Adna z samych hučnych historyj pieraśledu žurnalistaŭ u Rasii — sprava Ivana Hałunova, jakomu padkinuli narkotyki. Fota Jaŭhiena Fieldmana, «Mieduza»
U druhoj pałovie vieraśnia tam adbuducca vybary ŭ Dziaržaŭnuju Dumu. Da vybaraŭ rasijskaja hramadzianskaja supolnaść, apazicyja i niezaležnyja miedyja padychodziać abiaskroŭlenymi. Adzin z hałoŭnych rasijskich apazicyjanieraŭ Alaksiej Navalny siadzić u turmie, apazicyjnyja siły, niepadkantrolnyja Kramlu, nie dapuskajucca da vybaraŭ, pa ŭsioj krainie źniščajucca hramadskija arhanizacyi, niezaležnyja rasijskija miedyja taŭrujucca terminam «inostrannyj ahient» i błakujucca. Chacia aŭtarytarnyja tendencyi ŭ krainie pačali prajaŭlacca jašče ŭ pačatku 2000-ch hadoŭ, i pucinskuju Rasiju nielha było nazvać demakratyčnaj krainaj, ale sioletniaje zakručvańnie hajek i pierakryćcio kisłarodu niezaležnym ŚMI źjaŭlajecca biesprecedentnym za ŭsiu 30-hadovuju historyju RF. Tak drenna, jak ciapier, nie było nikoli. Zvańni «inoahientov» i niepažadanych arhanizacyj razdajucca naprava i naleva, sotniam niezaležnych žurnalistaŭ paprostu niama dzie dalej pracavać.
Jak usio pačynałasia
Nastupleńnie na svabodu słova pačałosia z samoha pačatku caravańnia Pucina, kali Kreml uziaŭ pad kantrol telekampaniju NTV.
U vyniku źmieny ŭłaśnika i sychodu mnohich viadučych žurnalistaŭ źmianiłasia redakcyjnaja palityka hetaha telekanała, jaki, farmalna zastaŭšysia niedziaržaŭnym, staŭ całkam zaležnym ad uładaŭ. Pryčynaj źniščeńnia NTV stała niezaležnaja infarmacyjnaja palityka, jakaja nie padparadkoŭvałasia administracyi Pucina. Paśla hetaha zakrylisia i telekanały TV-6 i TVS, na jakich pracavali byłyja žurnalisty NTV. Za imi byli źmieny ŭ kiraŭnictvie «Iźviestij», «Viedomostiej», Lenta.ru. Niekalki hadoŭ tamu źmianiłasia kiraŭnictva ŭ niezaležnaj miedyjahrupie RBK, a ź jakasnaj rasijskaj haziety «Kommiersant» u 2019 hodzie sa skandałam zvolniŭsia amal uvieś adździeł palityki.
Z 2012 hoda ŭ Rasii niaŭchilna stanovicca bolš žorstkaj cenzura internetu. Z dapamohaj mnostva zakonaŭ, jakija zabaraniajuć roznyja vidy kantentu, błakirujucca i infarmacyjnyja resursy. Siarod pieršych zabłakiravali sajty ej.ru i grani.ru.
U 2021 hodzie, paśla dvuch dziesiacihodździaŭ pucinskaha kiravańnia, možna kanstatavać, što svabodnaja presa ŭ Rasii źniščana praktyčna całkam. U štohadovym Suśvietnym indeksie svabody presy, jaki składajecca «Reparciorami bieź miežaŭ», Rasija zajmaje 150-je miesca sa 180 (Biełaruś — 158-je).
Pucinskaja Rasija za 20 hadoŭ vypracavała niekalki form padaŭleńnia miedyja, ale ciapierašniaja situacyja pryncypova novaja: raniej havorka išła pra rejdarskija zachopy niezaležnych miedyja i pierafarmatavańnie ichniaj redakcyjnaj palityki, ciapier ža Kreml śviadoma šturchaje ŚMI da likvidacyi.
Raniej, kab pamianiać redakcyjnuju palityku, treba było abo pierakupić ŚMI, abo prarabić davoli doŭhi šerah pracedur pa jaho likvidacyi — vynosić papiaredžańni, prachodzić praz sudy, dakazvajučy ich abhruntavanaść i źbierahajučy vyhlad zakonnaści. Ciapier niezaležnyja ŚMI ŭ Rasii zakryvajuć pa sproščanych schiemach.
