Na fota: budynak carkvy ŭ Imianinie (Tarakani) da 1939. Ciapier nie isnuje.
Nazva vioski Tarakań (miascovaje vymaŭleńnie: Torokań) pachodzić, imavierna, ad letapisnych torkaŭ, a voś havorka — vodhulle mihracyi paŭdniovych słavian. Pryčym «astravoŭ» takoj havorki na Bieraściejščynie šeść, piša najlepšy znaŭca dyjalektaŭ Bieraściejščyny i Pinščyny Fiodar Klimčuk.
Słavianskija i indajeŭrapiejskija suviazi tarakanskich havorak (refleks *ie, * > [a])
Tarakanskija havorki ŭtvarajuć šeść (6) nievialikich astravoŭ u Bieraściejska-Pinskim Paleśsi na paŭdniovym zachadzie Biełarusi. Raźmieščany jany ŭ Drahičynskim (2 astravy), Ivanaŭskim, Małaryckim, Kobrynskim i Pinskim rajonach Bresckaj vobłaści [KLIMČUK, 1983: 25—27, 30, 32—33, 38—41, 81—88, 122—123; KLIMČUK, 1994: 57, 218—219]. Najbolš jarkaja ich rysa — heta vymaŭleńnie paśla ćviordych zyčnych hałosnaha [a] na miescy *ie, *. U tarakanskich havorkach Drahičynskaha i Ivanaŭskaha rajonaŭ [a] na miescy *ie, * vymaŭlajeca ŭ nacisknym stanoviščy: (báruh, váčur, páršy, dań, tasť, vyzá, sarp, nábo, šápčyť, čáryvo, cárkva (bierah, viečar, dzień, cieść, viazie, sierp, nieba, šepča, čerava, carkva). U tarakanskich havorkach Małaryckaha, Kobrynskaha i Pinskaha rajonaŭ [a] na miescy *ie, * vymaŭlajeca taksama i ŭ nienacisknym stanoviščy: vačára, tapár (viačera, ciapier).
Razhladam adznačanaj asablivaści my abmiažujemsia. Adznačym, dzie ŭ słavianskim śviecie jana pašyrana. Budziem razhladać nie tolki huk [a], ale taksama hałosny nabližany da [a], u pryvatnaści, huk siaredni pamiž [a] i [je]. Robim heta tamu, što hienietyčna takija huki rodnasnyja. Budziem havaryć taksama pra etymałahičny *', jaki ŭ mnohich havorkach «pavioŭ» siabie, jak *, h. zn. pierajšoŭ u [a].
Havorki, jakim charakterna adznačanaja rysa, sustrakajucca va ŭschodnie-, zachodnie- i paŭdniovasłavianskim moŭnych areałach [KLIMČUK, 1973a: 27—28; KLIMČUK, 1973,b: 276—281, karti № 2, 3].
Niamała takich havorak na zachadzie Ukrainy i ŭ prylehłych rehijonach [DZIENDZIELIVŚKIJ: 26—27; HOVORI: 13—43, 226, 300—352; ZALEŚKIJ: 41, 45, 80–87; HIERMAN; ŠIMANOVSKIJ: 20—21]. Heta pierš za ŭsio astraŭnyja havorki na paŭnočnym zachadzie Vałyni, a taksama masiŭ zachodnievałynskich havorak [DAUM; ŠIŁO: 43—48, 170—172; NAZAROVA]. Apošnija pašyrany na paŭdniovym zachadzie Vałynskaj vobłaści i na prylehłaj tierytoryi Lvoŭskaj vobłaści Ukrainy. Charakterna razhladajemaja rysa nadsanskim ukrainskim havorkam (pašyrany ŭ viarchoŭjach r. San), ale ŭ ich jana abmiežavana pazicyjaj paśla šypyčych i [r] [PŠIEP'JURŚKA, 1938: 20—21]. U huculskich ukrainskich havorkach u razhladajemaj pazicyi vymaŭlajecca huk siaredni pamiž [je] i [a]. U dadzienym vypadku byccam by adlustravana stadyja pierachodu *je (<*ie, *) > [a].
