Paŭbiady było b, kab paciapleńnie klimatu dla Biełarusi aznačała prosta miechaničnaje pavyšeńnie siarednich tempieratur na niekalki hradusaŭ. Na žal, nie ŭsio tak prosta. Vyhladaje, što vyrastuć pierapady tempieratur, na poŭdni krainy ŭźniknie deficyt vady, a, hałoŭnaje, Biełaruś nie abminuć nastupstvy hłabalnaj destabilizacyi ŭ vyniku mihracyi ludziej z tych rehijonaŭ Azii i Afryki, dzie žyćcio ŭ vyniku źmieny klimatu stanie niemahčymym, piša kandydat histaryčnych navuk i hieohraf Pavieł Cieraškovič na sajcie nmnby.eu.
Biełaruskaje hramadstva da hetaha času zastajecca pa-za miežami hłabalnaha paradku dnia abmierkavańnia klimatyčnych źmianieńniaŭ. Uvaha da ich niesuvymiernaja toj, što isnuje ŭ śviecie, asabliva krainach Jeŭrasajuza ci Paŭnočnaj Amieryki. Zbolšaha ahresiŭna-niehatyŭnaja reakcyja karystalnikaŭ biełaruskaha siehmientu sacyjalnych sietak na vystup Hrety Tunbierh na klimatyčnym samicie AAN — ci nie lepšy tamu prykład.
Hłabalnyja pracesy
Aficyjnaja ajčynnaja ekśpiertnaja supolnaść u halinie klimatałohii amal što nie zaŭvažnaja ŭ publičnaj prastory. Jaje pradstaŭniki nie schilnyja da praviadzieńnia enierhičnych infarmacyjnych kampanij. Zvyčajna jany prezientujuć svaju pazicyju ŭ režymie adkazu na pytańni žurnalistaŭ ŭ toj čas, kali ŭ litaralnym sensie «prypiakło»: pryjšła čarhovaja chvala anamalnaj ciepłyni, niama apadkaŭ i h. d. Źviestki ab klimatyčnych źmienach, što prasočvajucca ŭ miedyja, minimalnyja pa pamiery, pieravažna ab tempieraturnym režymie, nie adaptavanyja dla masavaha ŭsprymańnia ci, naadvarot, praźmierna sproščanyja da ŭzroŭniu: «zamiest bulby budziem raścić kukuruzu», «aciaplalny siezon skarocicca», «u Breście nie budzie zimy». Niedziaržaŭnyja tematyčnyja ŚMI, naprykład «Zialony partał», dajuć bolš sistemnuju infarmacyju, ale ich aŭdytoryja paraŭnalna nievialikaja.
Klimatyčnyja źmieny — heta nie tolki padvyšeńnie tempieratury. Zhodna z kłasičnymi vyznačeńniami, u Biełarusi ŭmierany, pierachodny ad marskoha da kantynientalnaha typ klimatu, dla jakoha charakternyja miakkaść, nievialikaja amplituda tempieratur, dastatkovaja kolkaść apadkaŭ i niaŭstojlivaść. Usie apošnija čatyry charaktarystyki źviazanyja z tym, što Biełaruś znachodzicca ŭ zonie tak zvanaha zachodniaha pieranosu — pieravahi viatroŭ zachodniaha kirunku. Mienavita jany zabiaśpiečvajuć pastupleńnie daždžoŭ i prachałody letam, ciapła i śniehu zimoj. Takim klimat byŭ. I, chutčej za ŭsio, užo nie budzie. Bo mienavita zachodni pieranos u apošnija hady pracuje nie tak, jak raniej. Jaho trajektoryja letam źmiaščajecca na poŭdzień. Tamu poŭnač Italii, Bałkany, Turcyja pakutujuć ad liŭniaŭ i hradu, u toj čas jak tam pavinien panavać ustojlivy antycykłon, to bok soniečnaje suchoje nadvorje. A Centralnaja i Uschodniaja Jeŭropa pakutuje ad zasuch. Usio čaściej nad Biełaruśsiu zavisajuć kantynientalnyja antycykłony, jakija błakujuć pastupleńnie vilhotnaha pavietra z Atłantyki. Zamiest jaho da nas traplajuć nietypova častyja chvali ciapła z tropikaŭ, jakija čarhujucca z praryvami arktyčnaha choładu. Mienavita tamu na praciahu karotkaha pieryjadu času fiksujucca i absalutnyja maksimumy i minimumy tempieratur, jak, naprykład, sioleta ŭ lipieni, vieraśni, kastryčniku.