«Zamiežnyja ahienty»
Z 2012 hoda ŭ rasijskim zakanadaŭstvie źjaviŭsia termin «zamiežny ahient». Pieršapačatkova ŭ zakonie ab zamiežnych ahientach havorka išła pra niaŭradavyja arhanizacyi, što atrymlivajuć finansavańnie z-za miažy (takija jak Amnesty International, Human Rights Watch, Transparency International). Za apošnija hady zakony źmianilisia, i termin pašyryŭ svajo vykarystańnie i na niekatoryja ŚMI, a taksama navat na asobnych niezaležnych žurnalistaŭ.
Pavodle novaha rasijskaha zakanadaŭstva, srodak masavaj infarmacyi moža być pryznany «zamiežnym ahientam», kali jon atrymlivaje finansavańnie z-za miažy.
Atrymaŭšy status «zamiežnaha ahienta», ŚMI pavinny paznačać usio, što jany publikujuć, — navat paviedamleńni ŭ sacyjalnych sietkach — pracaj zamiežnaha ahienta, i štokvartalna pradstaŭlać finansavyja spravazdačy ŭ Ministerstva justycyi. Pamyłki ŭ buchhałteryi mohuć paciahnuć za saboj štrafy i navat pazbaŭleńnie voli.
Bolš za toje, kali niejkaje inšaje miedyja (nie «zamiežny ahient») piša ŭ svaim artykule pra ŚMI-«inoahienta», «nieinoahient» taksama abaviazany ŭ kožnaj natatcy paznačać status zhadanaha «zamiežnaha ahienta». Patrabavańni da markiroŭki nastolki składanyja, što jany robiać źmiest artykułaŭ niečytelnym i rujnuje ŭsiu strukturu sajtaŭ.
Voś jak heta vyhladaje:
Usio žyćcio supracoŭnikaŭ ŚMI — «zamiežnych ahientaŭ» stała kafkijanskim. Pskoŭskaja žurnalistka Ludmiła Savickaja kaža, što ciapier jana pavinna dziaržavie padavać spravazdaču pra kožnuju kapiejku, jakuju patraciła jaje siamja. Štomiesiac jana padaje dakumient na 86 staronak, u jakim apisvaje kožnuju pakupku ź siamiejnaha biudžetu (u tym liku kuplu srodkaŭ žanočaj hihijeny i lekaŭ dla maci).
Prablemy ŭźnikajuć nie tolki pravavoha ci ekanamičnaha charaktaru. Taŭro «zamiežny ahient» u ruskaj movie (u adroźnieńnie ad inšych) maje mocny niehatyŭny padtekst, termin pa sensie padobny da słova «zdradnik», što słužyć sposabam styhmatyzacyi niezaležnych miedyja.
Ni jurysty, ni sami ŚMI da kanca nie razumiejuć, jak pracuje hety zakon. Fizičnyja asoby abo arhanizacyi, jakija atrymlivajuć «dapamohu z-za miažy», jak finansavuju, tak i inšuju, u tym liku ad niekamiercyjnych arhanizacyj, rasijskich hramadzian ci «zamiežnych ahientaŭ», i zajmajucca «palityčnaj dziejnaściu», ciapier sami mohuć razhladacca jak «zamiežnyja ahienty». Pakolki hetaja «palityčnaja dziejnaść» nie maje vyraznaha vyznačeńnia, to luboje prajaŭleńnie hramadzianskaj pazicyi moža być adniesiena da hetaj katehoryi. Nie dajučy dakładnych aznačeńniaŭ u hetym zakonie, rasijskija ŭłady šturchajuć žurnalistaŭ da samacenzury.
Adno z najbujniejšych ruskamoŭnych internet-vydańniaŭ «Mieduza», zarehistravanaje ŭ Łatvii, va ŭsich svaich paviedamleńniach vymušana vializnym šryftam papiaredžvać čytača, što kankretny materyjał stvorany ŚMI-«inoahientom». Vydańnie ciapier pavinna davać spravazdaču ŭładam Rasii pra svaje vydatki. «Mieduza» ŭžo pačała hublać rekłamadaŭcaŭ. Kiraŭniki vydańnia skaracili žurnalistam zarobki i raźličvajuć na achviaravańni čytačoŭ.
