«Bitva za Kalinoŭskaha», pra jakuju biełaruski historyk Hienadź Kisialoŭ kazaŭ jašče ŭ 1959 hodzie, ciapier vychodzić na novy ŭzrovień[1]. Ale za minułyja 155 hadoŭ paśla paviešańnia 22 sakavika 1864 hoda na Łukišskaj płoščy ŭ Vilni «dyktatara Litvy i Biełarusi»[2] ŭ hetym płanie ŭžo ničoha novaha być nie moža. Mianiajucca tolki proźviščy tych, kamu mulaje vočy postać vialikaha syna biełaruskaha naroda. Naprykład, u 1928 hodzie im byŭ Samuił Chaimavič Ahurski, u 2019 staŭ inšy historyk. Ale chto ciapier akramia śpiecyjalistaŭ viedaje pra Ahurskaha? Ci pra toje, što praz začepku da Kalinoŭskaha toj vystupiŭ suprać biełarusizacyi ŭ BSSR i tak zvanych «buržuaznych nacyjanalistaŭ», u pieršuju čarhu, prezidenta Akademii navuk Usievałada Ihnatoŭskaha, jakoha zatym daviali da samahubstva?[3] Historyki sychodziać, hieroi zastajucca.
U pačatku 2019 hoda na staronkach «Nastaŭnickaj haziety»[4] źjaviŭsia tekst, u jakim jaho aŭtar abrynuŭsia na Kastusia Kalinoŭskaha i paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ. Heta byŭ praciah toj dyskusii, jakaja razharnułasia vakoł pamyłki ŭ padručniku pa «Ruskaj litaratury» dla 8-ha kłasa. Dyskusija — heta ruchavik navuki. Ale ŭ hetym rečyščy zusim nie da miesca adkaz pres-słužby Ministerstva adukacyi, u jakim zroblenyja šmatlikija pamyłki i skažeńni, u tym liku źmianšeńnie kolkaści bitvaŭ časoŭ paŭstańnia ŭ 10 razoŭ [5].
Na vialiki žal, i tekst, źmieščany ŭ «Nastaŭnickaj haziecie» maje šerah niedakładnaściaŭ, u pieršuju čarhu źviazanych z usprymańniem pracesaŭ XIX stahodździa. Ich možna było b źmienšyć, kab člen-karespandent Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi aznajomiŭsia z novym vydańniem, padrychtavanym Instytutam historyi Nacyjanalnaj akademii navuk pad nazvaju «Historyja biełaruskaj dziaržaŭnaści»[6]. Pra «sproščany padychod da składanych prablem i mnostva elemientarnych pamyłak» u adnosinach aŭtara tekstu z «Nastaŭnickaj haziety», jaki da času svajoj palityčnaj dziejnaści śpiecyjalizavaŭsia na archieałahičnym vyvučeńni Mahilova i etnakanfiesijnych pracesach Ch—ChVII stst., kazaŭ jašče Hienadź Sahanovič[7].
Pakinu dla bolš daśviedčanych historykaŭ ahulnyja sprečnyja tezy, u tym liku vydavańnie za fakt taho, što Reč Paspalitaja ŭ epochu Aśvietnictva išła ŭ płanie nacyjatvareńnia tym ža šlacham, što i Francyja, i pavinna była stać «nacyjaj-dziaržavaj». Zaŭvažu tolki advolnaje traktavańnie samych nacyjatvorčych pracesaŭ. U jakaści ich ilustravańnia aŭtar tekstu, źmieščanaha ŭ «Nastaŭnickaj haziecie», spasyłajecca na «Katechizis litvina», jaki, kab padvieści pad svaju «kancepcyju», datuje pačatkam XIX st. Adnak dakumient, jak śviedčyć historyk Alena Fiłatava, pachodzić z 1830-ch hadoŭ[8]. Mahčyma, pry datavańni ŭ archieałohii kulturnych słajoŭ i možna paznačać pramiežak u try dziesiacihodździ, ale va ŭmovach XIX stahodździa dla historyi jak navukovaj dyscypliny — heta, miakka kažučy, niedakładnaść. Razbor inšych padobnych momantaŭ tekstu z «Nastaŭnickaj haziety» vymahaŭ by vialikaj kolkaści litar, paznaču tolki toje, što paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ było našmat składaniejšym i ŭpłyvovym u ahulnajeŭrapiejskim kantekście, čym my siońnia toje aceńvajem. Naprykład, padtrymku jamu vykazvali levyja arhanizacyi pa ŭsioj Jeŭropie, u tym liku ruskija sacyjał-demakraty i Karł Marks. Kiraŭnik paŭstanckimi ŭzbrojenymi siłami na terytoryi Haradzienščyny Valeryj Urubleŭski, jaki byŭ paplečnikam Kastusia Kalinoŭskaha i adnym z aŭtaraŭ «Mužyckaj praŭdy», uvohule staŭ la vytokaŭ Internacyjanała i hienierałam Paryžskaj kamuny ŭ 1871 hodzie, za jakuju zmahalisia 600 kolišnich paŭstancaŭ. Hałoŭnaje ž dla nas toje, što mienavita ŭdzielniki paŭstańnia i spačuvajučyja jamu napoŭnili «Biełaruś» jak ideju novym sensam i zapačatkavali novuju biełaruskuju litaraturu. Ale ja spyniusia na tym, što asabliva aktualna siońnia.
