Ja prychodžu na ŭčastak №69 na vulicy Pimiena Pančanki za niekalki hadzin da zakryćcia. Da staršyni kamisii, miljaniera Paŭła Tapuzidzisa jakraz pryjechała zdymačnaja hrupa ANT. Ułaśnik «Tytuń-Inviesta» raskazvaje pra svabodnaje vyjaŭleńnie voli naroda. Žurnalist, jaki vykonvaje rolu trymalnika mikrafona, maŭkliva pahadžajecca ź biźniesmienam.
Praź niekalki chvilin haścinny haspadar zavodzić haściej u kabiniet kreśleńnia. Tut nakryty bahaty stoł z dalikatesami ad «Karony». Tapuzidzis nalivaje sabie i žurnalistu ANT kańjak (apieratar admaŭlajecca) i ŭzdymaje tost: «Nu, za Biełaruś!». Da ŭsich prysutnych jon źviartajecca na «Vy».
Pobač ź miljanieram siadzić Alaksandr Skubakoŭ, były namieśnik kiraŭnika administracyi Centralnaha rajona Minska. Ciapier hety niemałady pałysieły mužčyna — adzin z padnačalenych Tapuzidzisa. Šef łaskava nazyvaje jaho «malčuhan». Da mianie Skubakoŭ na «ty».
Niekalki razoŭ za razmovu Tapuzidzis pierapytvaje ŭ svaich kaleh niezrazumiełyja jamu słovy, ale ŭ cełym razumieje pa-biełarusku.
Adnojčy navat prademanstravaŭ viedańnie prymavak. Vy viedajecie, jaki adpaviednik maje fraza «nad krylečkom dym kolečkom»? A hrek Tapuzidzis viedaje. «Nad hankam dym abarankam», — prateściravaŭ jon mianie i siabroŭ kamisii.
«Ja nie staŭ mianiać proźvišča z Tapuzidzisa na Tapurydze»
Pieršaje pytańnie da Tapuzidzisa vyhladaje rytaryčnym: «Nichto inšy — ni Čyž, ni Mašenski — nie siadajuć, nie ličać biuleteni. A vy voś prajaŭlajecie svaju hramadzianskuju pazicyju… Čamu?»
Tapuzidzis adžartoŭvajecca: «Ja dobra viedaju Čyža. Ja dumaju, jamu chapaje, jak prajaŭlać svaju hramadzianskuju pazicyju. Asabliva jamu. A Mašenski jašče małady».
«Mnie prosta cikava na samoj spravie, — tłumačyć Tapuzidzis. — Udzieł u prezidenckich vybarach – heta, z adnaho boku, hramadzianskaja pazicyja, a ź inšaha — hramadzianskaja adkaznaść».
«A vy b nie chacieli ŭ deputaty ci sienatary iści, heta ž jašče bolšaja hramadzianskaja pazicyja?» — udakładniaju ŭ jaho.
«Ja zarablaju hrošy. Maja praca — biźnies. Maja zadača — zrabić usio, kab dziasiatki tysiač rabotnikaŭ pracavali spakojna, atrymlivali dva razy na miesiac zarpłatu, i nie bajalisia, što zaŭtra ich vyhaniać na vulicu. Heta moj pieršy abaviazak. Kali treba dla hetaha ŭ sienatary pajści… Nu ja ž nie Šakucin. Alaksandr Michajłavič — svojeasablivy čałaviek. Jamu treba, kab u jaho značok byŭ», — adkazvaje miljanier.
Tut Tapuzidzis pakazaŭ na svoj pinžak, da jakoha byŭ pryšpileny značok z vyjavaj savieckaha ściaha.
«I što vy chacieli hetym skazać? — razhubiŭsia ja. — Niekalki chvilin tamu vy padymali tost za Biełaruś. A sami ŭ kaściumie nie sa ściaham Biełarusi, a z SSSR?»
«Heta nielha paraŭnoŭvać. Pa-pieršaje, ja naradziŭsia i vyras u Savieckim Sajuzie. Ja pryjechaŭ u Biełaruś, bo ŭ Hruzii jak hrek moh pastupić chiba što ŭ jaki-niebudź kulinarny technikum. Treba było proźvišča mianiać, z Tapuzidzisa na Tapurydze. Takija byli časy. Pry hetym ja absalutna ščyra pisaŭ zajavu, kab pajechać u Afhanistan… Kapitalizm my ličyli voraham! — uzhadvaje Tapuzidzis. — Pa-druhoje, ja našu znački nie dla taho, kab pakazać, što kamuści simpatyzuju. Prosta kalekcyjanuju. Na kožnym kaściumie svoj značok».