U šerahu biełaruskich havorak Biełastoččyny (Polšča) hałosny [a] na miescy *ie vymaŭlajecca ŭ słovie háty (hety) i vytvornych ad jaho [AGWB: kartateka, punkty № 6, 26, 36, 46, 56, 62; KARSKIJ: 180]. Hetyja havorki znachodziacca na ŭschod i paŭnočny ŭschod ad Biełastoka. Adnosiacca jany da hrodzienska-baranavickaj hrupy havorak.
Blizkaja źjava zanatavana ŭ havorkach Charoŭskaha rajona Vałahodskaj vobłaści Rasii [PRIEOBRAŽIENSKAJA: 71–76]. U hetych havorkach piaredniejazyčnyja pierad *je, *i pieravažna paŭmiakkija, pierad hałosnymi *y, *a, *o, *u – ćviordyja. Hałosny [ę] (transkrypcyja aŭtara) bolš adkryty ŭ paraŭnańni z adpaviednymi hukami litaraturnaj ruskaj movy. Jon vymaŭlajecca, takim čynam, jak «siaredni» huk pamiž; [je] i [a]. Zdajecca, u razhladajemaj havorcy nazirajecca tendencyja pierachodu *je (<*je, *) > [a], što zbližaje jaje z tarakanskimi havorkami. Paraŭn. charoŭskija nat&ę´rła, nast&ę´ł'om, kon&ę´c' i tarakanskija natárła, nastáłymo, konác. Razhladajemyja havorki Charoŭskaha rajona, jakim charakterna razhledžanaja źjava, znachodziacca na poŭnač ad Vołahdy.
Ahulnaja asablivaść razhladajemaj rysy va ŭschodniesłavianskich havorkach – heta vymaŭleńnie [a] na miescy *ie niezaležna ad taho, ź jakoha huka jon pachodzić apošni – z *ie abo *.
Za miežami ŭschodniesłavianskaha areała situacyja niekalki inšaja. Tam hałosny [a] vymaŭlajecca na miescy *ie, * i *', pryčym, u roznych havorkach hetaja rysa prajaŭlajecca nieadnolkava. U siaredniesłavacich havorak hałosny [a] vymaŭlajecca na miescy *ie, * i *', u častcy havorak – tolki na miescy *ie i * [ASJ: 20—23, 32, 39, 42, 47—54, 67, 70, 73].
U paŭnočna-ŭschodniaj častcy sierbska-charvackaha dyjalektnaha areała (Vajavodzina) hałosny [a] vymaŭlajecca na miescy *ie, * i *' [SŁAWSKI: 27—31, 82—116].
U bolšaści ž sierbska-charvackich [SŁAWSKI: 27—31, 82—116] i słavienskich [SŁAWSKI: 24—27, 36—81] havorak hałosny [a] niezaležna ad nacisku siarod troch adznačanych vyšej etymałahičnych hałosnych vymaŭlajecca tolki na miescy * i *'. Charakterna hetaja rysa i niekatorym bałharskim i makiedonskim havorkam [SŁAWSKI: 117, 131].
Vymaŭleńnie [a] vymaŭlajecca na miescy *ie, * i *' charakterna dla pałabskaj movy [LEHR-SPŁAWIŃSKI: 39—64] i niekatorych nižniełužyckich havorak [SSA, t. 1: 62, 67; SSA, t. 2: 5, 21, 44, 53, 72, 77, 105, 111]. Sparadyčna vymaŭlajecca [a] na miescy adznačanych etymałahičnych hałosnych u niekatorych paŭdniovasilezskich polskich havorkach [MAGP: 328, 329; 38: 344].
Takim čynam, słavianskija havorki, jakim charakterna vymaŭleńnie [a] na miescy *ie, *, *' pašyrany pieravažna ŭ rehijonie ad r. Jasieldy (prytok Prypiaci) na paŭnočnym uschodzie da Adryjatyčnaha mora na paŭdniovym zachadzie. Asobnyja areły takich havorak znachodziacca (ci znachodzilisia) ŭ Pałabji, Nižnich Łužycach, Silezii, na poŭnačy Rasii.
U centry hetaha areała – siaredniaja Słavakija i Vajavodzina – hałosny [a] vymaŭlajecca na miescy ŭsich troch histaryčnych hałosnych — *ie, *, *'. Na poŭnač hetaha centralnaha areała [a] vymaŭlajecca tolki na miescy *ie, *, a na poŭdzień – tolki na miescy *, *'. Pazicyi, u jakich adbyŭsia pierachod *ie, *, *' > [a] – heta abo nacisknaja i nienacisknaja, abo tolki nacisknaja.