Aŭtar tekstu, źmieščanaha ŭ «Nastaŭnickaj haziecie» nie maje racyi, kali kaža, što nichto z sučaśnikaŭ nie nazyvaŭ Kastusia Kalinoŭskaha biełaruskim hierojem. A jak ža sakratar varšaŭskaha Nacyjanalnaha ŭrada Ju. Janoŭski (1832—1914), jaki skazaŭ, što Kalinoŭski byŭ «adnym z najvyšejšych rozumaŭ, jakich stvaryła na śviet Polšča ŭ toj čas, čałaviekam, addadzienym dušoj i ciełam idei vyzvaleńnia naroda, praŭdzivym apostałam biełaruskaha naroda, sapraŭdnym hierojem paŭstańnia 1863 hoda»[9]. A jak ža davoli papularny dla svajho času rasijski litaratar Usievaład Krastoŭski, jaki ŭ ramanie «Kryvavy puf» (1869—1874) paznačyŭ, što Kalinoŭskamu «spravy niama da «Karony», što Litva i Biełaruś całkam admysłovaja i samastojnaja dziaržava»[10]? Pryčym Krastoŭskaha nijak nielha abvinavacić u imknieńni pieratvareńnia Kalinoŭskaha ŭ «biełaruskaha niezaležnika», a jon viedaŭ, pra što kazaŭ, bo vučyŭsia na jurydyčnym fakultecie ŭ Pieciarburhskim univiersitecie adnačasova z Kalinoŭskim i zatym prachodziŭ słužbu ŭ rodnych miaścinach lidara paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie. Adnak aŭtar tekstu z «Nastaŭnickaj haziety» ŭsio roŭna ličyć Kalinoŭskaha «polskim pasłancam u Biełarusi», biełaruskamoŭnyja tvory dla jakoha byli tolki «taktyčnym srodkam dziejnaści». Niaŭžo siudy ž adnosicca i vierš da lubaj dziaŭčyny, napisany pierad śmierciu?
«Maryśka čarnabrova, hałubka maja,
Hdzie ž padziełasia ščaście i jasna dola tvaja?
Usio prajšło, — prajšło, jak by nie byvała,
Adna strašenna horyč u hrudziach zastała…»[11]
Uvohule, pieradśmiarotny zapaviet Kalinoŭskaha — «Listy z-pad šybienicy», jakija ŭ aryhinale nazyvalisia «Da ludu biełaruskaha», — heta najmahutniejšy arhumient, jaki pierakreślivaje ŭsie sproby sšalmavać imia hieroja. Heta zvarot da «mužykoŭ Biełarusaŭ», dzie Kalinoŭski suadnosić siabie z hetym narodam i zaklikaje: «Prymi, narodzie, pa ščyraści majo słova pradśmiertnaje, bo jano jak z taho śvieta tolki dla dabra tvajho napisana»[12]. Kalinoŭski bačyŭ hetaje «dabro» ŭ adpaviednaści sa svaim śvietaŭsprymańniem i tym časam, u jaki žyŭ. Jon, zrazumieła, adroźnivajecca ad siońniašniaha, pakolki čas źmianiŭsia. Ale ŭ hetym asučaśnivańni hałoŭnaja krynica nieprymańnia Kalinoŭskaha dziejnaj uładaj, ab čym spakojna zajaŭlaje historyk ad ideałohii, havoračy pra «nieprotivoriečivuju konciepciju biełorusskoho hosudarstva». Heta jaskravaje paćviardžeńnie taho, jak hrebujuć histaryčnaj praŭdaj u adnosinach Kalinoŭskaha dy nie tolki dziela zadavalnieńnia palityčnaj kanjunktury. Ale kali pierakłaści sens słovaŭ Kastusia Kalinoŭskaha na sučasnaje hučańnie, vykarystaŭšy leksikon adnaho ź intervju na telekanale «Biełaruś 1», to varta skazać: Kalinoŭski vystupaŭ z pazicyj zachavańnia tradycyjnych kaštoŭnaściaŭ svajho naroda, imknuŭsia nie dapuścić jaho «pieraprašyŭki» i faktyčna stvaryŭ anałah «Kancepcyi infarmacyjnaj biaśpieki».
