodździa. Heta aznačaje: jak minimum praz sto ź liškam hadoŭ paśla Nižniaj. Heta ŭžo inšaja histaryčnaja epocha, składańnie VKŁ. Dosyć ciomnyja hady. Tamu što jość taki peryjad CHIII stahodździa, kali my ŭvohule amal ničoha nia viedajem pra losy haradzienskich kniazioŭ i horadu. Pry jakich abstavinach jana źnikła, taksama vielmi ciažka mierkavać. Sam Stary zamak pa-raniejšamu byŭ draŭlany, a carkva była adnym z paasobnych jašče muravanych budynkaŭ. Ja dumaju, što jana jašče mieła funkcyi abarončyja, jak apošniaje miesca, dzie možna było začynicca i jašče krychu trymacca padčas abłohi. Mahčyma, jaje likvidavali ŭ kancy CHIV stahodździa, kali Vitaŭt pierabudoŭvaŭ zamak, a moža j paźniej.
Siońnia mierkavańni historykaŭ, archieolahaŭ razychodziacca na pradmiet taho, jakija muravanyja pabudovy byli ŭ Starym zamku na pačatku ChV stahodździa. Na tradycyjnych rekanstrukcyjach malujucca ścieny, viežy i pałac, ale, chutčej za ŭsio, jaho nie było, a byli tolki viežy i ścieny. A sam pałac paŭstaŭ tolki pry Stefanu Batoryi, u kancy ChVI stahodździa. I heta na siońniašni momant najbolš raspaŭsiudžany punkt hledžańnia», — padkreślivaje Andrej Vaškievič.
