U natatcy Siarhieja Dubaŭca na «Svabodzie», jakaja praciahvaje dyskusiju vakoł jahonych apošnich histaryčnych dopisaŭ, vielmi cikava pakazana «historyja biełaruskaj historyi» (histaryčnaj navuki). Jana dzielicca na dźvie častki. Z adnaho boku — daśledčyki savieckaj pary. Im ułaścivyja vysokija pamknieńni i matyvy, jakija musili realizoŭvacca, adnak, suprać panujučaha vučeńnia, cenzurnych abmiežavańniaŭ, suprać cełaj epochi. Ab cenzury jak tvorčaj mahčymaści sam Dubaviec pisaŭ daŭniej.
Pa inšy bok hetaj «vosi dabra» znachodziacca sučasnyja historyki. Proci svaich tytanaŭ-papiarednikaŭ, jany (tut mo aściarožnaje «my» pasavała b) uščent zhubili misiju. Biezumoŭna, jość uciešnyja vyniatki: Arłoŭ, Kraŭcevič.
Cikava, što hetyja historyki ŭ Dubaŭca fihurujuć pieravažna jak šeraja, bieznazoŭnaja masa. Mahčyma, kab nikoha asabista nie pakryŭdzić? Fihuruje Anton Astapovič, jaki viadomy bolš jak publičnaja postać, jak daśledčyk — chiba ŭ mienšaj stupieni. Mimachodź pamianiony adychod ad misii i kancepcyi ŭ pracach Sahanoviča.
Takaja karcina sapraŭdy dazvalaje naradzicca tezisu, što ŭsia krytyčnaja histaryjahrafija — krytyčnaja ŭ najhoršym sensie: jana, nibyta, ničoha nie prapanuje naŭzamien. Mahčyma, heta nie zusim adpaviadaje rečaisnaści. Piać nastupnych knih, jak zdajecca, padajuć cikavuju, nasyčanuju rańniuju historyju biełaruskaj nacyi — ale biez «misii» ŭ razumieńni Dubaŭca.
Jury Turonak
«Vacłaŭ Ivanoŭski i adradžeńnie Biełarusi», biezumoŭna, adna z najlepšych prac, napisanych biełaruskimi historykami kali-kolečy. Joj ułaścivaja strohaja dystancyja, jakaja, adnak, nie pierachodzić u adčužanuju choładnaść.
U hetaj knizie šmat usiaho. Ale ŭ kantekście vyšej pastaŭlenaha pytańnia jana dazvalaje dakładna zrazumieć adnu reč: jašče kala 1900 hoda biełaruskaha ruchu nie było.
Nie było struktur, nie było dośviedu i nie było tradycyi. Nie isnavała «ramka mabilizacyi», jakaja załučała b resursy — finansy, teksty, aktyvistaŭ i h. d. Tamu adno ź pieršych pytańniaŭ, jakoje stavić Turonak, hučyć prosta: a čamu, ułasna, Vacłaŭ Ivanoŭski staŭ biełarusam?
Biezumoŭna, ź interpretacyjaj Turonka mnohija nie pahadzilisia. Vobraz Ivanoŭskaha jak faktyčnaha «stvaralnika» Biełarusi vydavaŭ na radykalizm, źviazany z asabistymi simpatyjami daśledčyka. Kab nazvać tolki niekatoryja recenzii: u NN (16/1993) krytyčna raźbiraŭ (kali možna tak vykazacca) knihu Janka Žamojcin, kali jana vyjšła pa-polsku. Na biełaruski pierakład reahavaŭ Stanisłaŭ Rudovič — jahony vodhuk vyjšaŭ u «Biełaruskim histaryčnym ahladzie» («BHA») Sahanoviča.