Zvolnili, bo zašmat zarablaŭ
Tapuzidzis raskazvaje pra trahičny los svajho naroda i svajoj siamji.
U pačatku XX stahodździa dziasiatki tysiač hrekaŭ byŭ vymušany syści z rodnaj ziamli (ciapier heta terytoryja Turcyi). Častka nasielnictva pahadziłasia pierajści ŭ isłam, i tamu zastałasia, a voś prodki Tapuzidzisa apynulisia ŭ ciapierašniaj Hruzii.
U Biełarusi budučy miljanier zajmaŭsia budaŭnictvam mastoŭ, ale ŭ 1987 hodzie byŭ zvolnieny, bo «ŭ tyja hady nielha było šmat zarablać». Tady ŭ Rudziensku jon zasnavaŭ kaapieratyŭ pa vytvorčaści pachavalnych kvietak.
Adnak asnoŭnaje bahaćcie Tapuzidzis zrabiŭ na vytvorčaści tytuniu i sietcy hipiermarkietaŭ «Karona».
Pakolki na cyharetnym rynku pracujuć tolki Tapuzidzis i dziaržaŭnaja hrodzienskaja fabryka «Nioman», paŭstaje łahičnaje pytańnie: ci možna ličyć, što jahony biźnies paŭstaŭ dziakujučy dziaržavie ci prynamsi z maŭklivaj zhody ŭładaŭ?
Biznesmien zapeŭnivaje, što heta nie tak. Jon raskazvaje, jak jašče ŭ pačatku 1990-ch stvaryŭ pradpryjemstva «Pryma» i vypuskaŭ cyharety «Biełamorkanał». Takaja vytvorčaść stała pieršaj na rynku. Historyju stvareńnia Tapuzidzis apisvaje prosta — handlavaŭ cyharetami i padumaŭ: čamu b nie rabić ich samomu? Praŭda, paśla ŭviadzieńnia dziaržaŭnaj manapolii biźnies byŭ źniščany.
Druhaja sproba adbyłasia ŭ 1996 hodzie, kali Tapuzidzis atrymaŭ licenziju na vypusk cyharet. Taki dakumient, kaža jon, moh atrymać luby achvotny.
U čym tady byŭ fienomien Tapuzidzisa? Miljanier pačynaje pieraličvać składniki svajho pośpiechu: chacieć, razumieć, być ciarplivym i kab byli hrošy. Maŭlaŭ, treba, kab usio heta supała.
«Kab rabić hety biźnies, treba było prosta ŭziać jaho — i zrabić, — tłumačyć jon. — Ludzi ŭ asnoŭnym tady zajmalisia handlem, nie vytvorčaściu. A ŭ mianie pierad tytuniom byli i pachavalnyja kvietki, i cacki, i samalociki… Voś vy madelami zachaplajeciesia?»
Da madelavańnia ja staŭlusia abyjakava. Kažu, što bolš padabajecca futboł.
«A ja nie lublu sportu, — pryznajecca Tapuzidzis. — Ja na jaho stolki hrošaj patraciŭ, dziasiatki miljonaŭ! Ja pabudavaŭ try chakiejnyja pałacy».
«A što, nie chacieli?» — udakładniaju ja.
«Što za pytańnie? — uzryvajecca miljanier. — Voś vy ciarpliva mianie słuchajecie. Navat kali ja pačnu abražać vas, vy ŭsio adno budziecie mianie słuchać. Tamu što heta vaša praca i vy chočacie niešta spytać. Toje samaje i biźnies. Kali vy chočacie jaho prasoŭvać, treba — vy pabudujecie i ladovy pałac… Ja absalutna dobraachvotna kuplaŭ u raddom aparat dla pieralivańnia kryvi, kali ŭ 1990-ja pamirali našyja niemaŭlaty. I ŭ luboj krainie tak. Maje pryjacieli — i niemcy, i hałandcy — taksama ŭ čymści ŭdzielničajuć».