Kantynientalnaje, trapičnaje i arktyčnaje pavietra nie prynosić apadkaŭ. I choć ich ahulnaja kolkaść niaznačna raście, hety rost nie paśpiavaje za rostam tempieratury. Dy i vypadajuć jany nie tak, jak raniej: daždžy iduć radziej, ale bolš intensiŭna, kolkaść apadkaŭ skaračajecca letam i pavialičvajecca zimoj. Inšymi słovami, klimat Biełarusi stanovicca usio bolš kantynientalnym, hublaje svaju miakkaść i niaŭstojlivaść. Usio heta śviedčyć ab istotnych źmienach.
Čym heta pahražaje Biełarusi? Natalla Klaviec, načalnica adździeła vyvučeńnia źmien klimatu Biełhidramieta, naprykład, ličyć, što pahrozy niama sensu pierabolšvać («nie zharym, nie patoniem»). Toje, što nie patoniem, heta dakładna. Niahledziačy na raŭninna-nizinny reljef, Biełaruś raźmieščanaja dastatkova vysoka: samy nizki punkt pavierchni maje adznaku 81 mietr nad uzroŭniem mora. Tamu navat pry samych apakaliptyčnych scenarach padvyšeńnia ŭzroŭniu suśvietnaha akijana zatapleńnie nam nie pahražaje.
A voś adnosna taho, što «nie zharym», aptymizmu značna mieniej. Siaredniaja tempieratura ŭ Biełarusi ŭ paraŭnańni z daindustryjalnym pieryjadam pavialičyłasia na 1,3 S. Heta, pa roznych acenkach, na 0,3—0,6 S bolš, čym u siarednim u śviecie. To bok paciapleńnie ŭ nas idzie apieradžalnymi tempami. Zhodna z prahnozami taho ž Biełhidramieta, da siaredziny stahodździa absalutnyja maksimumy pavialičacca da +39..+41 S. Heta aznačaje ŭ tym liku pavieličeńnie kolkaści i praciahłaści tak zvanych chval ciapła — pieravyšeńnia tempieratury bolš čym na 5 S ad normy na praciahu bolš 5 dzion. Letnija chvali ciapła aznačajuć anamalnuju śpioku. Viadoma, što jany zabivajuć. Zhodna sa źviestkami Ministerstva achovy zdaroŭja Francyi, śpioka letam hetaha hoda vyklikali dadatkovyja 1500 śmierciaŭ. Ci jość anałahičnaja statystyka ŭ Biełarusi? Pytańnie rytaryčnaje. Asabliva niebiaśpiečnaja anamalnaja śpioka ŭ haradach, jakija sami pa siabie źjaŭlajucca astravami ciapła: tempieratura ŭ Minsku, naprykład, na 1,5—2 S vyšejšaja za viaskovaje navakolle.
Chvali ciapła aznačajuć zasuchu. Ich kolkaść u Biełarusi pavialičyłasia ŭ dva razy za apošnija 50 hod. Sioleta naša kraina vymušana zakupić 200 tys. ton furažnaha ziernia ŭ vyniku vyklikanaha zasuchaj nieŭradžaju ŭ šerahu rehijonaŭ.
Zasucha ŭpłyvaje nie tolki na sielskuju haspadarku. Apošnija hady nadzvyčajnych pamieraŭ dasiahnuła našeście žuka-karajeda, jaki źniščaje tysiačy hiektaraŭ lasoŭ u Hiermanii, Italii, Polščy, ale ŭ Biełarusi hetaje biedstva, na dumku śpiecyjalistaŭ, maje biesprecedentny pa maštabie charaktar. Karajed atakuje drevy, jakija majuć deficyt vilhaci ŭ vyniku śpioki i źnižeńnia ŭzroŭniu hruntavych vod. Adziny sposab baraćby ź im — tatalnaja vysiečka. Ale heta zapuskaje łancuhovuju reakcyju: mienš lesu — nižejšy ŭzrovień hruntavych vod i h.d.