Turonak skrupulozna pakazvaje, jak vyhladaje stvareńnie nacyi. Praz palityčnyja supołki, stvareńnie peŭnaj sacyjalnaj identyčnaści (biełaruskaja intelihiencyja) i aśvietnictva. Ivanoŭski mieŭ vyklučnaje značeńnie ŭ hetym kantekście: jahonyja suviazi i arhanizacyjny talent dazvolili, naprykład, supołcy «Zahlanie sonca i ŭ naša vakonca» mieć stabilnyja finansy.
A ŭvohule, na toj čas heta byŭ typova ŭschodniejeŭrapiejski recept — ale ž u nietypovych chranałahičnych akaličnaściach.
Valer Bułhakaŭ
Takim čynam, pavodle Turonka, biełaruskaja ideja nabyła arhanizacyjnuju dynamiku mienavita kala 1900 hoda.
Jość inšyja mierkavańni. Jany nie admaŭlajuć Turonka, ale prapanujuć admietnyja kryteryi analizu. Andrej Kazakievič i Andrej Asadčy ŭ važnaj pracy «Pačać pisać pa-biełarusku» łakalizujuć pieryjad, kali rekrutacyja biełaruskamoŭnych aŭtaraŭ stała niezvarotnaj, pamiž 1880 i 1889 hadami. Akramia taho, na ichnuju dumku, mienavita ŭ hety čas biełarusaznaŭstva nabyvaje «sistematyčny charaktar».
Sistematyčny charaktar — toje, što Fuko nazvaŭ by «paradkam dyskursu». Hety momant pryvodzić da nastupnaj knihi. Havorka pra «Historyju biełaruskaha nacyjanalizmu» Valera Bułhakava, jakaja vyjšła ŭ 2006-m.
Zusim koratka kancepcyju knihi pieradaje i Dubaviec: «niechta mlava dapuściŭ, što biełaruskaja nacyjanalnaja ideja, zdajecca, uźnikła ŭ asiarodździ «zapadnorussov» niedzie ŭ siaredzinie XIX st., ale kancepcyi nie prapanavaŭ». Reč u tym, što publicyst «Svabody» spasyłajecca tut na dyskusiju ŭ fejsbuku, a nie na knihu Bułhakava, dzie prapanujecca jakraz kancepcyja.
Kniha davoli zajmalnaja. Najpierš svaim niastrymnym krytycyzmam u dačynieńni da ŭsiaho, što amatary Karatkieviča lubiać u XIX stahodździ. Impierskaja administracyja, pryhon, polski miesijanizm i staličnaja hramadskaja dumka dziejničajuć u hetaj knizie zusim inačaj.
Bułhakaŭ piša pra množnyja nacyjanalizmy ŭ Biełarusi, pra kulturny šok, jaki kožny ź ich vyklikaŭ pa svaim uźniknieńni. Pra kulturu biełaruskaha kałanijalizmu, nastupstvy jakoj my bačym da siońnia. Pra Kajałoviča, Rypinskaha, Biassonava — inačaj kažučy, pra Bahuševiča i ŭsich-usich-usich.
Bahuševič u hetaj knizie — jak fiłamaty ŭ natatcy Dubaŭca abo Ivanoŭski ŭ daśledavańni Turonka. Jahonyja teksty — hadzina nul, momant uźniknieńnia sučasnaj Biełarusi jak razhornutaj kancepcyi metavyznačeńnia.
Adzin z klučavych tezisaŭ knihi — ab tym, što Biełaruś paŭstała dziakujučy daśledčym namahańniam ludziej, matyvavanych rasiejskimi impierskimi vymahańniami, — vyklikaŭ niemałuju sprečku. Choć na toj čas hetaja dumka ŭžo była nie zusim novaja. U pryvatnaści, pryblizna pra heta pisaŭ biełaruski etnołah Pavieł Cieraškovič (2004).
