Uryvak z ramana Hienrycha Dalidoviča «Svoj dom» časopis «Maładość» upieršyniu apublikavaŭ da 70-hodździa BSSR, jakoje adznačyłasia ŭ 1989 hodzie.
«Svoj dom» byŭ zaklučnaj častkaj tryłohii «Haspadar-kamień», u jakoj piśmieńnik pakazvaŭ uźniknieńnie sučasnaj biełaruskaj dziaržavy. Kniha vyjšła paźniej, ažno ŭ 1992-m. Biełaruskija nacyjanalisty ŭ joj — usie pad psieŭdanimami. Ale tam šmat taho, što za Mašeravym było b siensacyjaj.
Nacyjanalisty ŭ Dalidoviča choć i «niapravilnyja ludzi», ale nie absalutnaje zło. I, samaje hałoŭnaje, jany paŭstajuć u ramanie jak realnaja siła, zdolnaja dziejničać i pieramahać. Asabliva dobra heta vidać u scenach, jakija apisvajuć usio jašče małaviadomyja lutaŭskija padziei 1918 hoda ŭ Miensku. Adstupleńnie balšavikoŭ, vajskovaja samaarhanizacyja i farmiravańnie Narodnaha sakrataryjata.
Pra toje, jak heta vyhladała na praktycy, jość navat vielmi detalovy artykuł na Vikipiedyi. Ale ŭ spasyłkach — spres polskamoŭnyja pracy. Navat u niekatorych pracach pra Jazepa Losika ci Kastusia Jezavitava «vyzvaleńnie Mienska» ŭpaminajecca mimachodź. Zdajecca, heta nievypadkova.
Ramantyka hramadzianskaj vajny, jakoj nie było
Savieckim historykam nie dazvalałasia pryznavać biełaruski nacyjanalizm siłaj, zdolnaj arhanizavać uzbrojenaje supraciŭleńnie «uładzie rabočych i sialan». Adsiul vynikała, što ŭ Biełarusi nie było hramadzianskaj vajny. Savieckaja prapahanda nie stvaryła biełarusam postaci, roŭnaj Piatluru: biełarusy byli «samaj viernaj savieckaj nacyjaj».
Dalidovič radykalna parušyŭ hetuju zaviadzionku. Bahata pazyčajučy ŭ savieckich daśledčykaŭ (pieradusim — u Krutaleviča), jon dapoŭniŭ apisańnie padziej 18—21 lutaha kiniematahrafičnaj ramantykaj. Padpolnyja jaŭki, turemnyja paŭstańni i ŭcioki, paroli — i Kastuś Jezavitaŭ, jaki rychtujecca baranić hubiernatarski dom zusim adzin, uzbrojeny kulamiotam.
Piśmieńnik prapanuje svoj vobraz mienskaha padpolla. Jano ŭtvaryłasia paśla śniežańskaha razryvu pamiž Vialikaj radaj i ŭładami Zachodniaj vobłaści. U «Svaim domie» pakazvajecca padzieł nacyjanalnych aktyvistaŭ: niechta pierajšoŭ na nielehalnaje stanovišča, niechta stvaraje vajskovyja adzinki, pracuje ŭ vykankamie Rady źjezda.
Častka hetych «radykałaŭ» (niekatoryja siabry vajskovaj rady) była aryštavanaja ŭ kancy studzienia. Ich padazravali ŭ padrychtoŭcy zachopu ŭłady ŭ Miensku pry padtrymcy Ukrainy.
Inšyja aktyvisty dziejničali nadalej u miežach spantannaha pahadnieńnia ź Leninym i Stalinym, dasiahnutaha ŭ kancy listapada 1917-ha. U ramanie jany pracujuć u savieckich ustanovach, naprykład u škołach. Ich prymaje Łandar: jon vietlivy i davierlivy da «bratkoŭ-biełarusaŭ», suciašaje ich: «Pra vas dumaje Lenin, vami zajmajecca Stalin».
Da 18 lutaha stanovicca jasna, što abłasnyja Saŭnarkam i vykankam musiać «dać łataty». Dalidovič maluje anarchiju, učynienuju ŭ horadzie kontrrevalucyjnymi elemientami. Da ich naležać biełaruskija i polskija nacyjanalisty. Na baku pieršych dziejničajuć rabotniki-čyhunačniki: jany nie dajuć paravoz dla evakuacyi «abłaśnikoŭ». Iduć pieramovy; biełarusy patrabujuć, kab Miaśnikoŭ i Łandar pakinuli im hrošy. Miaśnikoŭ vystaŭlaje sustrečny ultymatum i pahražaje rasstralać Miensk z harmat; biełarusy sastupajuć.