Adzin historyk apieluje, što Kalinoŭski nie moža być hierojem u krainie, u jakoj 80% nasielnictva — pravasłaŭnyja. A ja skažu, što Kalinoŭski pavinien być hierojem u krainie, dzie 80% — biełarusy, niezaležna ad relihijnych pierakanańniaŭ.
Kalinoŭski naradziŭsia, kali značnaja častka nasielnictva była ŭnijaty. Try jaho rodnyja braty taksama byli achryščanyja pa ŭnijackim abradzie. Historyk Śviatłana Marozava zaznačała: «Za čas svajho isnavańnia ŭnijackaje vieravyznańnie istotna paciaśniła pazicyi tradycyjnych relihij i k kancu XVIII st. stała kanfiesijnaj daminantaj, achapiŭšy ad 2/3 da 3/4 nasielnictva Biełarusi. Unijackaja carkva sama pieraŭtvaryłasia ŭ tradycyjny kultavy instytut»[13]. Škada, što niekatoryja pra toje zabyvajucca. Jak i pra toje, što pracytavany ŭ tekście z «Nastaŭnickaj haziety» polski historyk Ryšard Radzik zaznačyŭ: «Razam ź likvidacyjaj unii ŭ 1839 h. biełarusy byli pazbaŭleny taho hramadskaha asiarodździa, jakoje stvarała najbolšyja šansy dla źjaŭleńnia biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu»[14].
Jak sapraŭdny palityk, Kastuś Kalinoŭski ŭ imknieńni pieramahčy caryzm, jaki hruntavaŭsia na troch słupach — «pravasłaŭje, samadziaržaŭje, narodnaść» — źviartaŭsia da spadčyny ŭnijactva, padobna tamu, jak palityk Alaksandr Łukašenka, kab pieramahčy na pieršych svaich vybarach, apielavaŭ da spadčyny tolki što źnikłaha SSSR i ŭźjadnańnia z Rasijaj. Ale adna sprava, kali z taho času minuła 3 hady, i zusim inšaja — kali prajšło 25.
Adnak dziŭna, kali ŭ śvieckaj dziaržavie namahajucca ŭ asnovu vyznačeńnia nacyjanalnaj identyfikacyi jaje žycharoŭ kłaści relihijny čyńnik. Heta prosta hrebavańnie isnavańniem našaha naroda na sumiežžy i tym samym pavieličeńnie «linii razłomu».
U lubym vypadku, jak by ni staviŭsia asabista aŭtar tekstu ŭ «Nastaŭnickaj haziecie» da Kastusia Kalinoŭskaha, nie jamu vyrašać, kamu być sapraŭdnym hierojem dla biełarusaŭ, a kamu — nie. U Ajčynnaj historyi isnuje cełaja tradycyja vyvučeńnia postaci Kalinoŭskaha, jakuju niemahčyma pierakreślić niekalkimi zajavami. Tym bolš, što imia Kastusia Kalinoŭskaha ŭžo ŭpisana ŭ novuju «Historyju biełaruskaj dziaržaŭnaści» jak taho, chto razumieŭ, što Biełaruś maje ŭsie ŭmovy dla samastojnaha raźvićcia[15]. Raju jak nastaŭnikam, tak i biełaruskim čynoŭnikam źviarnucca da hetaha akademičnaha vydańnia, kab adchinuć usie sumnievy: «Užo ŭ chodzie paŭstańnia K. Kalinoŭski dekłaravaŭ ideju pra palityčnuju subjektnaść Biełarusi ŭ adnosinach z Rasijaj i Polščaj. Ab hetym śviedčyć i zvarot-parol paŭstancaŭ: «Kaho lubiš?, vodhuk — «lublu Biełaruś!», dalej: «Dyk uzajemna»[16]. Kastuś Kalinoŭski nazvany taksama tym, chto sfarmulavaŭ biełaruskuju nacyjanalnuju ideju:
«U «Listach z-pad šybienicy» K. Kalinoŭski napoŭniŭ sensam biełaruskuju nacyjanalnuju ideju, jakaja naradziłasia ŭ połymi vyzvalenčaha ruchu. Jaho zaklik zmahacca «za svaje čałaviečaje i narodnaje prava, za svaju vieru, za svaju ziamlu rodnuju» i staŭ nacyjanalnaj idejaj biełarusaŭ XIX — pačatku XX st.»[17].