Knižka Bułhakava vyklikała dyskusiju (pieravažna ŭ jahonym ža časopisie «Arche»), asabliva cikavaja recenzija naležyć pamianionamu ŭžo Kazakieviču (ale cikava: Bułhakaŭ datuje «vosievy čas» biełaruskaj nacyi 1880—1899, što tak blizka pierahukajecca z tezisam Kazakieviča i Asadčaha). Blizkija tezisy ŭ 2009-m pieraniaŭ taksama mahiloŭski archieołah Ihar Marzaluk, jahonaja kniha «Mify adradženskaj histaryjahrafii» taksama davoli žvava abmiarkoŭvałasia.
Fuko byŭ pamianiony niezdarma. Bułhakaŭ nie prosta kanstatuje vieličeznaje adstavańnie biełaruskaha nacyjanalizmu ad anałahičnych ruchaŭ (jon stavić u adzin šerah biełaruski i vjetnamski). Kniha robić sprobu prapanavać tłumačeńnie hetaj situacyi. Jano — fukadzijanskaje. Proci Cieraškoviča, jaki abapiraŭsia na raźvićcio kapitalistyčnych adnosin, Bułhakaŭ źviartaje ŭvahu na źmianieńni ŭ paradku dyskursu. Sama ideja Biełarusi ŭźnikła pozna — kančatkova pamiž 1880 i 1899, — pryčym uźnikła ź nietraŭ rasiejskaha kałanijalizmu.
Mienavita z hetaj pryčyny jašče ŭ 1900-m Vacłaŭ Ivanoŭski musiŭ pierš stvaryć biełaruskuju intelihiencyju, a ŭžo potym pierajści da «praktyčnaha nacyjatvareńnia».
Stanisłaŭ Rudovič
Asobnaje važnaje pytańnie, jakoje Dubaviec abminaje. Jon piša pra abjekt svajho intaresu: «paŭstańnie madernaj biełaruskaj nacyi, mienavita palityčnaj nacyi, jakaja ŭvabrała ŭ siabie ŭsie etnasy, što žyvuć na našaj ziamli».
Papraŭdzie, heta mienavita pytańnie. Jakoj bačyli budučuju biełaruskuju nacyju pradstaŭniki «biełaruskaj prafiesii», skažam, u 1919-m? A ŭ 1902-m? Kanfiederacyja VKŁ ci «Respublika Rad», jakuju prajektavaŭ Tamaš Hryb, sapraŭdy mieli rysy palityčnych nacyj. Ale jakuju rolu ŭ hetym kompleksie idej hrali polskija pany? Žydoŭskija lichviary? Pra heta pytajuć radziej.
Na hety kont cikavyja razvažańni byŭ vykazaŭ Stanisłaŭ Rudovič. U jaho jość kniha, pryśviečanaja raźvićciu biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ 1917-m (nazyvajecca «Čas vybaru»). Ale cikaviej źviarnuć uvahu na inšuju pracu.
Heta sieryja artykułaŭ, pryśviečanaja Pieršamu Usiebiełaruskamu źjezdu, vychodziła ŭ haradzienskaj «Pahoni» da 80-hodździa hetaj padziei. Jana tak i nazyvajecca: «Usiebiełaruski źjezd jak pačatak stanaŭleńnia palityčnaj nacyi biełarusaŭ».
Rudovič tłumačyć źjezd jak naradžeńnie biełaruskaj palityčnaj nacyi. Sapraŭdy, mienavita ŭ śniežni 1917 hoda stała jasna, što mahčymaja biełaruskaja nacyja budzie zusim nie takoj, jakoj bačyłasia jejnym mieniedžaram u 1905-m. Źjezd, u jakim uziali ŭdzieł roznyja palityčnyja płyni, staŭ klučavoj placoŭkaj pierahavoraŭ ab takoj palityčnaj nacyi ŭ Biełarusi, ab jaje «hramadzianskaj damovie».
