Kazimir Vajniakoŭski. Pryžyćciovy partret, data nieviadomaja.
Padziei minułaha padajucca nam pradvyznačanymi. Naprykład, padzieły Rečy Paspalitaj. Raz byŭ pieršy, značyć, łahična musili być i nastupnyja — až pakul kraina nie źniknie. Ale my vielmi ździvili b navat karala Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha, pradkazaŭšy taki los jahonaj dziaržavie paśla pieršaha padziełu.
Mała chto dumaŭ tady, što za hady zastoju daviadziecca zapłacić niezaležnaściu. Tym bolš što paśla padziej XVII stahodździa šlachta pavieryła ŭ nieśmiarotnaść Rečy Paspalitaj. Maskoŭski car tady dajšoŭ da Vilni, šviedy — da Bresta, Chmialnicki adarvaŭ Ukrainu, — ale kraina ŭvaskresła z popiełu.
Sproby refarmavać dziaržaŭny ład rabilisia ad siaredziny XVIII stahodździa. Sojm 1764-ha, abraŭšy karalom Paniatoŭskaha, pastanaviŭ abmiežavać šlachieckaje samaŭpraŭstva, umacavać centralnuju ŭładu, naładzić zbor padatkaŭ i stvaryć sučasnaje vojska. Kab navučać aficeraŭ, Paniatoŭski zasnavaŭ Varšaŭski kadecki korpus — «rycarskuju škołu». Jana rychtavała vajskovych inžynieraŭ.
Karol šefstvavaŭ, a kiravaŭ «rycarskaj škołaj» kniaź Adam Čartaryjski, jaho stryječny brat. Nibyta da jaho i źviarnuŭsia sienatar Juzaf Sasnoŭski z prośbaj uziać u elitnuju vučelniu svajho niebahataha susieda, 19-hadovaha šlachcica Tadevuša Kaściušku, syna Tekli, ułaśnicy majontka Siachnovičy pad Brestam.
Siachnovickija
Ź Siachnovičami (ciapier vakolicy Žabinki) Kaściuški byli źviazanyja ad pačatku. Patryjarch rodu, bajaryn Kanstancin Chviedaravič, zhadvajecca ŭ dakumientach pad 1509-m, kali vialiki kniaź padaravaŭ jamu Siachnovičy i troch ludziej: Kisiala, Pierku i Lachoviča. «Kaściuška» — heta i jość pamianšalnaje ad Kanstancina.
Viadoma, što Kaściuška mieŭ brata Hurku (Ryhora) i siastru Ždanu, što jon paradniŭsia ź Jahiełonami, uziaŭšy za žonku ŭdavu Hannu Halšanskuju. Jany nažyli dvanaccać dačok i dvuch synoŭ — Ivana i Chviedara.
Kaściuška mieŭ u navakolli taki aŭtarytet, što naščadki, jakija sa źjaŭleńniem proźviščaŭ pisalisia Siachnovickimi, užyvali i jaho imia. Proźviščy Radziviłaŭ, Kiškaŭ, Haštoldaŭ taksama ŭtvarylisia ad bałckich imionaŭ pačynalnikaŭ dynastyj.
Kaściuški byli pravasłaŭnymi i, vidać, mieli słavianskaje pachodžańnie. Jany pałanizavalisia, razam z usioj šlachtaj, u pačatku XVII stahodździa. U dakumientach 1622 hoda Ryhor Kaściuška ŭžo padpisvajecca pa-polsku. A syn Ryhora Jan pakidaje pravasłaŭje.
Siarod prodkaŭ Tadevuša nie było vybitnych vajaroŭ. Vichury XVII stahodździa jaho pradzied Alaksandr Jan pieražyŭ za mirnymi zaniatkami. Tym bolš što ni maskoŭcy, ni šviedy, ni kazaki nie dapiali da jaho majontka.
Vajavali Kaściuški miž saboj. «Roku 1656 lipienia 11 dnia majomaść maju Siachnovičy ad pana Mikałaja Telatyckaha, brata ciotčynaha, adabraŭ… i haspadarańnie pačaŭ, daj Boža ščaśliva!» — zanatoŭvaŭ Alaksandr Jan.
Da kanca žyćcia jon nahaspadaryŭ, aproč Siachnovič, vioski Kanatopy, Ściapanki i Astraŭki dy plac z domam u Bieraści. Jaho syn Ambražej byŭ padčašym, kobrynskim vojtam, bresckim ziemskim pisaram, adznačyŭsia ŭ šlachieckich batalijach: na sojmiku ŭdaryŭ u hałavu budučaha vajavodu vilenskaha. I haspadarku zaniadbaŭ, ažno jaho synu, Ludviku Kaściušku, daviałosia pradać familnyja Siachnovičy, a potym, pry kancy žyćcia, vykuplać ich: vałodać radavym hniazdom było spravaj honaru.
Salej uciok
Baćki Tadevuša vałodali 31 siamjoj pryhonnych — heta niašmat — u vioskach Siachnovičy, Navasiołki, Ściapanki i Kanatopy. U invientarach zachavalisia ich proźviščy: Cypuryk, Łoś, Nieściaruk, Hień, Jaŭchimuk, Jarošyk, Karobka, Kabiacha, Kot, Pryvicień, Maziuk, Litvin. A taksama Salej, Maksimiuk, Biełazoryk, Salajuk, Amieljaniuk, Matviajuk, Salivianiuk, Harasimiuk, Ničyparuk.
U Rečy Paspalitaj dziejničali siaredniaviečnyja zakony ŭ dačynieńni da pryhonnych. Ale śviedčańniaŭ niehumannaści da mužykoŭ z boku Ludvika Kaściuški nie zachavałasia. Naadvarot, zdajučy ŭ arendu majontak, jon upisvaŭ usie pavinnaści pryhonnych, kab arandatar ich nie pavialičyŭ. Siachnovickija sialanie mieli adnosna lohkuju panščynu, ale ŭsio ž sielanin Andrej Salej uciok ź Siachnovičaŭ ź piaćciu synami.