Paraŭnajem zaraz vymaŭleńnie niekatorych słoŭ u tarakanskich havorkach i sierbska-charvackaj movie: tarakanskija vynác, dań, konác, kosác, kupác, pákło, słypác, tasť, tášča, časť, čypác — sierbska-charvackija (sierbski varyjant) vienac, dan, konac, kosac, kupac, pakao, ślepac, tast, tašta, čast, čiepac (vianiec, dzień, kaniec, kasiec, kupiec, piekła, ślapiec, cieść, ciešča, čeść, čapiec). Paraŭn. taksama słavienskija: dân, čâst, tast, tašča (dzień, čeść, cieść, ciešča).
U navukovaj litaratury isnuje dumka, što prodki paŭdniovych słavian da ich pierasialeńnia na Bałkany žyli na poŭnač ad Karpat – u Haličynie, Zachodniaj Vałyni, na Zachodnim Paleśsi [KLIMČUK, 1998: 117—122]. Ci nia jość heta vynik upłyvu reštak paŭdniovasłavianskich havorak na Paleśsi na havorki ŭschodniesłavianskija?
U niekatorych havorkach paŭnočnabresckich, uschodniepaleskich biełaruskich i siaredniepaleskich ukrainskich adbyŭsia pierachod *ie (<*ie, *) > [a] u nienacisknym stanoviščy: vasná, mašók, vadró, pasók [DABM: 4]. Heta ŭžo źjava inšaha charaktaru. Mahčyma jana źviazana z akańniem.
Pierachod *je > [a] charakterny i dla niesłavianskich indajeŭrapiejskich moŭ [KLIMČUK, 1993: 34—35; 25; OIJA: 286, 287, 294; SAVČIENKO: 58, 60—62, 76, 77, 81; FAŚMIER, t. 1: 487, 502; FAŚMIER, t. 2: 589; EŚSIA, vyp. 4: 212; EŚSIA, vyp. 5: 170, 262, 265, 266; ESBM, t. 3: 133; ESBM, t. 7: 31; LJUIS, PIEDIERSIEN: 67, 79, 218; JESUM: 17, 18, 87]. Paraŭn.: sanskryckaje catvār ‘čatyry' (tarakanskaje čáťvoro ‘čaćviora'), aviestyjskaje –da ‘dzie' (tarakanskaje da ‘dzie'), staražytnaindyjskaje dāru-, sanskryckaje dāru, aviestyjskaje daru-, chieckaje taru, valijskaje dâr ‘dreva', staražytnairłandskaje daur ‘dreva', ‘dub', sanskryckija dārava, dārva‘draŭlany', litoŭskaje darva, łatyšskaje darva, staražytnaisłandskaje tjara ‘smała' (tarakanskija dárvo, dáryvo, dáravo ‘dreva'), sanskryckije dáça, dáçán, aviestyjskaje dasa, skifskaje dasa ‘dziesiać' (tarakanskija dásiť, dásať ‘dziesiać'), sanskryckija dvār, dvara, aviestyjskija dvar, dvara-, skifskaje dvara ‘dźviery', staražytnaindyjskaje dvāram‘dźviery, varoty', staražytnaindyjskaje dvāram, łatyšskaje dvars, hockaje daur ‘varoty', (tarakanskaje dváre ‘dźviery'), aviestyjskaje madu-, maδu, staražytnaindyjskaje mádhu, skifskaje madu ‘miod' (tarakanskaje mad ‘miod'), sanskryckaje nábhan, nábhah, nábhas ‘nieba' (tarakanskaje nábo ‘nieba'), aviestyjskaje vazaiti ‘viazu' (tarakanskaje vazý ‘viazu').
