50 hadoŭ tamu, 21 žniŭnia 1968 hodu, Saviecki Sajuz z dapamohaj vajennaj siły spyniŭ sproby čechaŭ i słavakaŭ refarmavać kamunistyčny režym. Siarod tych, chto pratestavaŭ suprać umiašańnia ŭ spravy niezaležnaj dziaržavy, byli i biełarusy, piša Radyjo Svaboda.
Adzin ź ich — historyk i palityk Anatol Sidarevič, jakomu na toj momant było 20 hadoŭ.
Vypusknik histaryčnaha fakultetu Biełdziaržuniversytetu za antysavieckija vykazvańni spačatku byŭ zvolnieny z redakcyi hancavickaj rajonnaj hazety «Savieckaje Paleśsie».
A kali adkryta vystupiŭ suprać akupacyi Čechasłavaččyny vojskami dziaržavaŭ Varšaŭskaj damovy, apynuŭsia ŭ psychijatryčnym adździaleńni 2-ha kliničnaha špitala ŭ Miensku, dzie jamu pastavili dyjahnaz «šyzafrenija». Doŭhi čas jon zastavaŭsia pad nahladam lekaraŭ-psychijatraŭ i KDB.
Mazuraŭ musiŭ pavinicca pierad čechami i słavakami
— Spadar Anatol, u tyja časy vykazvać niazhodu ź «linijaj partyi» było paprostu niebiaśpiečna. Navat na vialikuju Maskvu znajšlisia ŭsiaho siamiora advažnych, jakija publična zapatrabavali ad savieckich uładaŭ pakinuć Čechasłavaččynu ŭ spakoi.
— Sapraŭdy, tolki siamiora advažnych, choć na toj čas u Maskvie žyli blizu 5 miljonaŭ čałaviek… Što da Biełarusi, to ŭvod vojskaŭ Varšaŭskaj damovy ŭ Čechasłavačynu (vyklučeńniem była Rumynija, čym pa pieršym časie pryjemna ździviła) taksama vyklikaŭ nieadnaznačnuju reakcyju. Ale reč u tym, što nia Miensk prymaŭ pastanovu — pra rašeńnie Maskvy tut daviedalisia, jak zvyčajna, z televizara. Kandydat u členy Palitbiuro Piotra Mašeraŭ nijakich rašeńniaŭ nie prymaŭ.
Razam z tym u Maskvie siadzieŭ Kiryła Mazuraŭ. Hety momant nia treba vykreślivać z palityčnaj historyi Biełarusi. Jak by tam ni było, jon biełarus, tut zrabiŭ pačatkovuju karjeru, a ŭ 1968-m užo byŭ pieršym namieśnikam staršyni Savietu ministraŭ SSSR, čalcom Palitbiuro CK KPSS. Tamu ŭ niejkim sensie treba było b pavinicca pierad čechami i słavakami, što vyhadavali na ich hałovy takoha kadra.
— Miarkujecie, što adzinaj pazycyi što da padziejaŭ u Prazie ŭ biełaruskim hramadztvie nie było?
— Kali kazać ab pratestavych nastrojach, jany šyrejšyja, čym my viedajem. Naahuł jak było? Spačatku ŭvodziać vojski, a potym u arhanizacyjach źbirajuć partyjny aktyŭ, kab jon skazaŭ «adabrams». Naprykład, taki partschod sklikali i ŭ Sajuzie piśmieńnikaŭ. Pieršym sakratarom tady byŭ Maksim Tank, astatnija sakratary — Ivan Šamiakin, Janka Bryl, Pimien Pančanka, Ivan Mielež — dziažuryli ŭ siadzibie SPB kožny pa miesiacy.
Dziažurstva na žnivień 1968-ha, kali zdaryłasia taja haniebnaja akcyja, vypała na Janku Bryla. Jak dziažurny sakratar jon musiŭ sklikać schod, kab piśmieńniki skazali słovy padtrymki rašeńniu partyi i ŭradu. Jak dumajecie, što jon zrabiŭ? Daŭ łataty na Narač da Maksima Tanka. Pad rukoj CK akazaŭsia Ivan Mielež, jak siabru partyi daviałosia havaryć pramovu… Ale byli Valancin Taras, Fiodar Jafimaŭ, Alaksiej Karpiuk. Za toje, što vykazali niazhodu, nadoŭha patrapili pad pres, Jafimava vyklučyli z partyi.