Papulist Paniatoŭski
U kadeckim korpusie da Kaściuški prykleiłasia mianuška Švied — za haračy, jak u Karła CHII, noraŭ.
Tadevuš ledź nie vyklikaŭ na duel vajavodu, jaki padčas tancaŭ šturchnuŭ adnaho z kadetaŭ i nie vybačyŭsia. Sprava dajšła da karala. Toj, vysłuchaŭšy Kaściušku, zmusiŭ vajavodu prasić prabačeńnia.
Tadevušu tut 15 hadoŭ. Pra hety pieryjad jaho žyćcia źviestak amal niama. Aŭtar partreta nieviadomy.
Paniatoŭski lubiŭ pryhožyja žesty. Tym časam reformy abaranić nie zmoh. U 1768-m novy sojm pad ciskam Rasii adnaviŭ «załatuju volnaść». Heta pazbaŭlała Reč Paspalituju kiravanaści, rabiła jaje kryzis biaskoncym. Impieratrycy Kaciarynie II zastavałasia tolki čakać, kali jeŭrapiejskaja dziaržava sama skocicca joj pad nohi. Karol ža tym časam jeździŭ u stan rasijskaha vojska i razdavaŭ hienierałam Kaciaryny ŭznaharody. Spadziavaŭsia abchitryć…
Pierałomny momant
Pieršy padzieł Rečy Paspalitaj zaśpieŭ Kaściušku ŭ Francyi. Jon pa stypiendyi vyvučaŭ u Paryžy mastactva dy nudziŭsia, što nie ŭdałosia praciahnuć vajskovuju adukacyju. Tadevuš nie padazravaŭ, što z malavańnia budzie jeści chleb, kali nie budzie karmić słužba.
Vojska Rečy Paspalitaj tady naličvała ŭsiaho 11 tysiač — Rasii i Prusii važna było, kab susiedniaja kraina zastavałasia biezabaronnaj, tamu ŭładkavacca na słužbu Kaściuška, jaki viarnuŭsia dadomu ŭ 1774-m, nie zmoh. Tut i prydałosia malavańnie: Tadevuš staŭ chatnim nastaŭnikam u dačok svajho dabradzieja, sienatara Juzafa Sasnoŭskaha.
Niebahaty junak Tadevuš byŭ prateže sienatara Juzafa Sasnoŭskaha. Sasnoŭski zrabiŭ karjeru, dziakujučy tamu što staŭ płatnym ahientam pasła Rasii Rapnina.
Toj Sasnoŭski byŭ rasijski ahient, ale Kaściuška hetaha nie viedaŭ. Jaho dumki zajmała vučanica, Ludvika Sasnoŭskaja. U jaje 28-hadovy nastaŭnik zakachaŭsia. Ale Sasnoŭski niejak padčas hulni ŭ karty z kniaziem Lubamirskim, vajavodam kijeŭskim, damoviŭsia vydać Ludviku za jaho syna Juzafa.
Ludvika Sasnoŭskaja, dačka sienatara Sasnoŭskaha. Jany z Kaściuškam kachali adno adnaho, ale jaje baćki nie dali zhody na šlub ź niebahatym Tadevušam.
Paźniej taja historyja abrasła lehiendami: tut i načnoje vykradańnie niaviesty, i źbićcio Kaściuški słuhami Sasnoŭskaha. Pakazvali navat most, na jakim dahnali ŭciekačoŭ. Hetyja tannyja mieładramy kapijujucca i ŭ śviežych internet-publikacyjach.
Kniahinia z dočkami prosta vyjechała ŭ inšy majontak. Kaściuška ž, nie zaśpieŭšy Ludviki, zrazumieŭ namiok. Heta mahło adbycca ŭvosień 1775-ha, kali Sasnoŭski atrymaŭ, dziakujučy rasijskamu spryjańniu, pasadu hietmana polnaha i zrabiŭsia piersonaj całkam niedasiažnaj dla biednaha šlachcica.
Zachavalisia paźniejšyja listy ad Ludviki, kniahini Lubamirskaj, da Kaściuški. Jana ŭspaminaje ich asabistuju datu — 21 maja (vidać, dzień pryznańnia), uspaminaje ich altanku. Baćkam jana nie daravała da kanca žyćcia.
Dla Kaściuški hetaja historyja stała pavarotnaj. Uzrušany, jon źjazdžaje za miažu, nie padzialiŭšy navat spadčynu z bratam paśla śmierci maci.
Viarboŭščyk Bamarše
U toj samy hod amierykanskija kałonii abviaścili niezaležnaść ad Brytanskaj karony. Francyja, daŭniaja supiernica anhličan, zasnavała handlovy dom, praź jaki amierykancam ahromnistymi abjomami pastaŭlalisia zbroja i amunicyja. Kiravaŭ pracesam čynoŭnik i paet Pjer Bamarše, aŭtar kamiedyi «Viasielle Fihara».
Jon dastaŭlaŭ u Novy Śviet harmaty, vajskovyja karabli, rekrutavaŭ aficeraŭ. Musić, praź jaho trapiŭ na słužbu ŭ ZŠA i Kaściuška.
Tut prydalisia inžyniernyja viedy, atrymanyja ŭ kadeckim korpusie. Zbrojaj Kaściuški była nie šabla, a ałovak, nivielir i rydloŭka.
Hieroj z ałoŭkam
Kaściuška amal nie chadziŭ u ataku (za siem hod vajny byŭ paranieny tolki raz — štykom u jahadzicu padčas niaŭdałaha šturmu forta), jon prajektavaŭ umacavańni.
Ciapier ziemlanyja reduty i tranšei padajucca drobiaźziu, ale pavalenyja drevy i razburanyja jaho kamandaj płaciny dapamahli zatrymać nastup brytancaŭ na Fiładelfiju, a ŭdałaje raźmiaščeńnie redutaŭ — vyjhrać bitvu pad Saratohaj, jakaja pierałamała chod vajny.