Chvali ciapła i zasuchi vyklikajuć skaračeńnie račnoha ścioku i ŭzroŭniu račnoj vady, što ŭ svaju čarhu aznačaje pierśpiektyvy technałahičnych i mižnarodnych prablem. Apošnija hady ŭ Francyi, Hiermanii, Šviecyi i Finlandyi ŭ suviazi sa śpiokaj spyniałasia praca reaktaraŭ šerahu atamnych stancyj. Sprava ŭ tym, što ich achaładžeńnie patrabuje vialikaj kolkaści vady. Padvyšeńnie jaje tempieratury stanovicca niebiaśpiečnym dla reaktaraŭ. Jašče bolš jano niebiaśpiečnaje dla ekasistem vadajomaŭ, kudy adpracavanaja vada skidvajecca. Biełaruskaja AES nie najlepšym čynam zabiaśpiečanaja vodnym resursami. Pry hetym toje, što adpracavanaja vada budzie skidvacca ŭ Viliju (Niarys), tolki ŭskładniaje i biez hetaha amal što tupikovuju situacyju ŭ adnosinach ź Litvoj.
Varta nahadać, što prablemy ź Vilijaj (Niarysam) nie abmiažoŭvajucca adnoj tolki pierśpiektyvaj ekspłuatacyi AES. Dziakujučy Vilejskamu vadaschovišču Biełaruś maje mahčymaść rehulavać pamiery ścioku račnoj vady ŭ bok Litvy. U pačatku lipienia hetaha hoda ministr achovy pryrody Litvy źviarnuŭsia da Biełarusi z prośbaj pavialičyć jaho ŭ suviazi z zasuchaj. Prośba zadavolenaja nie była pa toj pryčynie, što Vilejskaje vadaschovišča i, źviazanaja ź im Vilejska-Minskaja vodnaja sistema, adyhryvaje krytyčnuju rolu ŭ zabieśpiačeńni vadoj industryi i kamunalnaj haspadarki biełaruskaj stalicy.
Heta daloka nie poŭny pieralik unutranych pahroz, vyklikanych klimatyčnymi źmienami. Ich hłabalny charaktar patrabuje ŭličvać toje, što adbyvajecca za tysiačy kiłamietraŭ ad toj ci inšaj krainy.
Tym bolš što addalenyja kataklizmy patencyjalna mohuć nieści bolšuju pahrozu nacyjanalnaj biaśpiecy.
Nahadaju, što, naprykład, taki fienomien, jak El Nińjo — chutkaje i rezkaje, na 3—4 S, padvyšeńnie tempieratury marskoj vady kala ŭźbiarežža Pieru i Ekvadora — pryvodzić da klimatyčnych anamalij na adlehłaści niekalki tysiač kiłamietraŭ. Jon vyklikaje zasuchi ŭ Aŭstralii, Indaniezii, Indastanie, rajonie Vialikich azior Paŭnočnaj Amieryki.
Upłyŭ El Nińjo adčuvajecca navat u Paŭnočnaj Afrycy i krainach Blizkaha Uschodu. Ź sioletnim vysokim indeksam jaho anałaha — Indakijanijskaha dypola (roźnicy tempieratury akijaničnaj vady va ŭschodniaj i zachodniaj častkach Indyjskaha akijanu) źviazvajuć anamalna ciopłuju vosień u Jeŭropie i ŭ tym liku ŭ Biełarusi. Pakul nie zrazumieła, jak mienavita paŭpłyvaje na klimat Paŭnočnaha paŭšarja nadzvyčaj intensiŭnaje rastavańnie arktyčnych ildoŭ i asabliva ledavikoŭ Hrenłandyi, ale toje, što ŭpłyŭ budzie značnym, sumniavacca nie prychodzicca.
U cieni rezanansnaha vystupu Hrety Tunbierh akazałasia nie mienš znakavaja, ale, na žal, mienš zaŭvažanaja padzieja: napiaredadni klimatyčnaha samitu AAN da Paryžskaha pahadnieńnia dałučyłasia Rasijskaja Fiederacyja, jakaja doŭhija hady ličyłasia ledź nie hałoŭnym bastyjonam klimatyčnych skieptykaŭ.