Takim čynam, pratest byŭ nie adzinkavy, viadoma pra haradzienskich studentaŭ Siarhieja Kalenčanku i Alaksandra Ramanava, jakich zhadvaŭ va ŭspaminach Karpiuk. Pakul jašče nie adkrytyja archivy i paviedamleńni specsłužbaŭ u partyjnyja orhany ab nastrojach nasielnictva; taksama dakładali «taptuny» — tyja, chto stajali ŭ čerhach, na prypynkach i padsłuchoŭvali, što abmiarkoŭvajuć ludzi pa darozie na pracu.
Čerpali infarmacyju z zamiežnych «hałasoŭ»
— Jak adbyvaŭsia pratest u vašym vypadku? Vyhladaje, što nie vychodzili na płošču, nie razmachvali transpartantami…
— Biezumoŭna, 1968 hod — heta pierš za ŭsio Čechasłavaččyna. Heta lehiendarnyja «Dźvie tysiačy słovaŭ…» — adzin z dvuch znakavych dakumentaŭ Praskaj viasny, apublikavanych u hazecie «Literarni noviny» (zakliki da reformaŭ, prapanavanych Alaksandram Dubčekam dziela humanizacyi sacyjalizmu).
Viadoma, my prystaŭlali vušy da radyjoprymačoŭ, słuchali, što pieradajuć Radyjo Svaboda, Bi-Bi-Si, «Hołas Ameryki», čerpali adtul infarmacyju. I adnojčy ŭ adkrytaj hutarcy ja dosyć hruba skazaŭ: heta pahanaja akcyja, jakaja abaviazkova adryhniecca, inakš i być nia moža.
Mianie pavieźli na hutarku ŭ toje samaje adździaleńnie. Akazałasia, što «chvost» za mnoj byŭ jašče ź Pinsku, adkul ja pryjechaŭ, sačyli, pieradavali. A potym zdaryłasia niečakanaje…
— «Psychijatryčnaja terapija», tak?
— Nieŭzabavie ja zachvareŭ na zapaleńnie lohkich, i ŭ hancavicki špital, kudy mianie pakłali, pryjechaŭ hałoŭny psychaneŭrolah Bieraściejskaj vobłaści. I choć mnie nijakaja kansultacyja nie była patrebnaja, mianie jamu «pradstavili». Staić intelihientny čałaviek, pad halštukam, manery nia chamskija. Pačynajecca hutarka.
Nu i ja, idyjot niestralany, na poŭnym surjozie razvažaju: što za hramadztva, u jakim niama spabornaści? To bok pra šmatpartyjnuju systemu, pra svabodnyja vybary i h. d. Jon i pasłuchaŭ i vynies verdykt: «U vas briedovyje idiei». Nu i chaj sabie, «briedovyje» dyk «briedovyje», ci mała ŭ kaho jakija dumki. Ale tym nia skončyłasia
Jašče raniej mnie skazali, što patrebnaja aperacyja na nahach. I raptam prapanujuć jechać u 1-y mienski špital. Ja, viadoma, z radaściu pahadziŭsia, što dapamohuć. Viazuć adnaho chutkaj dapamohaj, specrejsam, jak pana! Pryjechali, mašyna parkujecca zadam, adčyniajucca dźviery — i mianie ŭžo sustrakajuć. Navat šuhanuć uleva-uprava niama nijakaj mahčymaści.
Takim čynam daviedvajusia, što ja ŭ psychijatryčnym adździaleńni 2-ha špitala, u byłym klaštary bazyljanak. Naturalna, šok! Jakaja «psychuška»? «Vy sieŕjezno bolny», — adkazvaje doktar Alejnikaŭ. Akazvajecca, što ŭ mianie «psychičnaja chvaroba». I pačali prymusova lačyć…
Reformy, jakija napałochali savieckuju biurakratyju
— Na vaš pohlad, čamu savieckuju namenklaturu tak napałochali sproby čechaŭ i słavakaŭ navat nie admovicca ad sacyjalizmu, a tolki zrabić «kasmetyčny ramont» hetaha ładu?