Čas pakazaŭ, što patreba ŭ Kalinoŭskim źjaŭlajecca ŭ najciažejšyja časiny našaj historyi, kali isnavańniu biełarusaŭ pahražajuć. Tut kaštoŭnaje kožnaje imhnieńnie. I pakul čynoŭniki, u tym liku i ideołahi, marudziać, zaniatyja čytańniem pieršych dvuch tamoŭ «Historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści» i čakajuć ubačyć na ŭłasnyja vočy ŭ akademičnym vydańni, što Kalinoŭski — sapraŭdny biełaruski hieroj, usie spadzievy zastajucca tolki na hramadskuju aktyŭnaść samich biełarusaŭ.
Moža tamu niezdarma mienavita ciapier u Vilni znojdzieny pareštki paŭstancaŭ, zabitych u 1863—1864 hadach. Pieršy siarod ich — Kastuś Kalinoŭski, jaki źjaviŭsia, byccam z taho śvietu, kab pahladzieć, jak my, biełarusy, vykanali jaho zapaviet.
[1] «Razharnicie knihi — heta navat nie sprečka pra Kalinoŭskaha, heta sapraŭdnaja bitva za Kalinoŭskaha». Kisialoŭ Hienadź, Novaje pra Kastusia Kalinoŭskaha // Połymia. — №7 — lipień — 1959. — s. 139.
[2] Ratč V.F. Śviedienija o polskom miatiežie 1863 h. v Sieviero-Zapadnoj Rośsii. T.1. Vilno, 1867. S. 233
[3] https://novychas.by/poviaz/samuil-ahurski-kravec-kamisar-historyk
[4] https://history.nn.by/?c=ar&i=223302
[5] https://d3obnowcu2pyw7.cloudfront.net/?c=ar&i=222386
[6] Istorija biełorusskoj hosudarstviennosti. V 5 tomach. T.2. Biełorusskaja hosudarstviennosť v pieriod Rośsijskoj impierii (koniec XVIII — načało XX v.). Mn.: Biełaruskaja navuka, 2019. 413 s.
[7] Sahanovič Hienadź. Pryvid nacyi ŭ imhle stereatypaŭ // http://www.belhistory.eu/henadz-sahanovich-pryvid-nacyi-%D1%9E-imgle-stereatypa%D1%9E/
[8] http://www.belhistory.eu/alena-filatava-nacyyanalnae-pytanne-i-palityka-carskaga-%D1%9Eradu-%D1%9E-belarusi-kanec-xviii-pershaya-palova-xix-st/#ftn19
[9] Janowski J.K. Pamiętniki o powstaniu stycyniowem. 3 t. Lwów, 1923; Warszawa. 1925—1933.T. 2. S. 115
[10] Kriestovskij V. Krovavyj Puf. Chronika Novoho Smutnoho vriemieni Hosudarstva Rośsijskoho. 4 t. SpB., 1869—1874
[11] http://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Maryska_carnabreva,_halubka_maja.html
[12] http://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html
[13] Marozava S.V. «Svajoj viery łamać nie budziem…»: Supraciŭ deŭnizacyi ŭ Biełarusi (1780-1839 hady). Hrodna, 2014. S. 3
[14] Cyt. pavodle: http://www.belhistory.eu/radzik-ryszard-miedzy-zbiorowoscia-etniczna-a-wspolnota-narodowa-liya-salavej/
[15] Istorija biełorusskoj hosudarstviennosti. V 5 tomach. T.2. s. 223
[16] Istorija biełorusskoj hosudarstviennosti. V 5 tomach. T.2. s. 221.
[17] Istorija biełorusskoj hosudarstviennosti. V 5 tomach. T.2. s. 222.