«My sapraŭdy nie viedajem, što rabić dalej», — tak skančaje zvarot da čytačoŭ hałoŭny redaktar »Mieduzy» Ivan Kałpakoŭ.
Rekłamadaŭcy, navat kali jany i hatovyja pracavać z «zamiežnymi ahientami», prosta nie viedajuć, jak heta možna zrabić lehalna i nie trapić pad represii.
U siaredzinie maja status «zamiežnaha ahienta» atrymała dziełavoje vydańnie VTimes, jakoje było stvorana letam minułaha hoda vychadcami z «Viedamaściaŭ» paśla źmieny hałoŭreda. Praź niekalki tydniaŭ paśla zaniasieńnia ŭ rejestr zamiežnych ahientaŭ vydańnie zajaviła ab spynieńni svajoj pracy. Pryčyna taŭravańnia hučyć absurdna: chacia vydańnie zarehistravanaje ŭ Rasii i nie atrymlivaje hrošy z-za miažy, administratar sajta pražyvaje ŭ Niderłandach. Status «zamiežnaha ahienta» razburyŭ biznes-madel VTimes, a ŚMI stvaraŭsia mienavita jak biznes.
Ciapier u śpisie ŚMI-«inoahientov» znachodziacca 34 miedyjakampanii i fizičnyja asoby. Pieršymi zamiežnymi ahientami stali finansavanyja Kanhresam ZŠA «Hołas Amieryki», «Radyjo Svaboda», telekanał «Nastojaŝieje vriemia» i niekalki ich rehijanalnych prajektaŭ.
Rasijskija struktury amierykanskaha «Radyjo Svaboda» praz admovu rehistravacca zamiežnymi ahientami atrymali štrafaŭ na miljony dalaraŭ. Užo niekalki miesiacaŭ redakcyi amierykanskaha radyjo aktyŭna zaniatyja pierajezdam svaich supracoŭnikaŭ z Rasii ŭ Kijeŭ i Prahu. Amierykanskaja miedyjakampanija miarkuje, što vykanać usie patrabavańni rasijskaha rehulatara prosta niemahčyma. Siarod takich patrabavańniaŭ — markiroŭka z 24 słoŭ paśla zahałoŭka tekstu abo 15 siekund pierad kožnym aŭdyja abo videasiužetam.
U lipieni rasijski Miniust unios u svoj rejestr «ŚMI-inoahientov» The Insider. Hety resurs sumiesna z Bellingcat u kancy minułaha hoda apublikavaŭ žurnalisckaje rasśledavańnie ab atručeńni apazicyjaniera Alaksieja Navalnaha, u jakim zajaŭlałasia pra datyčnaść rasijskich śpiecsłužb.
Zakryvajucca ŚMI i pa ekanamičnych pryčynach. Partał Newsru.com paviedamiŭ pra svajo zakryćcio z 31 maja.
«Paśla 2014 hoda stała zrazumieła, što karennym čynam mianiajecca nie tolki hieahrafija i źniešniaja palityka, ale i ŭnutranaja ekanomika», — havorycca ŭ zajavie redakcyi.
Uvieś archiŭ, nazapašany za 21 hod pracy, Newsru.com pakidaje adkrytym.
Niekalki miesiacaŭ tamu z kramloŭskaha puła vyklučyli telekanał «Dožd́», jaki niekalki hadoŭ tamu pazbavili dostupu da kabielnych sietak. Rašeńnie ab vyklučeńni kanała z puła źviazana z tym, što jon padrabiazna aśviatlaŭ viartańnie apazicyjaniera Alaksieja Navalnaha z Hiermanii i akcyi ŭ jaho padtrymku.
Niepažadanyja arhanizacyi
Akramia «zamiežnych ahientaŭ», u Rasii isnuje inšy represiŭny zakon — ab «niepažadanych arhanizacyjach». Zakon dazvalaje Hienprakuratury ŭ pazasudovym paradku zabaraniać jak «niepažadanuju» lubuju zamiežnuju abo mižnarodnuju arhanizacyju, dziejnaść jakoj ułady paličać krynicaj pahrozy kanstytucyjnamu ładu Rasii, abaranazdolnaści krainy abo biaśpiecy dziaržavy. Za «ŭdzieł u dziejnaści» takoj arhanizacyi možna atrymać da šaści hadoŭ pazbaŭleńnia voli.