Fota: Wikimedia Commons.
Pryjechaŭšy ŭ 1796-m u Fiładelfiju, zmučany Kaściuška zahadaŭ sakrataru Juljanu Niamceviču znajści małyja, tannyja i zacišnyja apartamienty. Spyniŭ vybar na hetym pakojčyku ŭ pansijonie En Relf. Vychodziŭ adtul vielmi redka, ale ŭ jaho časta byli hości: vice-prezident Tomas Džefiersan, pravadyr naroda majami Vialikaja Čarapacha, pravadyr mahaŭkaŭ Džozef Brant. Muziej adkryty pa vychadnych, naviedvańnie biaspłatnaje. Fota: NATIONAL PARK SERVICE.
Sam Džordž Vašynhton šanavaŭ ekśpiertnaje mierkavańnie Kaściuški, padaravaŭ jamu dva pistalety, ale nijak nie moh zapomnić proźvišča. (U adnym ź listoŭ nazvaŭ jaho navat «Cosiecki».) Takuju prablemu mieŭ nie jon adzin. Francuzski inžynier u Viest-Pojncie zvaŭ jaho «mieśje Kaści», a pravadyr Małaja Čarapacha raskazvaŭ svaim indziejcam, što staŭ siabram blednatvaraha, jakoha zavuć «Kasčo». I Kaściuška padaravaŭ pravadyru dva pistalety z nakazam prymianiać ich suprać kožnaha, chto zachoča paniavolić jaho narod.
Za siem hadoŭ amierykanskaj słužby Kaściuška atrymaŭ zvańnie bryhadnaha hienierała, 12 tysiač dalaraŭ i 500 akraŭ ziamli (bolš za 200 hiektaraŭ; nahadajem vam, što typovaja biełaruskaja dača — heta 0,05 hiektara).
Nad asabistym pa-raniejšamu visieŭ fatum. Kaściuška zapadaŭ na dziaŭčat z zanadta vysokim statusam. U Viest-Pojncie jon zalacaŭsia da dački hienierała, adnak jana vyjšła za Alaksandra Hamiltana, bieź piaci chvilin prezidenta ZŠA. Zrešty, Kaściuška nie byŭ abdzieleny žanočaj uvahaj. U liście da siabroŭ uspaminaŭ, jak viasiołyja panienki z Poŭdnia, jakich jon zabaŭlaŭ muzykaj i dekłamacyjaj, zmusili malavać ich partrety. Kali praca była skončanaja, paprasili namalavać ich jašče raz — aholenymi.
Čamu ž jon viarnuŭsia z Amieryki, dzie moh, asabliva atrymaŭšy ŭznaharodu za słužbu, uładkavać svoj los? «U dušy jaho azvałasia ciaha da Ajčyny», — piša bijohraf.
Ułasny dom
A ŭ Ajčynie pa-raniejšamu nie było pracy dla «hienierała zamiežnych vojskaŭ». Kaściuška čatyry hady žyŭ u Siachnovičach.
Zachavałasia apisańnie jaho majontka: «Dom stary i kryty sałomaj. Sprava ad uvachoda ŭ sieni vialiki pakoj, za im druhi, padzieleny na spalniu i harderob. U pieršym pakoi — stoł i niekalki draŭlanych kresłaŭ, pry dźviarach — staraśvieckaja adziežnaja šafa; u spalni — łožak pasiaredzinie i pry im stolik, na jakim knižki, čarnilica i papiera; padnos dla padavańnia kavy, točany rukoj pana Kaściuški ź jabłyni, niekalki paŭmiskaŭ i talerak jaho ŭłasnaj raboty składali ŭsiu meblu».
Za haspadyniu ŭ Siachnovičach była staraja ciotka Kaściuški Zuzana, prysłuha składałasia ź lokaja i furmana. «Za domam byŭ sadok, u im para fruktovych drevaŭ i horka, parosłaja laščeŭnikam… była i sažałka, zarosłaja ajeram, u joj pładzilisia dzikija kački, jakich haspadar nie dazvalaŭ pałochać». U sadzie byŭ uładkavany, pavodle mody tych časoŭ, raślinny łabirynt. U majontku vyrablalisia hałandskija syry.
Hetki byŭ adziny ŭłasny dom, jaki Kaściuška mieŭ u darosłym žyćci. Astatni čas žyŭ u vajskovych łahierach dy pa čužych kutach — ci byli heta pałacy dabradziejaŭ, ci miescy źniavoleńnia, ci pakoi, pryznačanyja dla chatniaha nastaŭnika.
«Chiba ja nie litvin?»
«Piejzanskaje» žyćcio skončyłasia ŭ 1788-m, kali ŭ Varšavie sabraŭsia sojm, jaki paśla nazavuć Čatyrochhadovym ci Vialikim.
Pieršaj pastanovaj deputaty pavialičyli rehularnaje vojska da 100 tysiač čałaviek. Kaściuška pastupiŭ na słužbu ŭ zvańni hienierał-majora z žałavańniem 12 000 złotych u hod.
Jon byŭ zaličany ŭ karonnaje vojska. U liście da hienierała Niesiałoŭskaha Kaściuška napramiły boh prasiŭ viarnuć jaho ŭ VKŁ: «Chiba ja nie litvin, nie ziamlak vaš?» Kaściuška narakaŭ na hanarystaść tych, z kim davodzicca sutykacca na słužbie ŭ Polščy: «Słovam niama da kaho skazać… što za haskoncy!» Jon navat pahražaŭ «štości kiepskaje sabie zrabić».
Ale nastupnyja padziei adsunuli prablemy kamunikacyi «litvina» z palakami na druhi płan.