Ja hatovy adstojvać svaju pazicyju pierad prezidentam
Tapuzidzis kliča ŭdzielnikaŭ dyskusii na pierakur. Papiaredžvaju, što nie kuru.
«Darma. Vy ž tady nam nie prynosicie prybytak!», — žartuje biźniesmien.
Stajać z cyharetaj na hanku Tapuzidzis nie choča, tamu ŭvodzić hramadu za roh škoły.
Kali viartajemsia, na ŭvachodzie ŭ škołu bačym hruzavik «Hipa», u jaki zahružajuć niepradadzieny za dzień vybaraŭ tavar. Čamu nie «Karona», a sietka-supiernik?
«Niechta pryniaŭ rašeńnie handlavać harełkaj. A ja skazaŭ, što nie mahu pryvieści siudy «Karonu» i na vulicy raźlivać ałkahol. Durnyja rečy ja nie vykonvaju. Ja hatovy adstojvać svaju pazicyju na lubym uzroŭni, navat pierad prezidentam. Naprykład, apošniaja narada, kali nam zabaranili handlavać pivam i harełkaj paśla 22.00, — pryvodzić prykład Tapuzidzis. — Ja ŭstaŭ i skazaŭ: Alaksandr Ryhoravič, heta niapravilna. I jon adrazu ž sa mnoj pahadziŭsia, i rašeńnie było admieniena. Ci pra siertyfikaty. Ja kazaŭ: ludziej treba pryvučać, spažyviec, kuplajučy kurtku, pavinien być upeŭnieny ŭ jakaści termaapracoŭki. I tam adstajaŭ, i tam adstajaŭ. A jak pa-inšamu?»
«U mianie niama biźniesu, jaki ja atrymaŭ ad dziaržavy. Nivodnaha kvadratnaha mietra, pabudavanaha dziaržavaj, ja nie kupiŭ i nie atrymaŭ rašeńniem prezidenta», — nieadnarazova pad čas razmovy padkreśliŭ jon.
«Viadoma, niemahčyma. A navošta?»
Letaś «Naša Niva» pisała pra rezidencyju Tapuzidzisa na voziery Miadzieł. «Tytuń-Inviest» pabudavaŭ tam azdaraŭlenčy kompleks, ale adpačyć turystu tam niemahčyma.
— Viadoma, niemahčyma. A navošta? — ščyra nie razumieje jon.
— Dyk dla jakich heta turystaŭ? — udakładniaju ja.
— Heta dla siabie ja pabudavaŭ. A što ŭ hetym drennaha?
— Heta ž niaroŭnyja ŭmovy. Vy ŭziali dla siabie ziamlu, a inšyja nie mohuć.
— Ja ž taksama nie zvyčajny hramadzianin. Kali b vy akazali dapamohi miljonaŭ na 30—40… Vy troški błytajecie paniaćci. Kali vy staniecie vialikim žurnalistam, vam taksama, moža, daduć ziamlu, i vy pabudujecie sabie damok.
Ad patencyjnaha padarunka ja admaŭlajusia, a Tapuzidzis tłumačyć, što takaja samaja praktyka jość i ŭ inšych krainach.
Miljanier maje katedž u Drazdach, ale da vydzialeńnia elitnaj ziamli čynoŭnikam stavicca ź niehatyvam. Maŭlaŭ, jon na svoj dom zarabiŭ, a jany?
«Treba, kab źjaviŭsia vybar»
Ci praŭdzivyja ličby jaŭki na vybarach?
Tapuzidzis zapeŭnivaje, što ludzi aktyŭna iduć na jahony ŭčastak. Razychodžańniaŭ u aficyjnych ličbach i ličbach naziralnika ad «Havary praŭdu» nasamreč nie było. Vynikovaja jaŭka skłała 75% (29% prahałasavali daterminova — heta siaredniaja ličba pa Minsku). Tapuzidzis pytajecca, čamu ja nie pajšoŭ na vybary.
«Niama kandydata, za jakoha mnie nie było b soramna», — adkazvaju jamu.
«Mienavita vam? To bok treba kandydata mienavita pad vas padabrać? Tak ža taksama nielha. Kali ŭ vas niama, za kaho hałasavać, treba było pryjści i prahałasavać «suprać usich», — raić Tapuzidzis.
Sam jon prahałasavaŭ daterminova. Kaža, što cenić stabilnaść.
