Fota z Muzieja i hramadskaha centra imia Andreja Sacharava
Što takoje «Miemaryjał» i jak jon uźnik?
Historyju źjaŭleńnia «Miemaryjała» apisvaje «Mieduza». U 1987 hodzie, kali ŭ SSSR užo pačalisia maštabnyja reformy, maładyja ekanamisty z Maskvy i Leninhrada arhanizavali ŭ stalicy hramadska-palityčny kłub «Pierabudova» — dyskusijnuju placoŭku dla prychilnikaŭ pieramien. Niekalki sotniaŭ čałaviek rehularna źbiralisia ŭ vializnaj zale Centralnaha ekanomika-matematyčnaha instytuta akademii navuk. Siarod ich byŭ i budučy «baćka pryvatyzacyi» Anatol Čubajs, tady — małady leninhradski ekanamist, jaki vystupaŭ u padtrymku rynkavaha kursu raźvićcia. Zrešty, aproč ekanomiki, tut abmiarkoŭvali i zahany savieckaj sistemy ŭ cełym.
«Na tych vystupach, dzie ja była, tema represij uźnikała, mahčyma, u pałovie vypadkaŭ. Było zrazumieła, što heta samaje cikavaje i važnaje. Stała zrazumieła, što ŭnutry hetaj vialikaj aŭdytoryi čałaviek na 400—500 jość dastatkovaja kolkaść ludziej, jakim hetak ža, jak i mnie, chočacca niečaha jašče. Voś my pahavaryli, pahadzilisia z tym, što represii — heta było drenna. Pahadzilisia, što treba niešta rabić, kab [u historyi krainy takoha bolš] nie paŭtaryłasia. Nu dyk davajcie ŭžo abmiarkujem, što», — uzhadvaje ciapierašni vykanaŭčy dyrektar «Miemaryjała» Alena Žamkova.
Adnojčy paśla čarhovaha pasiadžeńnia kłuba «Pierabudova» niechta prapanavaŭ usim žadajučym zastacca — tak adbyłasia pieršaja sustreča hurtka, jaki paźniej atrymaŭ nazvu «Miemaryjał».
Adnoj ź pieršych inicyjatyŭ stała ŭstanoŭka pomnika achviaram palityčnych represij u SSSR. Pačać vyrašyli sa zboru podpisaŭ. Źbirali ich na Arbacie i Puškinskaj płoščy, a kali milicyja pačała zatrymlivać ahitataraŭ, jany pieramiaścilisia ŭ kłuby, teatry i na kancerty. Praz paŭhoda ŭ aktyvistaŭ było niekalki socień tysiač hałasoŭ. Da taho momantu miemaryjalcy ŭžo vyrašyli, što patrebny nie prosta pomnik, a ceły miemaryjalny kompleks — z muziejem, archivam i biblijatekaj.
U červieni 1988-ha kala pałaca sportu «Dynama» prajšoŭ mitynh pad łozunham «Achviaram represij — miemaryjał». Upieršyniu pierad takoj vialikaj kolkaściu ludziej vystupiŭ Andrej Sacharaŭ, žyvy simvał savieckaha pravaabarončaha ruchu. Da maładych aktyvistaŭ u toj čas dałučylisia daśviedčanyja dysidenty (jany ŭ tym liku dapamahali z arhanizacyjaj mitynhaŭ).
Staršynioj aficyjna nie zarehistravanaj arhanizacyi pahadziŭsia stać Andrej Sacharaŭ. Ale atrymać aficyjny status «Miemaryjał» zmoh tolki praz hod, užo paśla śmierci znakamitaha fizika-dysidenta: ułady doŭha admaŭlali ŭ rehistracyi, spasyłajučysia na roznyja nahody.
Pavodle šyroka viadomaj historyi, na pachavańni Sacharava ŭ śniežni 1989 hoda Michaił Harbačoŭ źviarnuŭsia da ŭdavy pravaabaroncy Aleny Boner:
«My padumajem, jak uviekaviečyć jaho pamiać».
«Nie treba dumać, zarehistrujcie «Miemaryjał»», — adkazała Boner.
Praź miesiac zarehistravali spačatku maskoŭskaje adździaleńnie, a potym i ŭsiesajuznaje tavarystva. Nieŭzabavie źjaviŭsia i pomnik: kamień, jaki miemaryjalcy pryvieźli z terytoryi Sałavieckaha łahiera. Manumient vyrašyli ŭstalavać na Łubiancy, naŭprost nasuprać budynka KDB. Łakacyju adobryli deputaty Massavieta.
«Ciapier heta ciažka ŭjavić, ale ŭ [kancy 1980-ch i ŭ] 1990-ch KDB nie čyniŭ nijakich pieraškod. Supracoŭniki bajalisia lustracyj i zabarony na prafiesiju. Tady ŭ hramadstvie išła dyskusija ab nieabchodnaści suda nad KDB», — tłumačyć historyk Siarhiej Bandarenka.