Rasija idzie z kozyraŭ
3 maja 1791 hoda sojm pryniaŭ Kanstytucyju Rečy Paspalitaj. Byŭ likvidavany fiederatyŭny ład — Karona i VKŁ stanavilisia adzinaj dziaržavaj. Admianiałasia «libierum vieta», uvodziŭsia padzieł uładaŭ — vykanaŭčaja addavałasia karalu.
U adkaz pry ŭdziele hrafa Hryhoryja Paciomkina dy spryjańni Kaciaryny II była ŭtvoranaja Tarhavickaja kanfiederacyja (u realnaści jana była ŭtvoranaja nie ŭ hetym pryhraničnym miastečku, a ŭ Pieciarburhu). Mety jaje ŭdzielnikaŭ byli roznyja: «aliharch» Ščasny Patocki chacieŭ jašče bolš uzbahacicca, patryjot Sieviaryn Ržavuski prahnuŭ viartańnia «šlachieckich volnaściaŭ», a pa fakcie pad prykryćciom jaje Rasija ŭviała ŭ Reč Paspalituju statysiačnaje vojska.
Stanisłaŭ Aŭhust moh supraćpastavić im usiaho tolki 37 tysiač žaŭnieraŭ. Pazicyjnyja pieramohi pad Zialencami i Dubienkaj, dzie Kaściuška spyniŭ korpus hienierała Kachoŭskaha, a taksama pad Mirom, Zelvaj, Vojškami, Brestam tolki zapavolvali nastup rasiejcaŭ, ale nie mahli jaho spynić.
Karol paśla pieramohi pad Zialencami, jakaja mahła natchnić nieabstralanaje vojska, admoviŭsia pryjechać u łahier, bo nie byŭ upeŭnieny, što jamu zabiaśpiečać naležnyja kamfort i charčavańnie…
Kali ž vojska adyšło za Buh i rychtavałasia da abarony, karol i sam dałučyŭsia da Tarhavickaj kanfiederacyi. Takaja była taktyka Stanisłava Aŭhusta: uznačalić toje, čamu nie možaš supraciŭlacca, kab nie stracić usio. Ale ŭrešcie jon usio ž straciŭ usio i pamior u Pieciarburhu… Taja ž vajna skončyłasia druhim padziełam Rečy Paspalitaj.
Francuzskaja misija
Kaściuška ŭ znak pratestu vyjšaŭ u adstaŭku. Paśla Dubienki za im lacieła słava najlepšaha pałkavodca krainy. U majontku Čartaryjskich damy simvalična ŭskłali jamu na hałavu vianok ź liścia duba, pasadžanaha karalom Janam Sabieskim. U Lvovie kabiety natoŭpami chadzili za im, mastaki malavali i pradavali jaho partrety. Kniahinia Zamojskaja paabiacała jamu ruku svajoj dački Hanny, ale ksiondz-duchoŭnik adhavaryŭ.
Kaściuška znoŭ naviedaŭ Francyju: patryjoty Rečy Paspalitaj šukali chaŭruśnikaŭ, kab praciahnuć baraćbu. Z amierykanskaha dośviedu Kaściuška vynies, što Francyja zdolnaja dapamahać hrašyma i zbrojaj zmaharam z «tyranijaj». Ale Paryžu, užo nie karaleŭskamu, a achoplenamu revalucyjnaj nieraźbiarychaj, było nie da jaho.
Kaściuška byŭ suprać taho, kab pačynać u 1794-m niepadrychtavanaje paŭstańnie. Ale vojska Rečy Paspalitaj rastavała. Jaho zmušali prysiahać Rasii, u tym liku praz zapałochvańnie: kamandzira ŭłanaŭ Dabračynskaha, što kinuŭsia z šablaj na prarasijskaha hienierała, paśla znajšli niežyvym. Ideołahi paŭstańnia Huha Kałantaj i Ihnacyj Patocki aścierahalisia, što chutka paŭstavać nie budzie z kim.
Kaściuška prybyŭ u Krakaŭ i 15 sakavika 1794-ha abviaściŭ na płoščy Rynak Akt paŭstańnia hramadzian.
Sam jon staŭ «Najvyšejšym načalnikam nacyjanalnych uzbrojenych sił»: kab paźbiehnuć žachaŭ teroru revalucyjnaj Francyi, było vyrašana addać kiraŭnictva ŭ adny ruki.
Rucina paŭstańnia
Dziejnaść «Najvyšejšaha načalnika» była kiravańniem dziaržavaj u ekstremalnych umovach. Kaściuška vydavaŭ adozvy, jakija rychtavaŭ razam z sakratarom i ziemlakom Juljanam Ursynam Niamcevičam (jon taksama byŭ z-pad Bresta, u Skokach, na poŭnač ad horada, zachavaŭsia miły pałac i park Niamcevičaŭ). Univiersałami jany sprabavali zapoŭnić prahały Kanstytucyi 3 maja.
Tak, Pałanieckim univiersałam Kaściuška dekłaravaŭ asabistuju svabodu pryhonnych sialan dy ŭdvaja skaraciŭ panščynu.
U inšaj adoźvie jon abiacaŭ spryjańnie pravasłaŭnamu duchavienstvu: «Ciapier vy z cełym narodam maskoŭskija niavolniki, z nami budziecie šanavanymi śviatarami», — pisaŭ jon.
Jość i karotki, ale praniklivy zvarot da žančyn: «Azdoba rodu čałaviečaha!» Kaściuška zaklikaŭ ich natchniać mužčyn na baraćbu, bo «takaja dola ludskaja nieščaślivaja, što nijakich pravoŭ narodu damahčysia niamožna biez prykrych i darahich sercu achviar…»
Vyraznaja palityčnaja linija była ŭ dačynieńni da Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Kaściuška skasavaŭ Najvyšejšuju litoŭskuju radu na čale ź Jakubam Jasinskim, utvoranuju ŭ Vilni. Taja Rada pačała svaju dziejnaść, paviesiŭšy na lichtarnym słupie hietmana Symona Kasakoŭskaha, jaki pradaŭsia Rasii. Nieviadoma, čaho bolš aścierahaŭsia Kaściuška: «jakabinstva», na jakoje nahledzieŭsia ŭ Paryžy, ci samakiravanaści Vialikaha Kniastva. Stvaryŭšy padkantrolnuju sabie Centralnuju deputacyju VKŁ, Kaściuška zachavaŭ i cudoŭnyja adnosiny ź Jasinskim, jakoha ŭ listach nazyvaŭ «moj darahi hienierał».