Razmaŭlajem pra palityčnuju alternatyvu. «Treba, kab źjaviŭsia lidar, jaki b spadabaŭsia ŭsim, i ludzi pojduć za hetym lidaram. U 1994 hodzie ja byŭ na vybarach pamočnikam staršyni kamisii, i bačyŭ, jak ludzi hałasavali nie «za», a «suprać» ułady», — razvažaje miljanier.
Uzhadvaju historyju Viktara Hančara, jakoha ŭ siaredzinie 1990-ych mnohija ličyli lidaram. I dzie jon zaraz, pachavany ŭ lesie?
«Heta ŭsio kazki», — pierabivaje Alaksandr Skubakoŭ. «Heta nie toje miesca, dzie takija rečy havorać», — nahadvaje Tapuzidzis.
Hrečaski miljanier i biełaruskaja mova
Da miljaniera płyńniu iduć chadaki, jon nie chavaje, što bolšaść ź ich niešta prosić dla siabie. Kali da kanca hałasavańnia zastajecca paŭhadziny, Tapuzidzis narešcie siadaje na svajo miesca na čale stała. Vybarcaŭ niamnoha, tamu zaviazvajecca jašče adna dyskusija.
Tapuzidzis pytajecca, jaki novy zakon musić pryniać dziaržava. Ja prapanuju miery padtrymki biełaruskaj movy. Dzikunskaja statystyka: va ŭniviersitetach krainy na biełaruskaj ža movie navučajecca ŭsiaho 300 čałaviek, faktyčna heta tolki fiłałahičnyja hrupy plus niešmatlikija hrupy histfaka.
Tapuzidzis nie moža pavieryć u hetyja ličby: «Vy chočacie skazać, što na žurnalistycy ŭ BDU niama biełaruskaha adździaleńnia?». Niama.
Biźniesmien prapanuje pazvanić kamu-niebudź z rektaraŭ univiersitetaŭ i spraŭdzić.
Dyskusija nakont stanu biełaruskaj movy praciahvajecca doŭha. Na adnym baku ŭjaŭnaha rynha akazvajucca były čynoŭnik Alaksandr Skubakoŭ i ciotka-naziralnica, jakaja, zdajecca, pracuje nastaŭnikam u hetaj škole. Na inšym znachodžusia ja, ale ź ciaham času mianie pačynaje ŭsio bolš aktyŭna padtrymlivać Tapuzidzis.
«Što vam pieraškadžaje? — ustupaje ŭ dyskusiju naziralnica. — Skončycie fiłfak i pracavać žurnalistam», — «raić» naziralnica.
«A kali ja idu ŭ miedyki, mnie taksama skončyć fiłfak? — aburajusia ja. — Vy razumiejecie, što navat u čałavieka, jaki pryjechaŭ ź inšaj krainy, ćviarozaje ŭsprymańnie situacyi, a ŭ vas nie?»
«Kožny čałaviek, jaki adčuvaje siabie biełarusam, pavinien vyvučać svaju movu. Razmaŭlać na joj, pisać na joj», — kaža Tapuzidzis.
Jon pryvodzić prykład Litvy, dzie ŭsio spravavodstva viadziecca pa-litoŭsku, choć biźnies častkova viartajecca da ruskaj movy.
«Kali b dziaržava pastaviła ŭmovaj vałodańnie biełaruskaj movaj, ja b pabieh vučyć napieradzie ŭsich biełarusaŭ», — afarystyčna abiacaje biźniesmien.
Sam jon adčuvaje siabie hrekam, najčaściej vykarystoŭvaje ruskuju movu, ale moža padtrymać razmovu z pradstaŭnikami mnohich nacyj: «Ja vydatna razmaŭlaju na starahrečaskaj movie, horš — na navahrečaskaj. Viedaju azierbajdžanskuju, tureckuju, mahu na anhlijskaj, hruzinskaj i troški na armianskaj».
Tapuzidzis miarkuje, što hvałtoŭna nasadžać biełaruskuju movu nie treba, a zaachvočvać — čamu b i nie?
«Ja b, naprykład, pryniaŭ by masu ŭsialakich zakonaŭ. Chočacie, kab pa-biełarusku navučylisia? Značycca, zakančvajecie biełaruskuju škołu i pastupajecie biez konkursaŭ va ŭniviersitet. Možna zrabić prefierencyi, kab z dvuch kandydataŭ u vykankam brać taho, chto razmaŭlaje pa-biełarusku. Kali vy čynoŭnik, ni chrana nie robicie i kirujecie ŭsimi, to budźcie łaskavy, zdajcie ekzamien», — prapanuje hrek.