Adno z hałoŭnych rasijskich žurnalisckich vydańniaŭ u śfiery rasśledavańniaŭ «Prajekt» było dadadziena 15 lipienia ŭ śpis «niepažadanych arhanizacyj». Heta adbyłosia pa inicyjatyvie Hienieralnaha prakurora Rasii Ihara Krasnova, jakaja hruntavałasia na danosie dyrektara praŭładnaha «Fiederalnaha prajekta pa biaśpiecy i baraćbie z karupcyjaj»: miedyja abvinavacili ŭ tym, što jano finansujecca i kantralujucca Kanhresam ZŠA.
Heta pieršy vypadak, kali ŚMI ŭ Rasii pryznali niepažadanaj arhanizacyjaj. Da hetaha času takimi pryznavali zamiežnyja niekamiercyjnyja arhanizacyi, a niezaležnyja ŚMI ŭnosili ŭ rejestr arhanizacyj, jakija vykonvajuć funkcyi zamiežnaha ahienta.
Kali status «zamiežnaha ahienta» — dazvolenaja dziejnaść, abciažaranaja dadatkovymi abmiežavańniami, to pryznańnie niepažadanaj arhanizacyjaj — heta faktyčna zabarona luboj dziejnaści.
Status «niepažadanaj arhanizacyi» taksičny. Za supracoŭnictva ź joj dla rasijskich hramadzian ustanoŭlena adkaznaść: spačatku administracyjnaja, a potym — kryminalnaja. Pry hetym što mienavita značyć «supracoŭničać» — niezrazumieła, ułady traktujuć zakon jak chočuć.
Rašeńnie pa «Prajekcie» było pryniata na fonie jaho rezanansnych žurnalisckich rasśledavańniaŭ. Tolki za apošni hod «Prajekt» vypuściŭ niekalki rasśledavańniaŭ ab vysokapastaŭlenych čynoŭnikach i biznesmienaŭ, u tym liku z atačeńnia prezidenta Rasii Uładzimira Pucina.
Adzin z samych našumiełych materyjałaŭ «Prajekta» byŭ pryśviečany akcyjanieru banka «Rasija» Śviatłanie Kryvanohich, dačka jakoj moža być dačkoj Pucina.
4 žniŭnia ŭłady zabłakavali try źviazanyja z apazicyjanieram Michaiłam Chadarkoŭskim sajty — «Adkrytyja miedyja», «MBCH miedyja», prajekt «Pravaabarona paštoŭki» i dźvie staronki arhanizacyi «Adkrytaja Rasija». Rasijskija ŭłady patłumačyli, što abmiežavali «dostup da infarmacyjnych resursaŭ Open Russia Civic Movement i Open Russia» — hetyja arhanizacyi byli ŭ 2017 hodzie pryznanyja ŭ Rasii «niepažadanymi».
Žurnalisckija prajekty rehularna publikavali rasśledavańni ab majomaści Pucina i jahonych chaŭruśnikaŭ, šyroka aśviatlali masavyja pratesty, karupcyju, pieraśled hramadzianskich i palityčnych aktyvistaŭ i inšyja niazručnyja dla rasijskaj ułady temy.
Michaił Chadarkoŭski napisaŭ, što dalejšaja praca jahonych prajektaŭ źviazana z zanadta vysokimi ryzykami dla žurnalistaŭ — im staviać u vinu suviaź z «niepažadanymi arhanizacyjami», a pa rasijskich zakonach heta moža stać pryčynaj kryminalnaha pieraśledu. Zamiest zakrytych vydańniaŭ Chadarkoŭski płanuje zapuścić novyja miedyjaprajekty.
Kryminalny pieraśled
Razam z tym žurnalisty akazalisia i pad zvyčajnym presinham. U pačatku krasavika supracoŭniki FSB praviali pieratrus u maskoŭskaha žurnalista Ramana Anina z-za jaho rasśledavańnia pra kiraŭnika «Rasnafty» Ihara Siečyna. U śniežni 2020 «Važnyja historyi» Ramana Anina taksama apublikavali materyjał pra toje, jak były ziać Pucina nabyŭ za 100 dalaraŭ akcyi naftahazavaj kampanii, u kiraŭnictva jakoj jon uvachodziŭ, pry hetym mierkavany košt hetych akcyj aceńvaŭsia aŭtarami ŭ 380 młn dalaraŭ.