Chto stvaryŭ kasinieraŭ
Paŭstańnie 1794-ha nie było «narodnaj vajnoj». Pad rukoj Kaściuški byli atrady rehularnaha vojska Rečy Paspalitaj. Jon jaho refarmavaŭ. Pabačyŭšy ŭ Amierycy atrady dapamožnaj milicyi, Kaściuška arhanizavaŭ kasinieraŭ. Uzbrojenyja pikami i kosami sialanskija družyny stali lehiendaj paŭstanckaha ruchu XIX stahodździa i mastackim vobrazam u biełaruskaj i polskaj kultury.
Ataka kasinieraŭ pad Racłavicami vyrašyła zychod boju na karyść paŭstancaŭ. Zahinuła tysiača ruskich sałdat — sialanie nie viedali słova «pardon» i dabivali tych, chto sprabavaŭ zdacca.
Malunak-schiema z vajskovaha traktata «Navuka pra piki i kosy», tearetyčnaj raspracoŭki časoŭ paŭstańnia Kaściuški, pryśviečanaj kasinieram.
Taktyka paŭstancaŭ u Karonie i Litvie, darečy, roźniłasia. Litviny addavali pieravahu partyzanskim rejdam za rasijskuju miažu. Michał Kleafas Ahinski, budučy aŭtar słavutaha pałaneza, chadziŭ tak da Brasłava, Minska i Pastavaŭ, Stafan Hraboŭski — až da Babrujska. Jany źniščali harnizony i papaŭniali atrady miascovaj šlachtaj. Partyzany nie mieli prablemy z pravijantam i furažom: kraj karmiŭ ich.
Ci moh Kaściuška vyjhrać?
U inšaj zamiežnapalityčnaj abstanoŭcy, mahčyma, udałosia b zachavać choć štości ad dziaržavy. Ale Rasija zamiryłasia z Turcyjaj, i heta dazvoliła Kaciarynie II pierakinuć na Biełaruś z tureckaj miažy Alaksandra Suvorava…
My ŭjaŭlajem, što ŭ časie paŭstańnia Kaściuška zastavaŭsia maładzionam z kaštanavymi chvalistymi vałasami. Ale ŭ 1794-m jamu było ŭžo 48, jon pačynaŭ sivieć i łysieć. 48 hadoŭ u toj čas adpaviadaje bijałahičnamu ŭzrostu hadoŭ z 60 u našy časy. Tak Kaściuška vyhladaŭ u apošnija hady žyćcia.
Apošnim horadam Biełarusi, jaki zastavaŭsia pad kantrolem kaściuškaŭcaŭ, było Hrodna. Siudy syšlisia raźbityja atrady, pierajechała z zachoplenaj Vilni Centralnaja deputacyja. Tut Kaściuška ŭručaŭ uznaharody hierojam paŭstanckich bajoŭ. Adsiul paškumatanyja siły adychodzili baranić Varšavu.
Kaściuška zdoleŭ adbić ad stalicy rasijskija i pruskija vojski, ale pad haradkom Maciajovicy byŭ raźbity i trapiŭ u pałon. Karnieta Łysienku z Charkaŭskaha husarskaha pałka, jaki, nie paznaŭšy, paraniŭ jaho šablaj, paśla sudzili.
Kaściušku ž praz Kijeŭ, Čarnihaŭ, Homiel, Mahiloŭ, Škłoŭ, Oršu i Viciebsk adpravili ŭ Pieciarburh. Vieźli tajemna, pad falšyvymi dakumientami.
Varšavu z druhoha zachodu ŭziaŭ Suvoraŭ, vyrazaŭšy ŭ pradmieści Praha 20 tysiač čałaviek.
Pistalet nie streliŭ
Pad Maciajovicami paranieny Kaściuška sprabavaŭ zabić siabie. Ale ŭsunuty ŭ rot pistalet nie streliŭ. U Pietrapaŭłaŭskaj krepaści jon pierastaŭ jeści — ci to źbiraŭsia zamaryć siabie hoładam, ci to dajmała depresija. Ažno Kaciaryna II, jakaja nazyvała Kaściušku «biestyjaj», zahadała pieravieści jaho z kaziemataŭ u pałac za vysokim płotam.
Śmierć paŭstanckaha pravadyra ŭ turmie była b imidžavym udaram pa «impieratrycy-aśvietnicy».
Syn Kaciaryny, impulsiŭny Pavieł I, Kaściušku vyzvaliŭ, padaravaŭ 12 tysiač rubloŭ, futra i sani. Uzamien Kaściuška skłaŭ prysiahu impierataru, čym «vykupiŭ» z pałonu tavaryšaŭ. Sproščana było b dumać, što Pavieł I vypuściŭ Kaściušku tolki tamu, što va ŭsim dziejničaŭ nasupierak maci. Impieratar bačyŭ, što Rasii treba razradka.
Apynuŭšysia ŭ Francyi, Kaściuška napisaŭ caru dziorzki list, adroksia prysiahi i navat sprabavaŭ viarnuć hrošy.
Ad «pravadyra» da «durnia»
Nastupnyja dvaccać hod Kaściuška, jakomu było ŭžo za 50, šukaŭ miesca ŭ žyćci. Pabyvaŭ u Amierycy, žyŭ u Francyi. Palityki nastupnych pakaleńniaŭ sprabavali prystasavać jaho da svaich kambinacyj.