U noč z 18 na 19 lutaha Miaśnikoŭ i tavaryšy vyjazdžajuć na ŭschod. Miž tym, z turmy ŭciakajuć raniej aryštavanyja vieterany nacyjanalnaha ruchu. Jany dałučajucca da padpolla: adbyvajecca sustreča na adnoj ź javak u Trajeckim pradmieści. (U sapraŭdnaści, pieršyja narady adbyvalisia ŭ domie piśmieńnika Lavickaha, viadomaha pad psieŭdanimam Jadvihin Š.) Sierada prapanuje zrabić siadzibaj biełaruskaj ułady Hubiernatarski dom — «tak nam zahadvaje sam los». Tam spačatku raźmiaščajecca «Biełaruskaja kamiendatura»; Jezavitaŭ sam robić adpaviednuju šyldu:
Raskusiŭ ałovak, vyzvaliŭ taŭstavatuju čyrvonuju sarcavinu, zatym pierabraŭ na stale papiery, znajšoŭ čysty arkušok i pačaŭ vyvodzić:
«B Je Ł A R U S K A Ja K A M Je N D A T U R A».
Nieŭzabavie nad budynkam upieršyniu ŭ historyi budzie vyviešany nacyjanalny ściah.
Va ŭspaminach Jezavitava klučavaja rola ŭ arhanizacyi hetych padziej prypisvajecca vykankamu Centralnaj vajskovaj rady; taksama ŭ Łatyšonka. U ramanie Dalidoviča ŭsio adbyvajecca, chutčej, niefarmalna, uvohule stychijna.
My mała čaho viedajem — usio jašče — pra asabistyja adnosiny ŭ nacyjanalistyčnym kiraŭnictvie. Dalidovič vyłučaje hrupu vieteranaŭ ruchu, naprykład Losika (nar. 1883). Ale rej u Lutaŭskim paŭstańni viaduć Janka Aŭtorak (papraŭdzie Jan Sierada, nar. 1879) i Baravik (Tamaš Hryb, nar. 1895). Da hetaj ža kahorty varta adnieści premjera Jazepa Varonku (u ramanie — Vasilevič, nar. 1891) i kamiendanta i sakratara vajskovych spraŭ Jezavitava (1893).
Voś jak Dalidovič pakazvaje raźviazańnie «kadravaha pytańnia»:
Jakraz jany [havorka pra Hryba i Sieradu] na śniežańskim źjeździe zajhrali na pieršaj skrypcy, a na dniach, pačuŭšy pra nastupleńnie Doŭbar-Muśnickaha i niemcaŭ na Minsk, u hłybokaj tajnie navat ad niekatorych svaich składali śpis Narodnaha sakrataryjata Biełarusi — pa ichnich słovach, «urada, jaki ciapier musić abaraniać intaresy demakratyi». Zadumali mieć va ŭradzie 20 ministerskich pasad, ale i sami, a paśla ŭžo na schodzie ŭ sprečkach i baraćbie zdoleli zaćvierdzić tolki 15 pasłancoŭ ad roznych partyj. Toj-sioj, aścierahajučysia niajasnaj budučyni, i sam admoviŭsia ŭvajści ŭ Narodny sakrataryjat, zachacieŭ adyści ad palityki i pieračakać tryvožny čas.
Takim čynam, utvarajecca Narodny sakrataryjat. Paralelna adbyvajecca realnaje pierajmańnie ŭłady ŭ Miensku. Jezavitaŭ nie tolki viešaje šyldu na Hubiernatarskim domie: jon rassyłaje atrady pa horadzie, kab uziać pad kantrol — u najlepšych tradycyjach savieckich naratyvaŭ ab revalucyjnym zachopie ŭłady, — «asnoŭnyja minskija ŭstanovy, a taksama elektrastancyju, depo, kramy, poštu i telehraf».
Łatyšonak apisvaje chod padziej da hadziny ŭviečary 19 lutaha. Jon źviartaje ŭvahu na toje, što z vajskovaha hledzišča «vyzvaleńnie Mienska» nie adroźnivałasia maštabnaściu. U chaosie ŭciokaŭ usiaho sotnia čyrvonaarmiejcaŭ baraniła savieckuju ŭładu.