Hałoŭny redaktar «Miedyjazony» Siarhiej Śmirnoŭ adsiedzieŭ 15 sutak u śpiecpryjomniku za žartoŭny tvit, u jakim była napisana data niesankcyjanavanaha mitynhu.
U suviazi z pratestami faktyčna pad chatnim aryštam apynulisia čaćviora redaktaraŭ studenckaha vydańnia DOXA. U Śledčym kamitecie Rasii ličać, što jany zazyvali niepaŭnaletnich na niesankcyjanavany mitynh za vyzvaleńnie Alaksieja Navalnaha. U hetym videa jany asudžali sproby zapałochvańnia administracyjami škoł i VNU, jakija pahražali navučencam nastupstvami za ŭdzieł u pratestach, i raskazvali pra toje, jak maładyja ludzi mohuć realizavać svaje asnoŭnyja pravy na svabodu vykazvańnia mierkavańniaŭ i svabodu schodaŭ.
Za apošnija niekalki hadoŭ u Rasii było niekalki hučnych sprobaŭ kryminalnaha pieraśledu žurnalistaŭ. Samyja viadomyja ź ich — spravy Ivana Hałunova i Ivana Safronava.
Žurnalist i vajenny ahladalnik Ivan Safronaŭ, jaki pracavaŭ u vydańniach «Kommiersant» i «Viedomosti», byŭ zatrymany FSB 7 lipienia minułaha hoda pa padazreńni ŭ dziaržaŭnaj zdradzie. Jamu vystavili abvinavačańnie ŭ pieradačy sakretnych źviestak češskim śpiecsłužbam, jakija, pa viersii śledstva, zavierbavali žurnalista ŭ 2012 hodzie.
6 červienia 2019 hoda ŭ centry Maskvy pa padazreńni ŭ zbycie narkotykaŭ byŭ zatrymany karespandent «Mieduzy» Ivan Hałunoŭ. Zabaronienyja rečyvy, sa słoŭ palicejskich, znajšli ŭ zaplečniku žurnalista i pry vobšuku ŭ jaho kvatery. Zatrymańnie žurnalista dało start maštabnaj pratesnaj kampanii ŭ jaho abaronu. Na fonie pratestaŭ praź niekalki dzion paśla zatrymańnia siłaviki spynili kryminalny pieraśled suprać žurnalista.
Alaksandru Dorahavu i Janu Kacialeŭskamu, jakija znachodziacca pad vartaj užo hod, niadaŭna znoŭ praciahnuli termin papiaredniaha źniavoleńnia.
Dvoje namieśnikaŭ hałoŭnaha redaktara niezaležnaha sajta rasśledavańniaŭ «Rosdieržava» byli zatrymanyja ŭ noč z 28 na 29 lipienia 2020 hoda ŭ Padmaskoŭi. U ich zatrymańni ŭdzielničała prykładna 20 supracoŭnikaŭ rasijskaha śpiecnaza. Ich abvinavačvajuć u vymahalnictvie supracoŭnika darožnaj palicyi ŭ abmien na spynieńnie krytyčnych publikacyj pra jaho.
Alaksandru Dorahavu i Janu Kacialeŭskamu, jakija apublikavali ŭ pryvatnaści rasśledavańni ab podkupie vysokapastaŭlenych supracoŭnikaŭ palicyi pachavalnymi kampanijami, pahražaje da 15 hadoŭ pazbaŭleńnia voli. Jany pierakananyja, što kryminalnaja sprava suprać ich sfabrykavanaja z metaj im naškodzić.
A što kaža Kreml?
Kreml admaŭlaje, što zakanadaŭstva ab zamiežnych ahientach źjaŭlajecca cenzuraj, i Pucin časta paraŭnoŭvaje jaho z zakonam ZŠA ab zamiežnych ahientach. Na papiery zakony mohuć być padobnymi, ale rasijskija ŭłady vykarystoŭvajuć termin «zamiežny ahient», kab zadušyć inšadumstva.