Aficyjnaja viersija tłumačeńnia zhadvaje «pahrozy dla ekałahičnaha bałansu, sielskaj haspadarki i, što samaje hałoŭnaje, dla biaśpieki ludziej, jakija žyvuć va ŭmovach šmathadovaj mierzłaty». Viadoma, što hłabalnaje paciapleńnie raźvivajecca nieraŭnamierna i ŭ zonie šmathadovaj mierzłaty Rasii (a heta bolšaść jaje terytoryi) siarednija tempieratury pavialičvajucca značna chutčej, čym na astatniaj terytoryi płaniety: na 5 S. Tut žyvie ŭsiaho 4% rasijskaha nasielnictva, ale raźmieščanaja značnaja častka infrastruktury nafta-hazavaha kompleksu. Jana budavałasia biez raźliku na źmienu hłybini rastavańnia, jakaja chutka pavialičvajecca. Heta aznačaje, što značnaja častka trubapravodaŭ i punktaŭ zdabyčy pazbavicca ćviordych fundamientaŭ. Zhodna ź mierkavańniami śpiecyjalistaŭ, mienavita heta ci ŭ nie najbolšaj stupieni paŭpłyvała na aficyjnaje staŭleńnie rasijskaha kiraŭnictva da Paryžskaha pahadnieńnia. Nie ciažka ŭjavić, što hetyja prablemy buduć značyć dla Biełarusi.
Jašče adna pahroźlivaja pierśpiektyva — źjaŭleńnie vialikaj kolkaści klimatyčnych uciekačoŭ.
Daśledavańni vytokaŭ hramadzianskaj vajny ŭ Siryi śviedčać, što mienavita klimatyčnyja źmieny (zasuchi i deficyt vodnych resursaŭ) paspryjali masavamu prytoku viaskovaha nasielnictva ŭ harady. Pieranasielenaść, biespracoŭje i rost sacyjalnaj niaroŭnaści va ŭmovach pavieličeńnia koštaŭ charčavańnia i biezadkaznaj sacyjalnaj palityki pryviali da sacyjalnaha vybuchu. U svaju čarhu pavieličeńnie prytoku mihrantaŭ u Jeŭropu ŭ 2013—2015 hady za košt ŭciekačoŭ ź Siryi i adpaviedny ŭsplosk antymihranckich nastrojaŭ stali tryhieram rostu papularnaści pravaradykalnych partyj i istotnych źmienaŭ palityčnaha łandšaftu jeŭrapiejskich demakratyj. Adnak kolkaść siryjskich uciekačoŭ u Jeŭropie (kala 0,55 młn čałaviek) moža zdacca mizernaj u paraŭnańni z patencyjalnymi maštabami klimatyčnych mihracyj.
Pa roznych prahnozach, da siaredziny XXI stahodździa kolkaść klimatyčnych uciekačoŭ moža dasiahnuć ad 25 młn da 1 młrd čałaviek. Siarod ich patencyjalna i tyja, dla jakich navat niaznačnaje pavyšeńnie ŭzroŭniu suśvietnaha akijanu źjaŭlajecca žyćciovaj pahrozaj: kala 110 młn čałaviek žyvuć na terytoryjach, raźmieščanych nižej za jaho sučasny ŭzrovień.
Adnak ci nie najbolšy niepakoj vyklikaje padvyšeńnie siarednich tempieratur na terytoryi najbolš nasielenych rehijonaŭ śvietu: Paŭdniovaj i Uschodniaj Azii. Viadoma, što na kožny hradus rostu tempieratury intensiŭnaść vyparvańnia padvyšajecca na 6—7%. Pry hetym padčas musonnych daždžoŭ, kali vilhotnaść dasiahaje amal 100%, padvyšajecca i tempieratura kropki rasy (tempieratura kandensacyi vilhaci). Kali jana pieravyšaje +20 S, dychać stanovicca ciažka, a pry +35 S čałaviek hublaje mahčymaść achałodžvać siabie za košt potavydzialeńnia i navat fizična zdarovyja ludzi mohuć hinuć na praciahu 5—6 hadzin. Zhodna z daśledavańniami kansorcyuma Masačusieckaha technałahičnaha instytuta i Nacyjanalnaha daśledčyckaha fondu Sinhapura, tempieratura kropki rasy redka kali pieravyšaje +31 S, adnak padčas chvali śpioki 2015 hoda ŭ Indyi i Pakistanie jana dasiahnuła +35 S i stała pryčynaj śmierci 3500 čałaviek. Zhodna z tymi ž daśledavańniami, pahroza hetakich źjaŭ budzie narastać i dla Indyi i asabliva dla paŭnočnych raŭnin Kitaja, na jakich žyvie da 400 młn čałaviek. Kaniešnie, vielmi chaciełasia b dumać, što heta ŭsiaho tolki čarhovaja «klimatyčnaja strašyłka», jakich bolš čym dastatkova ŭ suśvietnaj pavucinie. Adnak pavaha da brendu MTI nie dazvalaje ad hetaj infarmacyi tak prosta admachnucca. I ŭ suviazi z hetym uźnikajuć dumki adnosna pryznačeńnia inicyjatyvy «Adzin pojas — adzin šlach».
