Biełaruskaj movie mianie navučyła babula. Ja heta zrazumieŭ niadaŭna, kali słuchaŭ stary aŭdyjozapis ź siamiejnaha archiva. Z mahnitafona danosiŭsia rypučy huk — starejšy brat zapisaŭ na plonku maju bałbatniu. Kali ja słuchaŭ zapis, mocna ŭraziŭsia, što ŭ piać hod ja razmaŭlaŭ pa-biełarusku. Heta potym ja pajšoŭ u škołu, dzie mnie «vypravili jazyk», a tady ja razmaŭlaŭ naturalna — jak mianie navučyła baba Hanna.
Kali ŭ staršych kłasach ja pisaŭ sačynieńnie, nastaŭnica rasiejskaj movy vypraviła «baba Hanna» na «baba Anna», chacia jana zaŭsiody była Hannaj. Nie tolki heta — šmat čaho naša «aciečastviennaja» sistema adukacyi va mnie «vypraviła», ale, vidać, nie ŭsio, bo ŭ tryccać ja iznoŭ pierajšoŭ na movu.
Biełaruskaja mantra
Usio žyćcio ja čuju mantru: «Biełaruskaja mova — naša matčyna mova, mova Kupały i Kołasa. Jaje treba šanavać i zachoŭvać. A tiepieŕ davajtie pohovorim o sieŕjoznom».
Siońnia ot i vysoki čynoŭnik apraŭdvaje nieŭžyvańnie movy ŭ sudovaj praktycy Kołasam i Kupałam. Maŭlaŭ, niamožna na movie kłasikaŭ začytvać prysudy zabojcam. I mnie chočacca dać jamu pa iłbie draŭlanaj łyžkaj, jakuju ja sam vyrazaŭ i jakuju pahryzła maja myš Vieračka. Ja ŭpeŭnieny, što i Kołas z Kupałam vyrazali b łyžki i dałučylisia b da źbićcia vysokaha čynoŭnika. Razam my b mo vybili ź jaho baški tuju mantru, ci chacia b nastavili huzakoŭ u jakaści kampiensacyi za maralnyja straty. Mnie ot cikava, pavažany čynoŭnik, kali vaša babula, prabačcie mianie hrešnaha, išła sr.ć, jana pierachodziła na rasijskuju movu?
Ja b nie ździviŭsia, kali b pačuŭ toje ad traktarysta ci dajarki. Ale ad taho, chto, jak u nas kažuć, vialikim čałaviekam staŭ, chočacca čakać bolšaj mudraści i bolšaj adkaznaści. A
našy čynoŭniki — heta naša biada. Jany ŭvabrali ŭ siabie samyja pahanyja biełaruskija jakaści.
I pakul vahajucca, jak uvieści adnu dadatkovuju hadzinu biełaruskaj movy, kab nikoha nie pakryŭdzić i nie zhubić svaje miescy, vyrastaje novaje pakaleńnie biełarusaŭ, dla jakich Kupału treba čytać sa słoŭnikam.
«Uviedamlaju vas, što my paka žyvy»
Ot ja raniej dumaŭ, što zvužeńnie ŭžytku biełaruskaj movy da peŭnych śfieraŭ — heta takaja hłybinnaja fiłasofija, jakaja ŭźnikła jak miechanizm samazachavańnia. To bok, kali našyja samyja mudryja praščury adčuli niebiaśpieku dla movy, jany nočču ŭ lesie vakoł śviaščennaha vohnišča zładzili naradu i vyrašyli schavać movu ŭ tyja mantry pra Kołasa i Kupału, kab pry spryjalnych umovach, kali śpioka spadzie i pojdzie doždž, mova pačała raści z suchocha nasieńnia i znoŭ zabujała. Ale nie,
čas idzie, a rasijskija sieryjały pakazvajuć u kožnaj viaskovaj chacie. I biełaruskaja mova vymyvajecca navat stul, dzie jana tryvała siadzieła.
Maja znajomaja piśmieńnica niejak skazała, što lubić žyvuju viaskovuju movu i nie ŭsprymaje tuju, jakoj havorać u redakcyjach haziet. Ja taksama časta narakaju na słoŭniki, što jany niedastatkova prudkaŭskija. Adnak rehijanalnyja žyvyja havorki nie majuć reziervu dla ŭtvareńnia nacyi. Mova redakcyj taki rezierv maje. Hetak stałasia z usimi movami śvietu — jany ŭsiarednilisia da zručnaj i zrazumiełaj ŭsim formy. Nie vyklučeńnie i «vielikij i mohučij russkij jazyk». Jamu tolki bolš paščaściła na našaj ziamli. Praz šyroki raspaŭsiud na telebačańni, u aficyjnaj śfiery da jaho chutka pryzvyčailisia,
i nichto ź biełarusaŭ nie žalicca, što rasijskaja mova niedastatkova žyvaja, nie takaja, jak u rasijskich siołach.