Ź im dvojčy sustrakaŭsia Napaleon, anhažujučy ŭ stvareńnie polskich lehijonaŭ. Ale Kaściuška bačyŭ, što lehijony vykarystoŭvajucca dla čaho zaŭhodna, tolki nie dla vyzvaleńnia Rečy Paspalitaj. Karsikaniec, jaki nazyvaŭ Kaściušku «pravadyrom poŭnačy», źmianiŭ epitet na «durnia, jaki pieraaceńvaje svoj upłyŭ».
Kali Napaleona vypravili na vostraŭ Śviatoj Aleny, pytańniem byłoj Rečy Paspalitaj zaniaŭsia rasijski impieratar Alaksandr I. Jon sustreŭsia z Kaściuškam i na słovach byŭ zhodny adnavić dziaržavu z uschodnimi miežami pa Dniapry i Dźvinie. Ale pa fakcie stvaryli maryjanietačnaje Carstva Polskaje na častcy polskich ziamiel.
Aśvieta «rusinaŭ» praz «polski duch»
Apošnija hady jon pražyŭ u Šviejcaryi, u pryjaznaj siamji. Vučyŭ junych dačok malavańniu, ale heta była chutčej siniekura dla 70-hadovaha vajara, jakomu niama dzie prychinucca. Adnoj z navučenak, Emilii, zhodna z tastamientam, Kaściuška litaralna addaŭ svajo serca.
U pačatku kastryčnika 1817-ha Kaściuška zachvareŭ na «epidemičnuju niervovuju haračku» i skanaŭ. Jaho cieła, pachavanaje spačatku ŭ šviejcarskim Załaturnie, paśla pieranieśli ŭ Krakaŭ, u karaleŭskuju pachavalniu.
Paraza Kaściuški, hibiel Rečy Paspalitaj zapuściła pracesy, vynikam jakich stała źjaŭleńnie na jaje abšarach novych nacyj: biełaruskaj, ukrainskaj, litoŭskaj, polskaj — sa svaimi palityčnymi patrabavańniami i prahaj dziaržaŭnaha budaŭnictva. Naŭrad ci heta było b mahčyma, kab palityčny palak Kaściuška pieramoh. Jon ličyŭ, što aśvieta «rusinaŭ» mahčymaja tolki tady, kali «polski duch u ich uvojdzie». Ale los rasparadziŭsia inačaj, a XX stahodździe skarektavała jaho idei, pakazaŭšy, što poruč z sacyjalnym idzie i nacyjanalnaje vyzvaleńnie.
Ale ŭsio ž u Kupałavym prahramnym «Ludźmi zvacca!» čujecca vodhulle i Kaściuškavych univiersałaŭ. I biełarusam nie varta addavać vialikaha čałavieka inšym narodam. Jon hieroj i Amieryki, i Francyi, i Polščy, i naš.
***
Kazimir Vajniakoŭski. Pryžyćciovy partret, data nieviadomaja. Mastak Vajniakoŭski byŭ udzielnikam paŭstańnia 1794 hoda. Hety partret najbolš blizki da rečaisnaści: Kaściuška byŭ minijaciurny, subtylny, dalikatnaha vyhladu. Mastaki nastupnych epoch usio bolš hieraizavali jaho, i na amierykanskim partrecie XX stahodździa jon užo sapraŭdny vołat. Jon paŭstaje prahresiŭnym čałaviekam. My bačym jaho nie vusatym šlachcicam u kuntušy (choć u tuju epochu niamała ludziej tak chadziła) — jon apranuty na francuzski manier. Ciurban ź lohkaj bavaŭnianaj tkaniny byŭ vielmi modnym na chvali zachapleńnia Uschodam, tak ujaŭlali sabie piersidskuju čałmu. Napieradzie ŭstaŭlałasia piaro i zamacoŭvałasia ahrafam — śpiecyjalnaj spražkaj. Šaŭkovaja chustka i adsutnaść paryka demanstrujuć jahony demakratyzm, ale i ŭvahu da tahačasnaj mody. Čamarka na im — palito z šaraha sukna — prostaja, šlachieckaja, pierašytaja ŭ narodnym styli. Kaściuška vyhladaje frantam. Ale nie ŭ napudranym paryku, jak Suvoraŭ, nie zašpileny na ŭsie huziki, a taki krychu raschrystany, casual, — mastactvaznaviec Siarhiej Chareŭski raskazaŭ, na što źviarnuć uvahu na Kaściuškavych partretach.
Karł Hotlib Švajkart. Kala 1802 hoda. Kaściuška pakazany z arłom ordena Cyncynata — arhanizacyi najlepšych pradstaŭnikoŭ amierykanskaha hramadstva. Kaściuška adnym ź pieršych atrymaŭ hetu ŭznaharodu. Tady ŭ modzie byli zavityja vałasy. Bukli rabili śpiecyjalnymi ščypcami, razahretymi na vuholli. Hetym treba było zajmacca pastajanna — bolš čym na dzień-dva zaviŭki nie chapała. Ludzi toj epochi pryśviačali źniešnaści šmat času.
Mastak nieviadomy. Kala 1850 hoda. Hety partret — pierachod ad ramantyzmu da simvalizmu. Kaściuška na fonie nieba, i heta nie prosta nieba — nabližajecca navalnica. Iduć pieramieny. Remień, jaki jość na ŭsich partretach, — heta partupieja. Jana padtrymlivaje remień, na jakim trymajecca šabla. Jaje nie prosta było nasić na baku — kavaleryjskija šabli ciažejšyja, čym byli ŭ papiaredniuju epochu.
Artur Šyk, polska-amierykanski mastak-ilustratar. 1938 hod. Adna ź minijaciur, napisanych dla ŭpryhožvańnia polskaha paviljona na Suśvietnaj vystaŭcy ŭ Ńju-Jorku ŭ 1939 hodzie. Heta stylistyka ar-deko, madernu. Takoje dekaratyŭnaje, łubočnaje bačańnie. Styl byŭ modny ŭ ZŠA napiaredadni Druhoj suśvietnaj vajny, a dla Jeŭropy ŭ toj čas byŭ užo sastarełym, niesučasnym.