Tym bolš što dla abiedźviuch krain nadzvyčaj vostra staić prablema deficytu presnaj vady. Jon bolšy ŭ Indyi, aproč hetaha, u adroźnieńnie ad Kitaja, indyjskija ŭłady tak i nie zdoleli vyrašyć demahrafičnyja prablemy: nasielnictva tut raście i ŭ chutkim časie pieravysić kitajskaje. Pry hetym Kitaj maje i buduje novyja mahčymaści rehulavańnia ścioku vady ŭ indyjski bok. Zdajecca, što heta mienavita toje, što mieŭ na ŭvazie papa Francysk u 2017 hodzie: «Prava na vadu źjaŭlajecca vyznačalnym dla vyžyvańnia čałavieka i budučyni čałaviectva. I ja pytajusia ŭ siabie: ci nie ruchajemsia my ŭ bok vialikaj suśvietnaj vajny z-za vady?»
Budziem spadziavacca, što ŭsie hetyja prahnozy i pradčuvańni nie spraŭdziacca. Bo ŭ advarotnym varyjancie my atrymajem destabilizacyju ŭsiej sistemy mižnarodnych adnosinaŭ u hłabalnym vymiareńni. Heta toje, da čaho padrychtavacca niemahčyma.
Biełaruś
Ja chacieŭ by zafiksavać adzin momant: klimat źmianiŭsia, ale źmieny na hetym nie skončylisia. Hłabalnaje paciapleńnie, jakoje zaraz adbyvajecca, adroźnivajecca ad usich viadomych tym, što raźvivajecca niezvyčajna chutka i tamu šmat u čym niepradkazalna. U hetym hałoŭnaja niebiaśpieka situacyi.
I heta punkt adliku ŭ tym, što moža i pavinna zrabić naša ŭłada i hramadstva. Na pieršaje miesca ja by pastaviŭ arhanizacyju jakasnaj i adpaviednaj składanaj situacyi ekśpiertyzy. Vykazanaja Łukašenkam u červieni 2019 hoda dumka adnosna nieabchodnaści rearhanizacyi ci/i rospusku Biełhidramieta ŭ hetym kantekście vyhladaje dastatkova racyjanalnaj. Pytańnie ŭ tym, što budzie stvoranaje zamiest jaho. Vidavočna, što rearhanizacyja pavinna pačynacca z padrychtoŭki kadraŭ. Padychod u dadzienym vypadku musić być suvymiernym tamu, jaki byŭ zrobleny pry navučańni śpiecyjalistaŭ dla Biełaruskaj AES. Havorka idzie i pra finansavyja inviestycyi, i pra mahčymaści stažyrovak u viadučych centrach vyvučeńnia klimatyčnych źmien. Treba padkreślić, što patrebnyja śpiecyjalisty nie tolki zdolnyja pravodzić manitorynh situacyi ŭnutry krainy, ale i, što, mahčyma, jašče bolš važna, u hłabalnym maštabie. A dziela hetaha jany pavinny być maksimalna ŭklučanyja ŭ mižnarodnyja daśledčyckija prajekty, daśledčyckija sietki, abmien infarmacyjaj.
Viadoma, što Paryžskaje pahadnieńnie praduhledžvaje skaračeńnie vykidaŭ parnikovych hazaŭ u jakaści hałoŭnaha srodku baraćby z hłabalnym paciapleńniem. Biełaruś ŭziała na siabie spačatku abaviazacielstvy skaracić vykidy na 28% da 2030 hoda, a ŭ vieraśni hetaha hoda — na 35%. Heta istotna, ale dla nas nie heta hałoŭnaje, i voś čamu.
