Emilija Plater. Partret Ihnasa Rudolfasa. Muziej Vitaŭta Vialikaha, Litva
25 sakavika 1831 hoda. Antuzava pad Dynaburham, majontak Plateraŭ. Karotka stryžanaja dziaŭčyna ŭ mužčynskim adzieńni kranalna raźvitvajecca na hanku z kabietaj, zachutanaj u vializnuju ciopłuju chustku. Paśla raźvitańnia dziaŭčo spraŭna ŭskokvaje na kania i razam ź jašče adnoj vieršnicaj rušyć preč, raskidvajučy brudny viesnavy śnieh konskimi kapytami. Haspadynia viartajecca ŭ dom, dzie na stale ŭ haścioŭni lažyć śpisany arkuš papiery.
«Śviedču hetym listom maim, što da zroblenaha siońnia kroku nichto mianie nie padbuchtorvaŭ, naadvarot, ciotka maja, jasnavialmožnaja Haśpierava Plater, sprabavała mianie adhavaryć ad hetaha namieru. Ja kiravałasia luboŭju da Ajčyny. Akramia taho, vychavanaja ŭ samocie, niahledziačy na heta, siłkujučy ź dziciačych hadoŭ tuju dumku, što kali-niebudź pajdu na vajnu, ja pryniała heta za niejkaje natchnieńnie, pakolki šmat hadoŭ hetaja niezvyčajnaja dla maładych dziaŭčat dumka ŭvieś čas mianie zajmała. Antuzava. 25 sakavika. Emilija Plater».
Cydułka Emilii Plater ab dałučeńni da paŭstańnia. 25 sakavika 1831 hoda. ARCHIWUM GŁOWNE AKT DAWNYCH W WARSZAWIE
Z rycarskaha rodu
Emilija Plater pachodziła sa staražytnaha rodu. Jaje prodki byli rycarami-kryžanoscami ź Viestfalii (adnoj ź ziemlaŭ Hiermanii). U XV stahodździ jany pryjšli ŭ Inflanty, stali bujnymi ziemleŭłaśnikami — i asieli.
Sama Emilija naradziłasia ŭ Vilni ŭ 1806 hodzie ŭ siamji Franciška-Ksavieryja Platera i Hanny ź niamieckaha rodu fon Molaŭ, što stahodździ tamu asieli na Brasłaŭščynie. Kali dziaŭčyncy było dzieviać hadoŭ, baćki raźvialisia. Vina tut, vidać, lažała na baćku, bo dziaŭčynka i jaje maci stali žyć u majontku vielmi ŭpłyvovaj i bahataj siamji mužavych svajakoŭ, Zibierk-Plateraŭ, u majontku Liksna Dynaburhskaha pavieta Viciebskaj hubierni (ciapier siało ŭ Łatvii). Z dačkoj tata stasunkaŭ nie padtrymlivaŭ, navat kali pamierła jaje maci, i pra siabie dobraj pamiaci ŭ historyi nie pakinuŭ: ni pasadaŭ, ni pabudavanych muravanak, ni knih. Vidać, žyŭ jak nabiažyć.
Razam ź dziećmi Zibierk-Plateraŭ Emilija atrymała dobruju chatniuju adukacyju: cudoŭna viedała niamieckuju i francuzskuju movy, cikaviłasia matematykaj i historyjaj. A pakolki adnahodak-dziaŭčat tam nie było, panienka rasła sa stryječnymi bratami i stała vydatnaj vieršnicaj, fiechtavalščycaj i strałkom.
Staradaŭni rod — značyć, šmat škiletaŭ u šafie, a historyja rodu ŭ toj čas była važnaj častkaj adukacyi. Da ŭsiaho, Emilija Plater vielmi lubiła historyju. Z taho, što mahło mocna paŭpłyvać na śvietapohlad dziaŭčynki, treba zhadać padziei Inflanckaj vajny. U 1559 hodzie Ivan Žachlivy zachapiŭ Dynaburh (ciapier Daŭhaŭpiłs u Łatvii) i pastaviŭ vajavodam tutejšaha šlachcica — Ludviha Platera. Ale ledź tolki vojski Stefana Batoryja nablizilisia da horada, Plater adčyniŭ pierad imi bramu. Paśla taho Platery stali hrafami.
Stanisłas Plater-Zibierk — starejšyna rodu Plateraŭ. Fota ź jaho staronki ŭ fejsbuku
Platery
ŭzhadvajucca ŭ chronikach z 1160 hoda. I choć mnohija ź ich byli rycarami i davali zarok biasšlubnaści, rod dahetul žyvy: u 2010 hodzie ŭ im było 80 mužčyn. Hałava rodu, Stanisłas Plater-Zibierk (na zdymku źvierchu), žyvie ŭ Bielhii.