Hrupa havorak na Bieraściejščynie ŭmoŭna nazvana tarakanskimi pa naźvie vioski Torokáń (aficyjnaja nazva – Imianin) u Drahičynskim rajonie [PAMIAĆ: 528—529]. Upieršyniu zhadvajecca vioska ŭ 1517 h. Z XVI st. tut znachodzicca Tarakanski bazylijanski manastyr. U epochu Rečy Paspalitaj u Tarakanskim manastyry znachodziłasia siadziba protaarchimandryta ordena bazylijanaŭ, dziejnaść jakoha była pašyrana na terytoryi Biełarusi, Pravabiarežnaj Ukrainy, susiednich rehijonaŭ Polščy i Litvy. Pry Tarakanskim manastyry na rubiažy XVI—XVII stst. zasnavana škoła. U apošniaj čverci XVIII st. pry manastyry isnavała biblijateka.
U Ch—CHI stst. isnavała staražytnaruskaje Tmutarakanskaje kniastva. Jaho centr u letapisie mieŭ nastupnyja nazvy: Tmutarakań, Tmutorokań, Tmutorokoń, Ťmutorokań, Tmutorotań, Torokań, Turokań [PSRŁ: 300; RIABČIKOV]. Daśledčyki nieadnarazova zakranali pytańnie suviaziaŭ Tmutarakani ŭ Pryazoŭi i Tarakani na Paleśsi [ILJIN: 8, 30; TARŁANOV: 15—17].
1. HIERMAN, 1995: K.F.Hierman. Ukraïnśki hovirki Pivničnoï Bukovini v istoričnomu ta linhvohieohrafičnomu aśpiekti: Fonietika, fonołohija. Čiernivci.
2. HISTARYČNAJA BRAMA: Histaryčnaja brama. Historyka-krajaznaŭčy časopis. Biaroza, 2002, № 1—2 (19—20).
3. HOVORI, 1977: Hovori ukraïnśkoï movi (źbirnik tiekstiv). Kiïv.
4. DZIENDZIELIVŚKIJ, 1965: J.O. Dziendzielivśkij. Konśpiekt lekcij z kursu ukrajiśkoji dialektołohjiji. Č. I. Užhorod, 1965.
5. DAUM: Dialektołohičnij atłas ukrajinśkoji movi. Kartateka.
6. DABM, 1963: Dyjalektałahičny atłas biełaruskaj movy. Minsk.
7. JESUM, 1985: Jetimołohičnij słovnik ukrajinśkoji movi. T. 2. Kijiv.
8. ŽIŁKO, 1966: Narisi dialektołohiji ukrajinśkoji movi. Kijiv.
9. ZALEŚKIJ, 1973: A.M.Zaleśkij. Vokalizm pivdienno-zachidnich hovoriv ukraïnśkoï movi. Kiïv.
9a. ILJIN, 2002: A. Ł. Iljin. Proischoždienije Rusi – novaja konciepcija (s. 5—16). Suŝiestvvovało li Sarmatskoje morie-oziero? (s. 27—30) // Histaryčnaja brama. Historyka-krajaznaŭčy časopis. Biaroza, 2002, № 1—2 (19—20).
10. KARSKIJ, 1955: Je.F.Karskij. Biełorusy. Jazyk biełorusskoho naroda. Vypusk piervyj. Istoričieskij očierk zvukov biełorusskoho jazyka. Moskva.
11. KLIMČUK, 1973a: F.D.Klimčuk. O polessko-karpatskom tipie riefleksacii je, > a // Simpozium po problemam Karpatskoho jazykoznanija (24—26 apriela 1973 h.). Tiezisy dokładov i soobŝienij. Moskva.
12. KLIMČUK, 1973b: F.D.Klimčuk. Do pitańnia pro zoni riefleksaciji *ie, *, *' > a piśla tvierdich prihołośnich v słovjanśkich dialektach // Kultura i pobut nasieleńnia ukrajinśkich Karpat (Matieriali riespublikanśkoji naukovoji konfierienciji). Užhorod.
13. KLIMČUK, 1983: F.D.Klimčuk. Havorki Zachodniaha Paleśsia. Fanietyčny narys. Minsk.
14. KLIMČUK, 1993: F.D.Klimčuk. Da pytańnia ab paleska-aryjskich (inda-iranskich) suviaziach // Areałohija. Prablemy i dasiahnieńni. Tezisy dakładaŭ mižnarodnaj navukovaj kanfierencyi 25—27 traŭnia. Minsk.