Pa-pieršaje, siarod krynicaŭ vykidaŭ ci nie na pieršym miescy staić enierhietyka (da 28%). Pry hetym hałoŭny niepakoj vyklikajuć ciepłavyja elektrastancyi, jakija pracujuć na burym i kamiennym vuhali, haručych słancach. U Biełarusi ich niama i na fonie prablem, skažam, Hiermanii ci Polščy my vyhladajem dastatkova hodna. Našy stancyi zbolšaha vykarystoŭvajuć haz, jaki ličycca najmienš škodnym z usich vidaŭ vykapniovaha paliva. A
ŭvod Biełaruskaj AES zrobić situacyju jašče bolš ekałahična pryvabnaj — bo mienavita atamnaja enierhietyka znoŭ zaraz razhladajecca ŭ jakaści adnoj z alternatyŭ tradycyjnaj ciepłavoj.
I pa-druhoje. Navat kali siońnia vyklučyć usio pracesy spalvańnia karysnych vykapniaŭ, hłabalnaje paciapleńnie nie spynicca ŭ momant. Jaho niehatyŭnyja nastupstvy, na dumku śpiecyjalistaŭ, buduć adčuvalnymi na praciahu adnaho—dvuch stahodździaŭ. Bolš za toje, asabista ŭ mianie i nie tolki, uvohule jość vialikija sumnieńni adnosna zdolnaści čałaviectva radykalna źmienšyć vykidy parnikovych hazaŭ.
Zhodna z prahnozam analitykaŭ karparacyi «Morhan Stenli», ahulny košt mierapryjemstvaŭ pa spynieńni hłabalnaha paciapleńnia składzie jak minimum 50 tryljonaŭ dalaraŭ. Heta 60% suśvietnaha vałavoha praduktu za 2018 hod. Ci hatovaje čałaviectva da hetkich vydatkaŭ? Navat kali ŭličyć, što heta raźlik da 2050 hoda, sumy ŭsio roŭna kałasalnyja.
Tamu, chutčej za ŭsio, hłabalnaje paciapleńnie budzie narastać, dla Biełarusi hałoŭnym, na moj pohlad, źjaŭlajecca adaptacyja da jaho. Na pieršaje miesca ja b pastaviŭ zachavańnie i rehienieracyju pryrodnaha asiarodździa.
Jość niedasiažny da razumieńnia zvyčajnaha hramadzianina paradoks: pad achovaj dziaržavy, jakaja z padačy žurnalistaŭ atrymała vyznačeńnie «Cud niekranutaj pryrody», znachodzicca 8,72% terytoryi. A ŭ susiedniaj Polščy — bolš za 29%. I heta pry tym, što ščylnaść nasielnictva ŭ Polščy (122,7 čał. na 1 km kv.) i, adpaviedna, antrapałahičny pres u 2,5 razu vyšejšy za Biełaruś (47,9 čał. na km kv.).
A ŭ niekatorych rehijonach, naprykład Mahiloŭskaj vobłaści, dola achoŭnych terytoryj u try razy nižejšaja za nacyjanalny pakazčyk. Dadam da hetaha, što ŭ apošnija hady płoščy terytoryj što znachodziacca pad achovaj, skaračajucca. Naprykład, sioleta była źmienšana prastora adzinaha ŭ krainie Biarezinskaha bijaśfiernaha zapaviednika. Jašče bolš dramatyčny los zakaźnika «Lebiadziny» ŭ Minsku. Biezumoŭna, možna vitać inicyjatyvu Ministerstva pryrodnych resursaŭ pa pryniaćci zakona «Ab achovie i vykarystańni tarfianikaŭ». Sapraŭdy, u našych umovach heta najmacniejšy resurs supraćstajańnia nastupstvam hłabalnaha paciapleńnia, bo zdolnaść tarfianikaŭ da pahłynańnia parnikovych hazaŭ pieraŭzychodzić lasnyja terytoryi. Pytańnie — kali i ŭvohule ci budzie pryniaty hety zakon pry ŭliku, miakka kažučy, nie samaj vysokaj hramadskaj uvahi da ekałahičnych prablem i intaresu da tarfianikaŭ z boku zamiežnaha biznesu.