U 1729 hodzie adzin ź Plateraŭ vykupiŭ u Jana Čapskaha horad Krasłaŭ (ciapier Krasłava ŭ Łatvii) dy pabudavaŭ tut svoj zamak i šmat inšych budynkaŭ. Jaho naščadki buduć vałodać horadam i vakolicami doŭhija hady. Najlepš zapomnicca Aŭhust Hieranim Plater, jaki žorstka ŭciskaŭ «svaich» sialan: kali tyja buntavali, jon pazyčaŭ u hubiernatara armiju, a na pracu litaralna zahaniaŭ dubcami.
Pradvieśnica biełaruskaha Adradžeńnia
Za stahodździ bytavańnia ŭ Rečy Paspalitaj kolišnija niemcy apalačylisia, tak što asiarodździe Emilii było najpierš polskamoŭnym. Litoŭcy ŭ Vikipiedyi aściarožna pišuć, što panienka całkam mahła być znajomaj ź litoŭskaj movaj, ale heta tolki zdahadki. Zatoje niama nijakich sumnievaŭ, što Emilija viedała i lubiła movu biełaruskuju.
Zachavalisia ŭspaminy Maksimiljana Marksa, budučaha paplečnika Kastusia Kalinoŭskaha, jaki paznajomiŭsia z Emilijaj jašče padletkam. Marks piša, što maładaja žančyna «z zapałam, ułaścivym čułamu šlachietnamu sercu, addałasia dušoj biełaruskamu ludu, dobra bačyła jaho biadu i spačuvała jamu, namahajučysia jak tolki było možna palehčyć dolu.
Jana źbirała i śpiavała biełaruskija narodnyja pieśni, štodnia płaciła tym, chto joj napiavaŭ ich. Słuchajučy hetyja pieśni, sama sprabavała składać niešta padobnaje. Na fartepijana jana ŭmieła vielmi vyrazna pieradać i zuchavataść, i tuhu narodnych matyvaŭ, i navat tembr saprana-žalejki i basa-dudki».
Maksimiljan Marks. Rodovid.org
Maksimiljan Marks (1816—1893). Udzielnik paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ, daśledčyk Sibiry. U 1888 napisaŭ miemuary «Zapiski staroha», u jakich ź ciepłynioj apisvaŭ asablivaści biełaruskaj movy i ludziej, što cikavilisia biełaruščynaj.
Voś tak Marks zanatavaŭ cytatu ź pieśni, jakuju śpiavała Emilija:
Avoj, avoj, dziaciuk ty moj!
Nie na radaść, nie k ščaściu ty radziŭsia!
Padčas svajho pryjezdu ŭ Viciebsk panienka Plater spyniałasia ŭ ich domie, i mienavita tut Maksimiljan čuŭ, jak Emilija śpiavała. «Śpieŭ hety žałasny, tužlivy, horki, vyklikany sardečnym bolem, impravizavany z kankretnaj nahody, padobny na vyćcio, jakoje nielha pieradać… Muzyka rukami vyciraŭ ślozy, a ja stajaŭ aniamieły…» Vidać, heta byli znakamityja hałašeńni biełaruskich žančyn (zvyčajna nad pamierłymi svajakami abo ź inšaj sumnaj nahody).
Biełaruskaja mova ŭ Łathalii
Chtości moža ździvicca, što Emilija Plater, bolšaja častka bijahrafii jakoj, a pieradusim dziacinstva i junactva, źviazanaja z terytoryjami, jakija siońnia nie ŭvachodziać u skład Biełarusi, a źjaŭlajucca častkaj Łatvii, ź dziacinstva viedała i lubiła, akramia siamiejnaj polskaj, mienavita biełaruskuju, a nie jakuju inšuju movu.
Ale na samaj spravie anijakaj supiarečnaści tut niama. Častka terytoryi ciapierašniaha łatvijskaha rehijona Łathalija ŭ vakolicach haradoŭ Dźvinsk (Dynaburh, Daŭhaŭpiłs), Krasłaŭka (Krasłava), Režyca (Reziekne), Iłuksta (Iłukste), Lucyn (Łudza) uvachodziła ŭ zonu raspaŭsiudžańnia biełaruskich havorak, u mnohich miascovych vioskach, akramia tych, dzie žyli łatyšy ci ruskija-staraviery, sialanie havaryli pa- biełarusku.
U 1920-ja hady, kali hetyja ziemli ŭvajšli ŭ skład niezaležnaj Łatvii, tut dastatkova aktyŭna dziejničali biełaruskija nacyjanalnyja arhanizacyi, pracavali biełaruskija škoły. Pieršy ahulnałatvijski pierapis nasielnictva, praviedzieny 14 červienia 1920 hoda, zaśviedčyŭ u Łatvii bolš za 75 tysiač biełarusaŭ, što składała kala 4,25% ad usiaho nasielnictva krainy i 14% nasielnictva Łathalii.