«Šura, voś ty razmaŭlaješ pa-biełarusku?»
— Šura, voś ty razmaŭlaješ pa-biełarusku? — zapytvaje Tapuzidzis u Skubakova.
— Nie-a, — adkazvaje adstaŭny čynoŭnik.
— Čamu?
— Tamu što nie chaču… Nie navučyŭsia. Čamu mianie chtości pavinien prymusić? U nas jość usio, kab prapahandavać biełaruskuju movu — i kultura, i teatry…
— Jon ža nie pra heta kaža! — spasyłajecca na mianie Tapuzidzis. — A pra toje, što dziaržava abaviazanaja prymušać vas jak hramadzian lubić biełaruskuju movu!
— I chto mianie prymusić?
— Ja ciabie prymušu. Vydam zahad i prymušu.
Tapuzidzis uziaŭ padnačalenaha za halštuk, jaki niečym vypackaŭsia i praciahnuŭ «dopyt».
— Voś tvaja ŭnučka razmaŭlaje pa-biełarusku?
— Joj bolš padabajecca vyvučać na ruskaj movie.
— Ty mianie nie padmanvaj. Heta dzicia. Jaho jakoj movie navučyš, na takoj i budzie.
Jon usio viedaje
Tapuzidzis uzhadvaje Aršanskuju bitvu, kaža pra Kastusia Kalinoŭskaha. «Chto vašaj nacyi bolš za ŭsio psavaŭ niervy i bolš za ŭsio zabiŭ mužykoŭ — heta ruskija, — nahadvaje jon. — Ni razu z palakami vy nie vajavali, ni razu ź litoŭcami. Z ukraincami — tolki z Chmialnickim, jaki chacieŭ nasadzić tut ruskich.
«Treba pisać historyju z nacyjanalnaha punktu hledžańnia», — padsumoŭvaje Tapuzidzis.
Naprykancy razmovy jon raskazvaje pra svaju maru — stvaryć sietku restaranaŭ ź biełaruskaj kuchniaj. Tapuzidzis pryznaje, što zajmacca picami praściej, adnak bačyć pierśpiektyvu ŭ dranikach i mačancy.
«Praz dva hady ja stanu miljarderam», — prahnazuje jon. «A bolš u nas niama miljarderaŭ?» — pytajusia Tapuzidzisa. «Pakul što niama», — śćviardžaje biźniesmien.
Tapuzidzis zapeŭnivaje, što nie baicca za svoj biźnies, bo spłačvaje ŭsie padatki i nie biare ničoha ad dziaržavy: «Ja b moh syści ŭ afšory, i kožny dzień paru miljonaŭ adkładać. Ale nie rablu hetaha».
Tut usie maje ludzi
…A što z padlikam hałasoŭ? Paśla zakančeńnia hałasavańnia staršynia kamisii Pavieł Tapuzidzis padyšoŭ da naziralnikaŭ i paprasiŭ zastavacca na svaich miescach — za dziasiatak mietraŭ ad stała z padlikam biuleteniaŭ. Tyja nie spračalisia pra svaje pravy. Usio, što bačyli naziralniki — śpiny siabroŭ kamisii. Zrešty, mnohija z «pradziaržaŭnych» naziralnikaŭ paśpieli napisać spravazdaču ab adsutnaści pretenzij jašče da skančeńnia hałasavańnia.
Praz hadzinu padlikaŭ namieśnica Tapuzidzisa ahučyła vyniki. Pavodle ich, za Łukašenku prahałasavali 65% vybarcaŭ, Karatkievič 5,5%, Hajdukievič i Ułachovič pa 4%. Suprać usich — 20%.
Tapuzidzis ščyra ździviŭsia takoj vialikaj ličbie pratestnaha hałasavańnia, ale pierapraviarać ničoha nie staŭ.
«Tam usie maje ludzi, — patłumačyŭ jon, pakazvajučy na kamisiju. — Ja tut, bo bjusia za svoj biźnies».
Za ŭvieś čas padliku hałasoŭ Tapuzidzis nie ŭziaŭ u ruki nivodnaha biuletenia.