Pomnik Kaściušku ŭ Mieračoŭščynie, hrošy na jaki ludzi sabrali praz kraŭdfandynh. Fota: shutterstock, by Sergey Pozhoga.
Pomnik u Fiładelfii stvaryŭ polski skulptar Marjan Kaniečny ŭ 1977 hodzie. Siudy Kaściuška pryjechaŭ paśla vyzvaleńnia z pałonu. Fota: Wikimedia commons.
Kaściuška ŭ Vašynhtonie, stalicy ZŠA, z płanami fartyfikacyi ŭ rukach ahladaje miascovaść. Pad bronzavym hienierałam — čatyry aleharyčnyja fihury. Śpieradu Amieryka — aroł z raspaściortymi kryłami, jaki abaraniaje ściah, ščyt i mieč. Zzadu Reč Paspalitaja — aroł adčajna zmahajecca sa źmiajoj. Pa bakach — amierykanskija sałdaty i paŭstancy 1794 hoda, šlachcic dy sielanin. Pomnik ustalavali ŭ 1910-m za narodnyja hrošy. Fota: Wikimedia commons.
Aryhinalnaja draŭlanaja skulptura ŭ horadzie Šydłaŭ Śvientakšyskaha vajavodstva Polščy. Fota: Wikimedia commons.
Pomnik u Detrojcie — kopija krakaŭskaha, stvoranaha ŭ 1889 hodzie. Kopiju adlili ŭ 1978-m da 200-hodździa ZŠA. Fota: Wikimedia commons.
Pomnik u Viljams-parku ŭ horadzie Sent-Piterśbierh, štat Fłaryda — miesca tusoŭki bajkieraŭ. U parku žyvuć haradskija biazdomnyja. Prachodziačy paŭz Kaściušku, treba mocna trymacca za kašalok. Fota: pinterest.com.
Pomnik u Čykaha byŭ stvorany ŭ 1904 hodzie na hrošy miascovaj polskaj supolnaści. Pomnik stvaryŭ Kazimir Chadzinski, vučań Matejki. Na adkryćcio sabrałasia 50 000 čałaviek. Fota: shutterstock, by Mariusz S. Jurgielewicz.
Pomnik Tadevušu Kaściušku ŭ Akademii Viest-Pojnt, ZŠA. Fota: Wikimedia commons.
Taki znak vitaje na ŭjeździe ŭ haradok Kasia´skaŭ u štacie Misisipi, nazvany ŭ honar našaha hieroja ŭ 1830-ja hady. Kasia´skaŭ trapiŭ u knihu «100 najlepšych haradkoŭ ZŠA» padarožnika Normana Kremptana. Žyvie tut kala 7 tysiač čałaviek. Siarod znanych uradžencaŭ — Opra Uinfry, znakamitaja televiadučaja. Fota: Wikimedia commons.
U horadzie jość i pomnik Kaściušku, jaki nikoli nie byvaŭ u Misisipi. Fota: andspeakingofwhich.blogspot.com.
Trafaretnaje hrafici z vyjavaj Kaściuški ŭ centry Minska. Fota:jivebelarus.net.
* * *
Hrypi, afrykanski prync
Ardynarcam Kaściuški ŭ amierykanskaj armii byŭ 18-hadovy Ahrypa Chał, abo prosta Hrypi. Chał pachodziŭ z Masačusietsa, ale maniŭ, što jon syn afrykanskaha kniazia. Adnojčy Kaściuška vypraviŭsia ŭ inśpiekcyju, a Hrypi zaprasiŭ da jaho na kvateru raboŭ z navakolla na hulanku. Jon nadzieŭ Kaściuškaŭ paradny mundzir, vino liłosia rakoj. Kaściuška niečakana viarnuŭsia. Hości vyskačyli praz vokny, a Hrypi pavaliŭsia ŭ nohi ź lamantam «Merci! Merci!» («Źlitujciesia! Nie karajcie!»). Kaściuška, śmiejučysia, padaŭ jamu ruku: «Valacca ŭ nahach — nižej za hodnaść afrykanskaha kniazia!» Paśla vajny Hrypi viarnuŭsia damoŭ i na atrymanyja ad urada ZŠA hrošy kupiŭ ziamlu. Zachavaŭsia jaho partret u stałym vieku.
* * *
Amierykanskaja spadčyna Kaściuški
U 1798 hodzie Kaściuška, pakidajučy ZŠA, napisaŭ zapaviet, zahadaŭšy ŭsiu svaju amierykanskuju majomaść i hrošy vytracić na vyzvaleńnie i adukacyju čarnaskurych raboŭ. Vykanaŭcam voli jon pryznačyŭ Tomasa Džefiersana. Ale 77-hadovy Džefiersan pieradaručyŭ maładziejšym. Sprava ciahnułasia da 1852-ha. Ilvinaja dola hrošaj syšła na advakataŭ. Reštki vypłacili svajakam Kaściuški ŭ Polščy. Jašče ŭ 1847-m majomaść aceńvałasia ŭ $43 504, ale adšukać udałosia tolki $5 680. Dla XIX stahodździa i heta była ahromnistaja suma, ale ž kolki źjeli jurysty!
U zapaviecie Kaściuška pryznačyŭ vykanaŭcam svajoj voli amierykanskaha prezidenta Tomasa Džefiersana. Hety ž partret byŭ napisany rukoj paŭstanca.
* * *
Mieračoŭščyna
Častka bijohrafaŭ pisała, što Tadevuš Kaściuška naradziŭsia ŭ Siachnovičach. Adnak na čas jaho naradžeńnia baćki Tadevuša Ludvik i Tekla vałodali Mieračoŭščynaj, što pobač z Kosavam. Na karyść Mieračoŭščyny kaža i toje, što chryścili małoha Tadevuša ŭ Kosavie, adkul ź Siachnovič — bolš za sto kiłamietraŭ.