A biełaruskaj litaraturnaj movie nie paščaściła zusim. Maja maci, jakaja vydatna ŭmieje razmaŭlać na našaj rehijanalnaj varyjacyi biełaruskaj movy, nie moža čytać biełaruskija knihi i haziety — litaraturnaja mova dla jaje — napaŭzamiežnaja. Mama sustrakaje mianie z aŭtobusa słovami:
— I kašula visić, i durań dryžyć.
A kali my prachodzim pa bierazie Prypiaci, kaža:
— Vo, užo kryhi płyvuć.
— A što takoje kryhi?
— Kryhi i je kryhi.
Ale jana zvonić mnie i prosić dapamahčy napisać plamieńniku sačynieńnie:
— Bo ja biełaruskuju movu nie viedaju.
Jaje nie viedaje i moj plamieńnik, choć vučycca ŭ majoj škole, u majoj nastaŭnicy. U nas ź plamieńnikam roźnica va ŭzroście — dvaccać hadoŭ. Šanoŭnyja čynoŭniki ź Ministerstva adukacyi, ot adkažycie mnie, jak takoje moža być?
A kali budzie čarhovy pierapis nasielnictva, maci zapiša siabie nośbitam rasijskaj movy, bo jaje jana viedaje, jak «pa-hramatnamu» skazać «ja lublu kartoplu i lisianki». A jak na movie Kupały — nie.
Atrymlivajecca, što jość narodnaja mova, jość «pravilnaja» rasijskaja, na jakoj dakumienty składajuć. A jašče jość biełaruskaja, ale to mova kłasikaŭ, a nie naša. Jana nie maje ŭžytku: na joj nie viadziecca spravavodstva, nie začytvajucca prysudy zabojcam, nie pakazvajuć sieryjały. Adno tolki — jana matčyna, i jaje čamuści treba zachoŭvać.
U mianie jość list, jaki ŭ 1937 hodzie napisaŭ majmu pradziedu prudkaŭski svajak Vasil. Dobra vidać, što ŭžo tady biełaruski sielanin imknuŭsia być «hramatnym»: «Uviedamlaju vas, što my paka žyvy».
Vasil pracavaŭ kasiram u Aŭciukach, «uvoliłsia z raboty i zdavał dieła ŭ Mazyry, był tam ciełuju niedielu». Čałaviek łamaŭ svaju movu, kab zdavać «dieła» i mieć pracu. Papierki ž pa-rasijsku zapaŭniać treba.
Ale ŭ miescach, jakija nie tyčacca słužbovych spraŭ, Vasil pierachodziŭ na biełaruskuju movu: «Učora jana prasiła, kab my napisali tabie, jak jana mučycca. Jana kaža, kab Andrej byŭ, jon by dziesiać raz pryjšoŭ mianie daviedacca».
By roznyja ludzi pisali toj list.
Pop sahrašyŭ, a dziaka viešajuć
I, šanoŭnyja «hasudaravy ludzi», nie treba valić z chvoraj hałavy na zdarovuju, kažučy, što ŭ nas jość vybar, jak razmaŭlać. Moŭnaja palityka — nie sprava dajarak, traktarystaŭ i kasiraŭ z Aŭciukoŭ, a vaša. Jak toj kaža, pop sahrašyŭ, a dziaka viešajuć. Rasijskaja mova nie była maim vybaram, bo da piaci hod ja razmaŭlaŭ pa-biełarusku, pakul nie trapiŭ u dziaržaŭnuju sistemu adukacyi. Ja pierajšoŭ na rasijskuju, naadvarot, tamu, što ŭ mianie nie było inšaha vybaru.
Za hod, što ja žyvu na Paleśsi, u mianie skłałasia ŭražańnie, što palešuki sumujuć pa movie. Usiudy jość vyradki, ale ahulnaje staŭleńnie da biełaruskich słovaŭ vielmi pryjaznaje. Pradaŭčycha šyroka ŭśmichajecca, kali my ź siabram uvachodzim u kramu, i hučna vitaje nas:
— Dobry dzień, šanoŭnyja.
Stryječny brat, jaki da movy staviŭsia abyjakava, paśla dźviuch dyskusij sa mnoj jedzie na zarabatki ŭ Rasiju i vučyć tam kalehu-tadžyka biełaruskim słovam. Kaža jamu:
— Što ty jak čurka? Kružka, kružka… Karec!
Aksana, jakaja maje dypłom fiłołaha, mocna ździŭlajecca, što biełaruskaja mova — nie pravincyjnaje adhalinavańnie rasijskaj:
— Kak tak? Nas žie učili! Nas žie učili…
Nastupnym razam jana kaža mnie:
— Pryvitańnie! A možna ja budu razmaŭlać z taboj pa-biełarusku?
Možna. Razmaŭlaj sa mnoj pa-biełarusku.