Fota z Muzieja i hramadskaha centra imia Andreja Sacharava
Miemaryjał adkryli ŭ dzień pamiaci achviar palityčnych represij — 30 kastryčnika 1990 hoda. Tak u svajakoŭ paciarpiełych ad represij źjaviłasia miesca, kudy možna prynieści kvietki i ŭšanavać pamiać blizkich.
Ź ciaham času «Miemaryjału» ŭdałosia ažyćciavić usio zadumanaje: źjavilisia i muziej pamiaci, i navukovy centr, i biblijateka. Muziejnaja kalekcyja «Miemaryjała» składajecca z asabistych rečaŭ palitviaźniaŭ, jakija prynosili svajaki: pradmietaŭ łahiernaha pobytu, rukadziella, abjektaŭ mastactva, stvoranych mastakami ŭ turmach.
«Miemaryjał» — heta jašče i navukovaja ŭstanova, jakaja ŭvieś čas papaŭniaje bazu danych palityčna represavanych; u joj užo bolš za try miljony zapisaŭ ab achviarach teroru. U archivie arhanizacyi možna znajści śpisy ludziej, rasstralanych u Maskvie; śpisy pryhavoranych da vyšejšaj miery pakarańnia pa asabistym ukazańni Stalina; bolš za tysiaču ŭspaminaŭ pra HUŁAH ad jaho viaźniaŭ i rabotnikaŭ; źviestki ab kadravym składzie NKUS. Prajekt «Tapahrafija teroru» daje razumieńnie ab represijach u hieahrafičnym vymiareńni: heta daviednik pa miescach u Maskvie i Maskoŭskaj vobłaści, źviazanych z palityčnym teroram. Akramia taho, «Miemaryjał» daśleduje represii suprać relihijnych hrup, rasijskich niemcaŭ i polskich hramadzian. Pa sutnaści, rasijskija pravaabaroncy stvaryli unikalny archiŭ, jakim siońnia mohuć karystacca naščadki represavanych na ŭsioj postsavieckaj prastory. U Biełarusi, na žal, takoha poŭnaha i abjomnaha katałoha niama.
Ad temy represij — da vyzvaleńnia zakładnikaŭ
Choć pieršapačatkova «Miemaryjał» zadumvaŭsia jak aśvietnickaja arhanizacyja, jaho ŭdzielniki nieŭzabavie zrazumieli, što zajmacca tolki vyvučeńniem minułaha i ihnaravać biahučy palityčny paradak dnia ŭ ich nie atrymlivajecca. «Pry Harbačovie tych, chto siadzieŭ pa vidavočna palityčnych abvinavačvańniach, pačali vypuskać, ale zastavalisia jašče «pamiežnyja źniavolenyja». Niekatorych, jak siońnia, sudzili pa sfabrykavanych kryminalnych złačynstvach, — tłumačyć pravaabaronca i supracoŭnik «Miemaryjała» Aleh Arłoŭ. — My pačali zajmacca hetymi palitviaźniami, źbirali śpisy, źviartalisia ŭ prakuraturu, stajali ŭ pikietach — heta byŭ pieršy pravaabarončy nakirunak «Miemaryjała».
U červieni 1995-ha pieršaja čačenskaja vajna była ŭ samym razhary. U Budzionaŭsku terarysty na čale z kiraŭnikom niepryznanaj Ičkieryi Šamilem Basajevym uziali ŭ zakładniki bolš za 1200 žycharoŭ, ich sahnali ŭ rajonnuju balnicu. Bajeviki patrabavali vyvieści rasijskija vojski z Čačni. Paśla niaŭdałaha šturmu zahinuli dziasiatki zakładnikaŭ. Prarvacca i abiasškodzić bajevikoŭ nie ŭdałosia.
Vyzvaleńnie zakładnikaŭ. Skrynšot ź videa «Nastojaŝieje vriemia»
Praź lekaraŭ terarysty prapanavali vyzvalić žančyn i dziaciej — u abmien na spynieńnie šturmu. U štabie śpiecapieracyi miedykaŭ admaŭlalisia słuchać. Vypadkova jany sustreli deputata Dziarždumy Julija Rybakova, toj advioŭ ich da pravaabaroncaŭ — upaŭnavažanaha pa pravach čałavieka Siarhieja Kavalova i supracoŭnika «Miemaryjała» Aleha Arłova.
«Miemaryjał» u Čačni faktyčna pracavaŭ jak zamiena aparata ŭpaŭnavažanaha pa pravach čałavieka Siarhieja Kavalova, uzhadvaje Arłoŭ: «My z 1994 hoda znachodzilisia ŭ zonie kanfliktu. Sačyli, jak vykonvajucca pravy čałavieka, razmaŭlali z bajevikami, vajennymi i mirnym nasielnictvam. Pisali dakłady ab tym, što sapraŭdy adbyvajecca, i, viadoma, sprabavali dabicca vyzvaleńnia pałonnych i zakładnikaŭ».