Pałaca, jaki staić na hary, u časy dziacinstva Kaściuški nie było. Jaho zbudavaŭ bahaty pradprymalnik Vandalin Pusłoŭski ŭ XIX stahodździ. Miesca jon vybraŭ nie vypadkova.
Aryhinalny majontak u Mieračoŭščynie zhareŭ, ale zachavaŭsia na malunku Napaleona Ordy i byŭ adnoŭleny ŭ 2000-ja. Ciapier tam muziej-siadziba Kaściuški. U hetych pryhažennych — les na hary i popłaŭ u dalinie — vakolicach prajšli jaho dziciačyja hady.
* * *
Asabistaje niaščaście Kaściuški było niaščaściem čałavieka sasłoŭnaj epochi, kali status i majomaść mieli bolšaje značeńnie za pačućci.
Nie spryjała spakojnamu stvareńniu siamiejnaha hniazda i abranaja prafiesija vajskoŭca ŭ histaryčny čas, na jaki prypała stałaść hieroja: vojny, paŭstańnie. Z hadami, asabliva paśla ranieńniaŭ i źniavoleńnia, padklučylisia chvaroby. Kaściuška prapuściŭ pieryjad svajho žyćcia, u jaki moh stvaryć siamju.
U hrašovych pytańniach Kaściuška vyhladaŭ altruistam, uzhadavanym na ideałach Aśvietnictva: čaho vartaje jaho rasparadžeńnie addać amierykanskuju majomaść na spravu vyzvaleńnia čarnaskurych raboŭ. Majomaściu, što zastałasia na radzimie, jon nie moh karystacca z pryncypu, złamaŭšy prysiahu rasijskamu caru. Zrešty, žyćciovyja zvyčki Kaściuški, apisanyja sučaśnikami, dazvalajuć zrabić vysnovu pra jaho sałdackuju ścipłaść u pobycie, niaschilnaść da nazapašvańnia i raskošy. Na žyćcio ž jamu chapała.
Na jakoj movie havaryŭ Kaściuška?
Choć rod i byŭ spałanizavany, a ŭ žyćci i pierapiscy Kaściuška karystaŭsia polskaj movaj, ale parazumiecca ź sialanami, «kaniečnie, umieŭ, jak umieje kožny šlachcic, što žyvie siarod ruskaha ludu», adznačaŭ bijohraf Kaściuški Tadevuš Korzan.
Cieła Kaściuški pachavali spačatku ŭ Šviejcaryi, paśla pieranieśli ŭ Krakaŭ i pakłali ŭ sabory Śviatych Stanisłava i Vacłava, poruč z karalami. Jaho serca, jakoje jon zapaviadaŭ apošniaj vučanicy, Emilii Celtnier, jaje naščadki taksama pieradali ŭ Polšču, urna ź im znachodzicca ŭ Karaleŭskim zamku ŭ Varšavie. Unutranyja orhany Kaściuški, vyniatyja ź cieła padčas balzamavańnia, pachavanyja na mohiłkach u Cuchvili (Šviejcaryja).
* * *
Andrej Tadevuš Banavientura Kaściuška
(1746, Mieračoŭščyna, Biełaruś — 1817, Załaturn, Šviejcaryja) — ačolnik paŭstańnia 1794 hoda, nacyjanalny hieroj Biełarusi, Polščy i ZŠA. Udzielnik baraćby Rečy Paspalitaj suprać Rasii i Prusii, a taksama vajny za niezaležnaść ZŠA.
Skončyŭ kadecki korpus u Varšavie, vučyŭsia ŭ Francyi. Pa viartańni na radzimu byŭ chatnim nastaŭnikam u dačok sienatara Sasnoŭskaha. Nie atrymaŭšy zhody na šlub ź Ludvikaj Sasnoŭskaj, u 1776-m zavierbavaŭsia ŭ armiju ZŠA. U jakaści vajskovaha inžyniera zajmaŭsia budaŭnictvam umacavańniaŭ, u tym liku forta Viest-Pojnt, staŭki hałoŭnakamandujučaha. U 1783-m atrymaŭ zvańnie bryhadnaha hienierała.
U 1784—1789 žyŭ u svaim majontku Siachnovičy. U 1789-m pastupaje ŭ vojska Rečy Paspalitaj u zvańni hienierał-majora. Udzielnik vajny z Rasijaj. Aŭtar pieramohi pad Dubienkaj: majučy 5300 sałdat, spyniŭ 25-tysiačny korpus hienierała Michaiła Kachoŭskaha. Paśla kapitulacyi padaŭ u adstaŭku.
U Lejpcyhu i Paryžy šukaŭ padtrymki dla dalejšaha zmahańnia suprać akupacyi Rečy Paspalitaj. 24 sakavika 1794-ha ŭ Krakavie abviaściŭ pra paŭstańnie i staŭ «najvyšejšym načalnikam» paŭstanckich siłaŭ. Vyjhraŭ bitvu pad Racłavicami (4 krasavika), vydaŭ Pałaniecki ŭniviersał, u jakim daŭ hramadzianskija pravy pryhonnym. Abaraniaŭ Varšavu ad rasijskich i pruskich vojskaŭ. U bitvie pad Maciajovicami (10 kastryčnika) paranieny i ŭziaty ŭ pałon.
Vyzvaleny impierataram Paŭłam I. U 1797—1798 naviedaŭ ZŠA. Paśla žyŭ u Francyi. Z Napaleonam nie parazumieŭsia, pasialiŭsia pad Paryžam i dystancyjavaŭsia ad palityki. Paśla žyŭ u Vienie (Aŭstryja), Załaturnie (Šviejcaryja), dzie pracavaŭ chatnim nastaŭnikam. Pamior 15 kastryčnika 1817-ha.