Miž tym, u Miensku biełarusy — nie adzinaja i chiba nie samaja mocnaja hrupoŭka.
Najbolšuju pahrozu składajuć palaki. Jany chutka arhanizujucca i ŭzbrojvajucca. Adbyvajucca sutyčki; ale pahroza z boku balšavikoŭ prymušaje polskuju milicyju ŭstrymacca ad vyrašalnaha ŭdaru. Jezavitaŭ zaklučaje ŭhodu ab padziele Mienska na dźvie častki: u horadzie dziejničajuć biełaruski i polski kamiendanty. Biełarusy čakali padmacavańnia ź Viciebska, pasyłali ciahniki pa biełaruskija atrady na Rumynskim froncie; palaki spadziavalisia na pomač ad Doŭbar-Muśnickaha. Procistajańnie ŭ horadzie praciahvałasia:
…Jeŭzikavu [Jezavitaŭ] z družynami ŭdałosia adciaśnić atrad Abadzinskaha za Daŭhabrodskuju i Kałomienskuju vulicy. Pieraharodžvajuć šlach Doŭbar-Muśnickamu da centra barykadami.
Inšaja hrupoŭka, ź jakoj musili parazumiecca biełarusy, byŭ zamožny haradski kłas. Mienavita hetaje ruskamoŭnaje i ruskakulturnaje asiarodździe panavała ŭ dumach i ziemstvach. Sacyjalny i kulturny profil hetaj hrupy byŭ zusim inšy proci «biełaruskaj prafiesii». Dalidovič pakazvaje heta; naprykład, voś jak razvažaje Losik:
…nikoli nie byŭ va ŭładzie, nie viedaŭ jaje siły i smaku, dyk i nie moh pierałamać siabie na inšy ład. Chrabryŭsia, a ŭ dušy niejki prykry šašal usio jeŭ piečań: kudy i čaho ty, mužyk, lezieš?! Ty ž nie jaki-niebudź Vanštejn [były staršynia Mienskaje dumy]; toj siadzieŭ užo ŭ kirujučym kreśle, dyk i maje prava znoŭ prahnuć rula!
Z hetaj hrupaj biełarusy ŭvachodziać u palityčny aljans. Lidary dumskaj i ziemskaj palityčnych supolnaściaŭ kaaptujucca ŭ novyja pradstaŭničyja ŭstanovy, pieradusim u Narodny sakrataryjat. Jany biaruć udzieł u składańni Ustaŭnoj hramaty: Vajnštejn, naprykład, prapanuje, kab u tekst byli ŭklučanyja harantyi dla nacyjanalnych mienšaściaŭ. Mienavita duma i ziemstva biaruć na siabie finansavaje zabieśpiačeńnie dziejnaści novaha ŭrada i całkam pryznajuć jaho: «Pa-pieršaje, ciapier jakraz vy ŭ sile, a pa-druhoje, ja za toje, kab my ŭsie razam farmiravali biełaruskuju dziaržavu».
Heta była vialikaja pieramiena dla «vielikaruskich eseraŭ i mienšavikoŭ, kaho dasiul až tresła ad złości tolki ad adnaho słova «biełaruski».
Biełaruskaja buržuazija i biełaruskaja ŭłada
Za mituślivym raskazam ab barykadach, parolach i bajavych družynach u ramanie chavajucca dźvie važnyja rečy. Pra ich davoli redka havorać, tamu varta akreślić ich tut, navat kali tolki punkcirna.
Pa-pieršaje, heta vialikaja prablema z buržuazijaj. Dazvańnia dyskredytavanaje za savieckim časam paniaćcie moža «pierakładacca» z «partyjnych dohmaŭ» u realnuju praktyku sacyjalnaha hurtavańnia; heta pasprabavaŭ pakazać Dalidovič.
Što-ništo ź jahonaha litaraturnaha dośviedu było dobra viadoma raniej. Naprykład, materyjalnaja biednaść «Našaje Nivy» i biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ cełym. Dalidovič nidzie pra heta nie kaža naŭprost, ale apisańnie pobytu biełaruskich nacyjanalistaŭ prymušaje zasumniavacca ŭ tezisie pra «buržuazny charaktar» BSH ci BNR. Takija zamaloŭki jość uva ŭsich troch ramanach tryłohii.