Hetaja nacyja była šmatmoŭnaj, ideałahična supiarečlivaj, pakul jašče nieadjemnaj ad Rasii. Źjezd nie navažyŭsia navat na słovy «biełaruskaja respublika» ŭ svajoj dekłaracyi. Razam z tym siła pryciahnieńnia, lehitymnaść, jakaja paŭstała z hetaj padziei, u 1918 hodzie byli padmurkam dla ŭtvareńnia Biełaruskaj Narodnaj Respubliki — pieršapačatkova na šyrokaj palityčnaj płatformie biełaruskich nacyjanalistaŭ i rusifikavanych haradskich kołaŭ (buržuazii, badaj).
Akramia taho, u 2001-m u «BHA» vyjšła recenzija Rudoviča na pracu Alesia Smalenčuka. U joj šmat uvahi advodzicca samoj dychatamii hramadzianskaj i etničnaj nacyi: heta prajaśniaje mietaŭzrovień hetaj razmovy.
Vadzim Krutalevič
Važna, adnak, udakładniać dalej (apieracyjanalizavać) sens pytańnia: kali ŭźnikła biełaruskaja nacyja. Jak ideja jana ŭźnikła ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa, jak sposab pryvatnaj matyvacyi ŭkaraniłasia, pa ŭsim vidać, pamiž 1880 i 1899 hadami. Arhanizacyjnuju formu biełaruski nacyjanalizm nabyŭ paźniej, pamiž 1900 i 1906.
Inšaje pytańnie: kali biełaruski nacyjanalizm staŭ masavym? Mirasłaŭ Hroch nazyvaŭ heta fazaj «S» nacyjanalnaha ruchu.
Rysy masavaj mabilizacyi biełaruski nacyjanalizm vyjaŭlaje ŭ pieryjad paśla 1917 hoda. Ułasna, Usiebiełaruski źjezd častkova śviedčyŭ ab hetym — choć jašče zusim niadaŭna, u listapadzie, BSH z prykraj hańbaj prajhrała vybary va Ustanoŭčy schod.
U hetaj historyi časta «vypadaje» adzin momant — saviecki. U 1918-m prahrama leninskaha ŭrada vyhladała pryvabnaj, praktyčna ažyćcioŭlenaj mahčymaściu. Tamu Žyłunovič i Čarviakoŭ pajšli na rabotu ŭ Narkamnac, jakim kiravaŭ Stalin. Jany na praciahu 1918 hoda šukali, jak zmahčy ŭparty šavinizm smalenskaha abłasnoha kiraŭnictva. Heta dramatyčnaja historyja: jany znoŭ i znoŭ ciarpieli paražeńni, publicystyka Hartnaha, zdavałasia, zusim nie mieła efiektu. Ale ŭ kančatkovym vyniku hetaja rabota stała adnym z čyńnikaŭ, jakija spryčynilisia da ŭźniknieńnia pieršaj Biełaruskaj «radavaj» respubliki.
Heta niejmavierna cikavaja, dramatyčnaja i šmatuzroŭnievaja historyja. U 1968-m, u zusim jašče «posttankaŭskim» «Połymi», da 50-hodździa BSSR jaje raskazaŭ Vadzim Krutalevič. Raskazaŭ pa tym časie niapravilna: pra šavinizm, pra niehatoŭnaść biełarusaŭ da svajoj respubliki, pra rost ichnaj śviadomaści ŭ 1918-m i pra rolu mižnarodnaj situacyi. Nieŭzabavie artykuł asudziŭ Mašeraŭ.
Andrej Čarniakievič
Krutalevič, biezumoŭna, nie pasuje ciapierašniamu duchu času. Naskroź saviecki biełarus, jon jaŭna nie mieŭ misii i kancepcyi. Dakładniej, mieŭ niapravilnyja. Jon nie maje šancaŭ u spabornictvie z tekstami Kraŭceviča. Naprykład, ź jahonaj replikaj pra nieabchodnaść zdarovaha nacyjanalizmu, dzie jon u tym liku dzielicca svaim mierkavaniem ab knizie Andreja Čarniakieviča «Naradžeńnie biełaruskaj Harodni».