Siarhiej Kavaloŭ, jaki daviedaŭsia ad miedykaŭ ab prapanovie terarystaŭ, pačaŭ telefanavać u Maskvu — i nieŭzabavie zmoh źviazacca napramuju z premjer-ministram Viktaram Čarnamyrdzinym. Aleh Arłoŭ kaža, što premjer nie byŭ całkam zanurany ŭ situacyju. Paśla zvanka rytoryka ŭ štabie źmianiłasia. «Da hetaha dziaržava płanavała pavodzić siabie pa-ludajedsku, — pryhadvaje Arłoŭ. — Siłaviki tolki admachvalisia ad našaj prapanovy pravieści pieramovy, kab vyratavać ludziej. A ciapier pahadzilisia».
U vyniku z balnicy vypuścili bolšuju častku zakładnikaŭ. Za heta Basajeŭ atrymaŭ niekalki aŭtobusaŭ, na jakich terarysty mahli viarnucca ŭ Čačniu. U jakaści žyvoha ščyta jašče na niekalki dzion z bajevikami zastalisia 139 dobraachvotnikaŭ, siarod ich byŭ i Aleh Arłoŭ z «Miemaryjała».
Začystka pravaabaroncaŭ — źništažeńnie «Miemaryjała»
Kali Uładzimir Pucin vyrašyŭ stać prezidentam u treci raz, baraćba z «Miemaryjałam» i inšymi pravaabarončymi arhanizacyjami stała ŭ Rasii častkaj dziaržaŭnaj palityki. U 2012-m źjaviŭsia zakon ab «zamiežnych ahientach»; praz hod taki status atrymaŭ pravaabarončy centr «Miemaryjał», a ŭ 2016-m — jaho hałaŭnaja arhanizacyja «Mižnarodny Miemaryjał».
U 2020-m pazbaviłasia svajho kiraŭnika karelskaje adździaleńnie «Miemaryjała»: historyka Juryja Dźmitryjeva asudzili na 13 hadoŭ pa abvinavačańni ŭ seksualnym hvałcie nad dziciem. «Miemaryjał» nazyvaje hetuju spravu sfabrykavanaj i palityčna matyvavanaj. Dźmitryjeŭ zajmaŭsia składańniem śpisaŭ represavanych u Karelii i pošukavymi pracami na miescy rasstrełaŭ. U kancy 1990-ch pošukavaja hrupa pad kiraŭnictvam Dźmitryjeva vyjaviła ŭ lasnym uročyščy Sandarmoch rasstrelnyja jamy — masavyja pachavańni achviar represij 1937-1938 hadoŭ.
U 1953-m viaźni ŭ Narylsku (Harłah) patrabavali pierahladu palityčnych spravaŭ, skaračeńnia pracoŭnaha dnia i palapšeńnia ŭmovaŭ utrymańnia. Fota: archiŭ FSB Rasii
U kastryčniku 2021 hoda na ofis «Miemaryjała» ŭ Maskvie napali nieviadomyja, sarvaŭšy pakaz filma pra haładamor va Ukrainie. Palicyja, jakaja pryjechała na vyklik, zamknuła hledačoŭ u budynku i zapatrabavała ad kožnaha dać spravazdaču, adkul jany daviedalisia pra pakaz. A tych, chto napaŭ na ludziej, prosta adpuścili.
Praź miesiac Hienprakuratura padała isk ab likvidacyi «Mižnarodnaha Miemaryjała». Arhanizacyju abvinavacili ŭ parušeńni zakanadaŭstva ab «zamiežnych ahientach», a mienavita — u adsutnaści adpaviednaj markiroŭki ŭ materyjałach. 28 śniežnia Viarchoŭny sud zadavoliŭ isk.
«U tych, chto zmahajecca ź minułym, niama budučyni»
«Likvidacyja «Miemaryjała» — heta sproba zabaranić minułaje, vyklučyć u hramadstva jaho kalektyŭnuju pamiać, prymusić miljony ludziej zabycca pra svaju siamiejnuju historyju, — adznačajecca ŭ redakcyjnaj kałoncy «Mieduzy». — Tyja, chto sprabuje hetaha dabicca, vidavočna, spadziajucca, što nazaŭždy adabjuć žadańnie da niezaležnaha, krytyčnaha, aŭtanomnaha ad dziaržavy myśleńnia. Ale jany pamylajucca.
Pačaŭšy vajnu z historyjaj, ułada sama mabilizuje hramadstva vakoł temaŭ, jakija sprabuje cenzuravać. Sama vyrakaje siabie na paraŭnańni sa stalinskim režymam, jaki sprabuje abaranić ad «Miemaryjała». Možna pasprabavać źmianić staŭleńnie da historyi, ale nielha admianić historyju. U tych, chto zmahajecca ź minułym, niama budučyni. U vas niama budučyni».
Sprava Razanava: jak 50 hadoŭ tamu troje minskich studentaŭ kinuli vyklik sistemie
Daśledčyca Lidzija Savik: Paraleli z 1930-mi hadami vidavočnyja
«Na mianie samoha napisali čatyry danosy». Historyk Ihar Kuźniacoŭ pra źlituju bazu zvarotaŭ u milicyju i paraleli z 1930-mi