Refleksijnaje zdranćvieńnie, układzienaje Dalidovičam u płyń śviadomaści Losika-Łaškoviča, źjaŭlajecca vydatnaj prajavaj hetaj łohiki kłasavaha padziełu. Buržuazny habitus nie pytaje, «kudy i čaho ty, mužyk, lezieš», jon vychavany viedać zahadzia, što jon zmoža ŭsio, na što jahonaja łaska.
Takaja roźnica ŭ śvietapohladzie maje materyjalnaje abhruntavańnie. Heta vykazaŭ, naprykład, Łatyšonak. Polskaja pieravaha ŭ Miensku 19—21 lutaha (biełarusy zajmali abarončyja pazicyi) vynikała ź ichnaje prynaležnaści da pryvilejavanych, panujučych hrup. Proci biełaruskaje, polskaja mienšaść mieła kudy bolšy ekanamičny, sacyjalny i kulturny kapitał.
Siońnia, kali paniaćcie buržuazija hublaje raniejšyja admoŭnyja kanatacyi, ź jaho možna zrabić instrumient razvažańnia. Dalidovič u 1989-m nie mieŭ inšaha vyjścia, jon musiŭ pakazać Skirmunta nie prosta antysavietčykam, a jašče i antysiemitam. Užo ŭ 1995-m Ihnacienka pisaŭ spakajniej: «Davierycca sacyjalistyčnym partyjam buržuazija nie mahła». U hetaj niemahčymaści davierycca chavajecca šmat rečyva ab mabilizacyi resursaŭ, ab efiektyŭnaści pradstaŭnictva i ab paśpiachovym udziele ŭ budučyni.
Ab efiektyŭnaści pradstaŭnictva treba skazać bolš. Heta tolki siońnia, z hledzišča abstraktnych schiem ab viečnych etnasach, jakija isnujuć mistyčna i adradžajucca nieminuča, replika Jezavitava da vypadkovaha dzieciuka-minaka moža zdacca niečym naturalnym:
Pa ryle baču i pa hołasie čuju: biełarus, — uśmichnuŭsia Jeŭzikaŭ. — Dyk voś što, ziamlača: ja — novy haradski kamiendant i načalnik harnizona. — Pavysiŭ hołas. — Zahadvaju: tut ža ŭstupić u narodnuju armiju i abaraniać Baćkaŭščynu.
Ale z hledzišča sacyjałohii možna aściarožna zapytać: jakija šancy mieŭ Jezavitaŭ, kab jahonaje vykazvańnie ab biełaruskaj uładzie i abaronie baćkaŭščyny zajmieła materyjalnuju siłu. Jak stałasia (kali stałasia), što hety dziaciuk sapraŭdy dałučyŭsia da novaj, biełaruskaj, milicyi?
Varta ŭspomnić adno dapuščeńnie z kłasiki. Kab słovy mieli pierfarmacyjnuju moc — kab jany mahli efiektyŭna źmianiać rečaisnaść, — toj, chto ich čuje, maje być padrychtavany adpaviednym čynam zahadzia. Jezavitaŭ, jaki pobliz Hubiernatarskaha doma pramaŭlaŭ da dzieciukoŭ ad imia biełaruskaje ŭłady, praktyčna «praviaraŭ» ichnuju padrychtavanaść da hetaj ułady. Ci čuli jany ŭpiarod taki prymietnik — «biełaruski»? Na jakoj movie moh źviarnucca da ich Jezavitaŭ? Jak doŭha jany zastavalisia ŭ tych družynach?
Što ž, kali jašče Dunin-Marcinkievič musiŭ tłumačyć sialanam, što takoje baćkaŭščyna; a vielmi pierakanaŭčy «zdymak» hetak nastrunienaj madernaści padaŭ koliś Andrej Fiedarenka, u redkaj dla biełaruskaj litaratury histaryčnaj refleksii «Ničyje».
Što duža ŭdałosia Dalidoviču — schapić momant naradžeńnia adnoj novaj stalicy. U lutym 1918 hoda ŭ Miensku ŭžo była peŭnaja palityčnaja tradycyja, łakalizavanaja ŭ haradskim łandšafcie. Jejnym «centram siły» byŭ Hubiernatarski dom — i niezdarma tudy iduć biełarusy, jakija mieracca pradstaŭlać novuju krainu.