15. KLIMČUK, 1994: F.D.Klimčuk. Zachodniepaleskija havorki // Biełaruskaja mova. Encykłapiedyja. Minsk.
15a. KLIMČUK, 1998: F.D.Klimčuk. Da vytokaŭ farmiravańnia ŭschodniesłavianskich narodaŭ // Kryŭja, № 1(3). Miensk, s. 117—122.
16. LJUIS, PIEDIERSIEN, 1954: H. Ljuis, Ch. Piediersien. Kratkaja sravnitielnaja hrammatika kieltskich jazykov. Moskva.
17. NAZAROVA, 1975: T.V.Nazarova. Iz nabludienij nad mieždialektnymi kontaktami (k poniatiju soprotivlenija sistiemy) // Obŝiesłavianskij linhvističieskij atłas. Matieriały i isśledovanija. 1973. Moskva.
18. OIJA, 1979: Osnovy iranskoho jazykoznanija. Drievnieiranskije jazyki. Moskva.
19. PAMIAĆ, 1997: Pamiać. Drahičynski rajon / Historyka-dakumientalnyja chroniki haradoŭ i rajonaŭ Biełarusi. Minsk.
20 PRIEOBRAŽIENSKAJA, 1973: M.N.Prieobražienskaja. Čieriedovanije a//ie v odnom vołohodskom hovorie // Iźviestija AN SSSR. Sierija litieratury i jazyka. T. 32, vyp. I. Moskva.
21. PSRŁ, 1978: Połnoje sobranije russkich letopisiej. T. 34. Ukazatiel hieohrafičieskich nazvanij. Moskva.
22. PŠIEP'JURŚKA, 1938: M. Pšiepjurśka. Nadsianśkij hovir // Praci Ukraïnśkoho naukovoo institutu. Varšava, 1938.
23. RIABČIKOV, 2005: S.V. Riabčikov. Tmutarakań – okrainnaja ziemla (http://www.openweb.ru/rongo/tm_rus.htm; 28.11.2005).
24. SAVČIENKO, 1974: A.N. Savčienko. Sravnitielnaja hrammatika indojevropiejskich jazykov. Moskva.
25. SkRS, 1987: Sanskritsko-russkij słovaŕ. Moskva.
26. TARŁANOV, 1995: Tarłanov Z. K. Sobolevskij Aleksiej Ivanovič // Encikłopiedija «Słova o połku Ihorievie»: V 5 t. T. 5. SPb, 1995.
27. FAŚMIER, 1986: M. Faśmier. Etimołohičieskij słovaŕ russkoho jazyka. M., 1986, t. 1, t. 2.
28. ŠIŁO, 1957: H.F.Šiło. Pivdienno-zachidni hovori URSR na pivnič vid Dnistra. Lviv.
29. ŠIMANOVSKIJ, 1897: V. Šimanovskij. Zvukovyje i formalnyje osobiennosti narodnych hovorov Chołmskoj Rusi. Varšava.
30. EŚSIA, 1977, 1988: Etimołohičieskij słovaŕ słavianskich jazykov. Prasłavianskij leksičieskij fond; vyp. 4, M., 1977; vyp. 5, M., 1978.
31. ESBM, 1985, 1991: Etymałahičny słoŭnik biełaruskaj movy. T. 3, Minsk, 1985, t. 7, Mn., 1991.
32. AGWB, 1980: Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny. T. I. Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk.
33. ASJ, 1968: Atlas slovenskeho jazyka, t. 1. Bratislava, 1968.
34. LEHR-SPŁAWIŃSKI, 1966: T. Lehr-Spławiński. Mowa dawnych Połabian. / Studia i szkice wybrane z językoznawstwa słowiańskiego. Seria 2. Warszawa.
35. MAGP, 1963: Mały atlas gwar polskich, t. VI, Wrocław—Warszawa—Kraków.
36. SŁAWSKI, 1962: F. Sławski. Zarys dialektologii południowosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa.
37. SSA, 1961, 1968: Sorbische Sprachatlas. Bautzen. I, 1961; II, 1968.
38. ZARĘBA, 1972: A. Zaręba. Atlas językowy Śląska, t. III, Warszawa—Kraków.
* * *
NN.BY hatovy drukavać navat čysta navukovyja artykuły, kab danosić ich da šyrejšaj aŭdytoryi.