Rasijskija ŭłady kažuć, što jany prosta abaraniajucca. Aficyjny śpikier MZS Rasii Maryja Zacharava adkazvała, što «ŭvieś apošni čas idzie sistematyčnaja markiroŭka amierykanskimi sacyjalnymi sietkami ŭsiaho kantentu, stvoranaha zamiežnymi ŚMI z anałahičnymi paznakami, što hety resurs padtrymlivajecca zamiežnymi ŭradami». Rasija tolki abaraniajecca, adkazvajučy na cenzurnyja intryhi Zachadu, kaža jana.
Pres-sakratar prezidenta Rasii Dźmitryj Piaskoŭ zajaviŭ, što Kreml nie bačyć nijakich abmiežavańniaŭ u dziejnaści ŚMI — «zamiežnych ahientaŭ». «Zabarony na vašu dziejnaść niama. Vy možacie praciahvać svaju dziejnaść», — skazaŭ jon na pres-kanfierencyi.
«ŚMI, asabliva našy novyja, chutka adkryvajucca i chutka zakryvajucca — heta pastajannaja historyja i pastajanny praces, — skazaŭ Piaskoŭ. — Zaŭsiody škada, kali žurnalisckija kalektyvy vymušanyja spyniać svaju pracu, ale my nie sumniavajemsia, što talenavity žurnaliscki kalektyŭ zaŭsiody znojdzie miesca».
Što dalej?
U siońniašniaj Rasii sfarmavałasia samaja represiŭnaja atmaśfiera za ŭvieś postsaviecki pieryjad. Dziaržava samymi roznymi sposabami sprabuje maksimalna kantralavać svabodu vykazvańnia mierkavańniaŭ, svabodu schodaŭ i svabodu słova, kab vyklučyć niezaležnuju krytyku, u tym liku ŭ internecie. Na hetym fonie dziaržaŭnyja ŚMI pierakonvajuć aŭdytoryju ŭ destruktyŭnaści zachodnich demakratyj, nibyta zacikaŭlenych u destabilizacyi Rasii i ŭsiaho śvietu, zaklikajuć mabilizavacca dla supraćstajańnia hetaj mifičnaj pahrozie i taŭrujuć inšadumcaŭ «ahientami ŭpłyvu».
Za apošnija 10 hadoŭ rasijskaje zakanadaŭstva ŭ śfiery masavaj infarmacyi pamianiałasia tak mocna, što navat niepalityčnyja žurnalisty adčuli istotnyja źmieny ŭ svajoj pracy.
Ciapierašniaja ataka na svabodu słova ŭ Rasii biesprecedentnaja za apošnija 30 hadoŭ, i tut možna pravieści paraleli chiba što z časami Alaksandra III.
Pieraśled žurnalistaŭ źviazany ŭ pieršuju čarhu z parłamienckimi vybarami, zapłanavanymi na 19 vieraśnia, ale niama nijakich harantyj, što paśla vybaraŭ represii pojduć na spad. Kreml sprabuje kupiravać navat patencyjnyja sproby pratestaŭ, niahledziačy na toje, što rasijan u vybarčym biuleteni čakaje i tak vielmi sterylny śpis z alternatyŭnych kandydataŭ. Hałoŭnych krytykaŭ Kramla da vybaraŭ nie dapuścili, ale stratehija «Razumnaje hałasavańnie» Alaksieja Navalnaha, jakaja prapanuje rasijanam hałasavać za najmacniejšych kankurentaŭ «Adzinaj Rasii» (navat z partyj-spojleraŭ), moža pakazać siabie na ahulnarasijskich vybarach, jak užo raniej pakazała siabie ŭ Chabaraŭskim krai i inšych rasijskich rehijonach. Heta prymušaje rasijskija ŭłady ŭsurjoz rychtavacca da pratestaŭ paśla vybaraŭ, tamu jany previentyŭna i ŭzialisia za ŚMI.
Srodki masavaj infarmacyi ŭ aŭtarytarnaj Rasii stali vykonvajuć vyklučna prapahandysckuju funkcyju. A sumlennaja i prafiesijnaja žurnalistyka siońnia mahčymaja tolki z realnaj ryzykaj dla žyćcia, bo jana — adna z hałoŭnych pahroz vybudavanaj u Rasii sistemie ŭłady.