Jašče try hady tamu niemcy sa ździŭleńniem daviedalisia pra isnavańnie Biełarusi i biełarusaŭ; a voś jak ich sustrakała Zacharjeŭskaja vulica:
Pajšli. Da blizieńkaj Bahadzielnaj — nasuprać, na hmachu Polskaha banka visieŭ bieła-čyrvona-bieły ściah. Takija ž ściahi vuń pa ŭsioj centralnaj Zacharaŭskaj vulicy.
Ad Hryba da Dalidoviča. Uroki 18 lutaha
Hetyja fantazii — jak mora Alesia Zahorskaha: u ich nie patanuć i ź ich nie napicca. Vielmi salonaja vada.
Tut rupić jašče skazać krychu pra samu tryłohiju, pra Dalidoviča. Ale nie nadta vypadaje. Chaj buduć pakinutyja niekatoryja spasyłki: voś ese ramanista pra BNR i SSRB/BSSR, jakoje vyjšła ŭ 2002-m. U im pieravažnaja jahonyja dumki pra 1917, 1918 i 1919: jon, naprykład, nie lubić Frunze. Ale možna znajści što-ništo pra sam raman: chto daŭ pratakoły, jak jon rasstaraŭsia słavutym zdymkam Narodnaha sakrataryjata i pad. Rucina samadziejnaj histaryčnaj palityki ŭ epochu šerych kalidoraŭ i kalarovych knih.
Na «Biełaruskaj paličcy» možna znajści pieršy raman tryłohii — «Haspadar-kamień». U im — vioska i Vilnia, «Naša Niva» i źbirańnie falkłoru, nastaŭnictva i dobry dziadźka-balšavik. Tam ža «Svoj dom» dastupny jak aŭdyjakniha.
Jość jašče vartaje intervju Skobły z Dalidovičam. Vartaje chiba ŭ admoŭnym sensie: tam sucelnyja zachapleńnie, luboŭ i hordaść za zroblenaje. Časam zdajecca, što ŭ hetym biełaruskim samazdavalnieńni brakuje niečaha važnaha.
18—21 lutaha, «dni ŭstanaŭleńnia Narodnaha sakrataryjata ŭ Miensku», niečamu vučać. Jany vyśviečvajuć kałanijalnuju zaduchu, jakaja panuje ŭ biełaruskaj kultury. Što byvaje, akramia pracy nad idejami, praca inšych vidaŭ. Heta byŭ by Hryb, aŭtar vyrazu «Lutaŭskaje paŭstańnie». A voś z ramana Kaściukieviča «Płan Babarozy»: «addavali pieravahu … refleksii pierad dziejańniem».
Chaj by, moža, nie addavali? Jość pra heta ŭ Pjera Burdjo (u kantekście niealibieralnaha kapitalizmu jon kazaŭ pra «čempijonaŭ dziejańnia i čempijonaŭ refleksii»); jość i ŭ jakoha-niebudź Siarhieja Ušakina («between subjectivity and agency, between an ability to reflect and the possibility to act»).
U zachapleńni litaraturnym słovam jak «najvastrejšaj zbrojaj» stolki ryźzia; «poet v Rośsii bolšie, čiem sobak». Dalidovič pakazvaje, što byvaje, kali situacyja prymušaje paetaŭ źbirać paŭstańnie. I jak z hetaha ničoha nie vychodzić: palityka i paŭstańni — nie samy ŭlubiony zaniatak raściarušanaje «nacyi paetaŭ».
Paetyčna — heta abviaścić niezaležnaść. I chaj sabie hetaja niezaležnaja dziaržava potym žyła, nibyta žyć nie źbirałasia.
Nie zacikavicca kaapieracyjnym rucham i štodzionnaściu supołak BSRH, a napisać proćmu prac pra litarataraŭ i dyskurs, — taksama vielmi paetyčna.
Abo vydać čarhovaje ese pra BSSR i BNR, a nie ab pracy ź biełaruskim nacyjanalizmam u finalny čas zastoju.
Nie spytać pra finansavuju dynamiku adrodžanaje «Našaje Nivy» i jejny vychad u internet, a nudzicca pra Borchiesa, reputacyju i maral, — biezumoŭna, sucelnaja paezija.
Moža, «Svoj dom» varta tak pračytać. Šmatuzroŭnievy raman pra habitus. Cichi pryviet u Kalež-de-Frans; Bourdieu's Secret Admirer in the Marsh. Napamin, što razam z pracaj nad idejami pavinna być praca nad rečami i praca nad ludźmi. I što dla pieramohi niedastatkova vyjechać da miesca bitvy — treba jašče dajechać.