U kantekście hetaj havorki heta vielmi važnaja kniha. Jana raskazvaje pryblizna pra toje, ab čym pisali Turonak ci raniej — Krutalevič. Pry hetym Čarniakieviču nie admoviš, zdajecca, u misii: kniha pryśviečanaja Alesiu Kirkieviču i pačynajecca hamankim epihrafam ź Sieŭruka: «Ja adzin, ale ja adčuvaju prysutnaść kožnaha, chto tut byŭ…»
Čarniakievič pakazvaje balučuju historyju ab tym, jak u 1910—1930-ch hadach u Horadni isnavaŭ biełaruski nacyjanalizm. Jon raskazvaje pra supiarečnaści i zakałoty (asabliva heta dobra vidać u pieryjad, kali Horadnia była «stalicaj BNR»), pra finansavuju zaležnaść ad vonkavych sił i źviazanyja ź im «miechanizmy ŭpłyvu», pra deficyt čałaviečych resursaŭ.
Hetyja čyńniki mieli dalekasiažnyja nastupstvy. Niedachop hrašovych srodkaŭ pryvodziŭ da situacyi, kali nacyjanalny intares, matyvacyi i kanflikty ŭ biełaruskaj palitycy vyznačalisia zvonku. Biełaruskaść u Horadni ŭ vyniku funkcyjanavała jak nonkanfarmizm, jak «admova ad najaŭnych nacyjanalnych prajektaŭ», piša daśledčyk. Biełarusy taho času byli nie «kulturnym praduktam», jaki farmiravaŭsia ŭ sacyjalizacyi; heta była palityčnaja tojesnaść.
I ŭsio ž, navat u hetych umovach biełaruski nacyjanalizm mieŭ peŭny patencyjał. «Tvorčy patencyjał» «ŭzdym[u] hramadskaj aktyŭnaści» staŭ asabliva vidavočny ŭ siaredzinie 1920-ch i byŭ źviazany ź vielmi składanaj i supiarečlivaj (bo finansavanaj balšavikami) Hramadoj. Radykalizacyja i palityzacyi biełaruskaha ruchu ŭ Polščy, adnak, u kančatkovym vyniku mieła advarotny efiekt: jana dała nahodu polskaj administracyi źniščyć jaho całkam.
Praca Čarniakieviča cikavaja nie tolki tamu, što čytajecca jak aktualny palityčny pamflet. Jana važnaja taksama jak prykład vydavieckaj palityki. Vydaviectva Januškieviča ŭžo niekalki hadoŭ śviadoma (tak zdajecca z boku) namahajecca zrabić prafiesijnuju biełaruskuju histaryjahrafiju dastupnaj šyrejšamu kołu čytačoŭ. Svaim isnavańniem jano jašče raz pakazvaje, što biełaruskaja histaryjahrafija siońnia bolš raznastajnaja i dynamičnaja, čym moža vyhladać.
* * *
Hetyja knihi, pobač ź inšymi, raskazvajuć składanuju historyju. Jak niekali bykaŭskaja proza aburała vieteranaŭ ad kampartyi, tak i siońnia praca historykaŭ usprymajecca niekatorymi (mnohimi?) amatarami biełaruščyny jak varožyja padkopy. U takoj karcinie śvietu niadziŭna, što Karatkievič (a nie Sahanovič, naprykład) akazvajecca historykam, vartym davieru.
Cikava ŭsio ž zapytacca: ci sapraŭdy knihi biez supiarečnaściaŭ, padparadkavanyja zahadzia vyznačanaj kancepcyi (i misii), spryjajuć pazityŭnaj mecie?
Zaležyć ad mety, viadoma ž. Niezdarma Źbihnieŭ Hierbiert, vialiki znaŭca kancepcyj i misij, tak padsumavaŭ polskuju viersiju adnoj ź ich: «łancuhi taŭtałohii». Heta chiba nie mienš važka za ziernie «Kałasoŭ».