— Jašče ŭ 1966 hodzie, kali prajšoŭ CHCHIII źjezd KPSS, paviejała palityčnym choładam. Viartajecca palitbiuro (ad 1952-ha byŭ prezydyjum CK), pasada hieneralnaha sakratara, adbyvajecca sud nad Siniaŭskim i Danijelem, u aŭtobusach i hruzavikach źjaŭlajecca moda na fota Stalina. U 1965-m, na 20-hodździe Pieramohi, kali Brežnieŭ robić dakład, na zhadku Stalina ŭ zali razdajucca avacyi. Chto choć niešta viedaŭ pra stalinizm, taho heta nie mahło nie ŭstryvožyć.
Nasupierak hetamu toje, što pryjšło z Čechasłavaččyny, było sprobaj abnaŭleńnia hramadztva. Mnohija damaroščanyja liberały pačynajuć kpić, kali čujuć pra sacyjalizm z čałaviečym tvaram. Vyraz absalutna narmalny, bo sacyjalizm — heta realny humanizm, kali chto čytaŭ Marksa. Mienavita hetym kiravalisia českija kamunisty, jakija chacieli humanizavać ład, naviazany Maskvoj. Zrabić jaho na skandynaŭski ŭzor bolš čałaviečnym, pryjaznym ludziam. I heta nie mahło nia vyklikać sympatyi. Aleś Razanaŭ u svajoj apošniaj knizie pryznaje, što ŭ kancy 1960-ch biełaruskija studenty zavarušylisia pad upłyvam mienavita Praskaj viasny. Jak ich prycisnuli — taksama viadoma.
— Z hledzišča siońniašniaha dnia prapanovy českich refarmataraŭ nie vyhladajuć čymści zvyšnaturalnym…
— Adzin z tamtejšych refarmataraŭ Ota Šyk vystupaŭ za toje, kab pamianiać ekanamičnyja mechanizmy, liberalizavać ich. Što kiepskaha? Alaksiej Kasyhin dy inšyja savieckija kiraŭniki, jakija myślili ekanamičnyja katehoryjami, taksama byli za reformy ŭ SCCR.
Ale byŭ žalezny stalinski zakon: srodki vytvorčaści pavinny apieradžać srodki spažyvańnia. Toj ža Malankoŭ palacieŭ z kresła, bo chacieŭ pastavić na pieršaje miesca dabrabyt narodu. Jak tady kazali, pryjšoŭ Malankoŭ, padjeli blinkoŭ.
Voś i ŭ Čechasłavaččynie razam z tym, kab zrabić pryjaznym čałavieku palityčny klimat, chacieli paviarnuć da čałavieka ekanomiku, źmianić nieefektyŭnuju stalinskuju palityku. Na toje ž, adkryta hetaha nie abviaščajučy, byli nakiravanyja i niekatoryja savieckija ekanamisty, u tym liku Kasyhin.
Tym nia mieniej, Praskaja viasna i žnivieńskaja padziei 1968 hodu nastolki napałochali savieckuju biurakratyju, što ŭsie reformy byli zhornutyja, navat nie pačaŭšysia. Surjoznyja historyki salidarnyja: epocha zastoju, stahnacyja i razvał SSSR byli pieradvyznačanyja padziejami 50-hadovaj daŭnaści. Mienavita tady pačaŭsia niezvarotny praces. Kali Chruščoŭ i Kasyhin jašče sprabavali niešta rabić, to paśla byli tolki deklaracyi — ahulnanarodnaja dziaržava, raźvity sacyjalizm, adzinaja supolnaść saviecki narod dy inšyja idealahiemy. Hruntoŭnyja reformy ŭ takoj systemie stali paprostu niemahčymyja, Saviecki Sajuz kaciŭsia da svajho finału…