Z tarfianikami, jakija źjaŭlajucca krynicaj siłkavańnia šmat jakich rek, darečy, źviazanaja jašče adna pilnaja prablema adaptacyi — zabieśpiačeńnia vodnymi resursami. Biełarusy pryzvyčailisia da dumki, što hetakaj prablemy dla ich nie isnuje. U paraŭnańni z vostrym deficytam u susiednich Polščy i Ukrainy — heta sapraŭdy vyhladaje tak. Aproč pavierchnievych krynic isnujuć vializnyja zapasy padziemnych vod.
Adnak vykarystańnie apošnich abmiežavanaje šeraham techničnych abstavin. Navat u Minsku daloka nie ŭsie žychary majuć dostup da artezijanskaj vady. Naŭrad ci mahčymaje jaje maštabnaje vykarystańnie ŭ pramysłovaści ci sielskaj haspadarcy. Razam z tym viadoma, što ŭ suviazi z bolš chutkim pavieličeńniem mienavita zimovych tempieratur (na 3,5 S vyšejšyja za daindustryjalny uzrovień) skaračajecca čas isnavańnia i płošča tryvałaha śniežnaha pokryva. A heta ŭ svaju čarhu niehatyŭna ŭpłyvaje na nazapašvańnie vilhaci ŭ hlebie, uzrovień račnoha ścioku, hruntavych vod.
U vyniku prablemy z dostupam da vady ŭsio čaściej uźnikajuć u viaskovaha nasielnictva, asabliva na Paleśsi, u basiejnie Niomana. Adnak hałoŭnaje pytańnie ŭ tym, ci budzie (i ŭ jakich pamierach) sielskaja haspadarka pad ciskam pavieličeńnia zasuch pierachodzić da arašalnaha ziemlarobstva. Tam, dzie patrebnaje arašeńnie, na dolu sielskaj haspadarki prychodzicca da 70% spažyvańnia vodnych resursaŭ. Ale ź inšaha boku, u apošnija dziesiacihodździ adbyłosia istotnaje skaračeńnie ścioku rek u paŭdniovaj častcy krainy: mienavita tam, dzie arašeńnie musić być najbolej zapatrabavanym. Sioletniaja zasucha vyśvietliła, što zapyt na vodnyja resursy z boku ahraryjaŭ isnuje. U tym liku było ŭźniataje pytańnie ab budaŭnictvie dadatkovych vadaschoviščaŭ. Ich pamiery daŭno byli pryznanyja niedastatkovymi. Adnak razhortvańnie budaŭnictva patrabuje maštabnaha finansavańnia. Aproč hetaha, rehulavańnie račnoha stoku i niepaźbiežna vykliča prablemy z susiednimi krainami, pieradusim z tymi, jakija majuć deficyt vodnych resursaŭ.
Ci nie najbolš składanaja prablema — adaptacyja da klimatyčnych źmien haradskoha asiarodździa. Pałova žycharoŭ Biełarusi (53,8%) skancentravanaja ŭ haradach z nasielnictvam bolšym za 100 tys. Kožny z hetych haradoŭ maje i padobnyja, i svaje indyvidualnyja ekałahičnyja prablemy. Hłabalnaje paciapleńnie — heta novy vyklik z vyraznym biełaruskim vymiareńniem.
Prablema tut u śpiecyfičnaj biełaruskaj praktycy horadabudaŭnictva. Havorka idzie pra zvyšščylnuju zabudovu haradskoj prastory. U jaje vyniku ščylnaść nasielnictva ŭ Minsku (5683 čał./km kv.) vyšejšaja, čym u Maskvie (4925 čał./km kv.), Varšavie (3391 čał./km kv.), Kijevie (3481 čał./km kv.), Ryzie (2059.5 čał./km kv.).
A płošča Vilni (401 km kv. ) bolšaja, čym Minska (349 km kv.), pry nasielnictvie (574 tys. čał.) u try z pałovaj razy mienšym.
Dadam, što ščylnaść nasielnictva ŭ Minsku ŭ čatyry razy vyšejšaja za Piekin (1292 čał./km kv.), bolšaja, čym u Šanchai (3630 čał./km kv.) i nabližajecca da ŭzroŭniu Hankonha (6732 čał./km kv.). Prablemy Minska charakternyja i dla abłasnych centraŭ, u jakich ščylnaść nasielnictva pieraŭzychodzić pakazčyki šmat jakich jeŭrapiejskich stalic.
U bujnych haradach — stalicy i abłasnych centrach — skancentravany 41% nasielnictva Biełarusi. Jany zajmajuć usiaho 0,49% terytoryi krainy. Viadoma, što mienavita harady adkaznyja za vykidy 75% parnikovych hazaŭ. Tamu ŭ našym vypadku ich kancentracyja vyklikaje asabliva niebiaśpiečny pierahreŭ haradskoha asiarodździa. Padčas zasuch u apošnija hady vyniki jaho byli bačnyja niaŭzbrojenym vokam: kantrast vypalenaj raślinnaści ŭ Minsku ź zialonym navakollem vidavočny.
Usio heta patrabuje kardynalnych źmien haradskoha płanavańnia, abmiežavańnia masavaj šmatpaviarchovaj žyłoj zabudovy, maksimalnaha źbieražeńnia naturalnaha pryrodnaha asiarodździa, pavieličeńnia płoščaŭ zialonych nasadžeńniaŭ.
Jašče raz: Biełaruś nie samaja nasielenaja kraina. Terytoryi jaje bolš čym dastatkovaja dla kamfortnaha raśsialeńnia ŭsich žycharoŭ. Arhumient niedatykalnaści vornaj ziamli, jakoj nibyta nie chapaje, — słabaje apraŭdańnie zvyšščylnaj haradskoj zabudovy. Na kožnaha žychara krainy jaje prychodzicca 0,6 hiektara. Suśvietny ŭzrovień u try razy nižejšy.
Hłabalnaje paciapleńnie vystaŭlaje novyja patrabavańni da architekturnaha prajektavańnia. Zrazumieła, naprykład, što ŭ padobnych da ciaplic budynkach u stylistycy chaj-tek ciažka pracavać ci vučycca biez uklučanaha kandycyjaniera navat pry siarednich letnich tempieraturach. Ale praca kandycyjanieraŭ u svaju čarhu pryvodzić da padvyšeńnia pierahrevu haradskoj prastory.
Pierśpiektyvy adaptacyi Biełarusi da klimatyčnych źmien vyhladajuć dastatkova supiarečlivymi. Z adnaho boku, nielha skazać, što hetaje pytańnie znachodzicca pa-za ŭvahaj uładnych struktur. Anansavanaje pryniaćcie da 2023 hoda kompleksu dakumientaŭ pa adaptacyi roznych halin narodnaj haspadarki da klimatyčnych źmien. U tym liku zhadvajucca mierapryjemstvy ŭ lasnoj i sielskaj haspadarcy, bolš aktyŭnaje vykarystańnie alternatyŭnych krynic enierhii, elektratranspartu, nizka- i biezvuhlarodnych technałohij. Jak bačna, pieralik prablem i abjektaŭ i srodkaŭ adaptacyi vyhladaje daloka nie poŭnym. Ale prablema navat i nie ŭ hetym. Hałoŭnym łabistam pryniaćcia novaha zakanadaŭstva vystupaje Ministerstva pryrodnych resursaŭ, aparatnaja vaha jakoha ŭ ijerarchii ŭładnych struktur daloka nie samaja vialikaja. Nie ciažka, naprykład, sprahnazavać, čyj punkt hledžańnia, jaho ci Biełenierha, budzie vyznačalnym pry vyrašeńni stratehii raźvićcia adnaŭlalnaj enierhietyki.
Palityčnaja siła, adpaviednaja pa vazie jeŭrapiejskim «zialonym» adsutničaje nie tolki ŭ parłamiencie, ale i ŭ hramadstvie. Spadziavacca na jaje źjaŭleńnie ŭ najbližejšaj pierśpiektyvie naŭrad ci mahčyma.
U suviazi z hetym nadzvyčaj vialikuju rolu adyhryvajuć źniešnija hulcy — mižnarodnyja arhanizacyi i prajekty, u tym liku Suśvietny bank, Hłabalny ekałahičny fond, AAN, prahrama Jeŭrapiejskaha źviazu «EU4Climate»i h. d., jakija niaredka źjaŭlajucca katalizatarami i hałoŭnymi donarami prajektavańnia ŭ śfiery klimatyčnaj adaptacyi.
Adnak hetaja dapamoha zbolšaha maje kropkavy charaktar i nie moža całkam zamianić sistemnuju pracu ŭnutry krainy. Tamu pytańnie adekvatnaha adkazu Biełarusi na vykliki hłabalnaha paciapleńnia zastajecca adkrytym.