Dzieci na placoŭcy ŭ Dźvinskim parku. Fota: Naša Niva
Tut u toj čas pracavali takija viadomyja biełaruskija dziejačy, jak Kanstancin Jezavitaŭ, Ivan Kraskoŭski, Paŭlina Miadziołka, Siarhiej Sacharaŭ i inšyja.
Ahulny chod historyi ŭ XX stahodździ, adnak, zusim nie spryjaŭ zachavańniu na hetych terytoryjach biełaruskaści. Jak pry dyktatury Karlisa Ułmanisa (1934—1940), tak i padčas savieckaj akupacyi Łatvii lubyja formy biełaruskaj nacyjanalnaj aktyŭnaści byli tut faktyčna zabaronienyja, u vyniku čaho naščadki biełaruskamoŭnych baćkoŭ pierachodzili ŭ pobycie na ruskuju ci łatyšskuju movy i nie nabyvali biełaruskaj śviadomaści.
Tym nie mienš reštki kolišniaj biełaruskamoŭnaści jašče častkova zachoŭvajucca ŭ rehijonie i siońnia. Movaznaŭca Mirasłaŭ Jankoviak, pravioŭšy sacyjalinhvistyčnaje daśledavańnie adnaho z rajonaŭ Łathalii, u 2009 hodzie navat vydaŭ knihu «Biełaruskija havorki ŭ Krasłaŭskim rajonie Łatvii».
Konsulstva Biełarusi ŭ Dźvinsku. Fota: Naša Niva
Pakarańnie za nadpis
A miž tym u 1817 hodzie studenty Vilenskaha ŭniviersiteta stvarajuć tajemnaje Tavarystva fiłamataŭ (ad hreč. «amatary navuk»). Tajemnaje dla ŭładaŭ, bo, zdajecca, pra fiłamataŭ viedała moładź pa ŭsim kolišnim Vialikim Kniastvie Litoŭskim: u jakaści filijałaŭ tavarystva źjavilisia Sajuz siabroŭ, Hurtok pramianistych, Tavarystva fiłaretaŭ i Tavarystva paetaŭ, i va ŭsich udzielnikaŭ byli siabry dy svajaki, da jakich lacieli ŭ listach kramolnyja dumki.
Łankasterskija škoły
Ruchavikom raspaŭsiudžańnia kramoły byli «łankasterskija škoły» — heta takaja forma vučebnaj pracy, sutnaść jakoj składałasia ŭ navučańni bolš starejšymi i daśviedčanymi vučniami małodšych pavodle ŭzrostu.
Asnoŭnaj pieravahaj hetaj sistemy było stymulavańnie samaadukacyi — a mienavita samaadukacyju staviła vyšej za ŭsio prahresiŭnaja moładź. U pieršaj čverci XVIII stahodździa ŭ Biełarusi adkryli 13 takich škoł: u Homieli, Minsku, Stoŭbcach i inšych haradach.
Ale chutka ŭrad zaniepakoiŭsia rostam i dziejnaściu «tajemnych» tavarystvaŭ i ŭziaŭ łankasterskija škoły pad kantrol, zapatrabavaŭ vieści navučańnie pa tablicach, vydadzienych departamientam narodnaj adukacyi, abmiežavaŭ takija škoły admysłovym statutam — i ŭrešcie jany sami pazačynialisia.
Pra toje, jak šyroka raspaŭsiudzilisia idei fiłamataŭ, možna mierkavać pa tym, što ŭžo ŭ 1823 hodzie 108 studentaŭ addali pad sud — heta byŭ najbujniejšy studencki praces u Jeŭropie! Aryštavanych trymali ŭ budynkach klaštaraŭ, a paśla prysudzili da turmy (jak Jana Čačota i Tamaša Zana) abo adrazu vysłali ŭ hłyb Rasii (jak Adama Mickieviča).
Emilii było 17 hadoŭ, kali adnaho ź jaje stryječnych bratoŭ za nadpis krejdaj na došcy vilenskaj himnazii «Vivat Kanstytucyja 3 maja!» sasłali sałdatam na Kaŭkaz, na vajnu. A tym časam ścianu nad łožkam u pakoi, dzie žyła Emilija, upryhožvaŭ partret Tadevuša Kaściuški…
Ale dziaŭčat tady va ŭniviersitetach nie vučyli. Dziaŭčatam naležała iści zamuž, apraŭdać čakańni rodnych, suciešyć tryvohi staroj maci. Pryhažuniaj była Emilija ci nie, jana była Plater — i vybar u jaje byŭ. Dy chiba pra šlub maryć dziaŭčyna, jakaja zachaplajecca Žannaj d'Ark i hračankaj Babalinaj, što ŭ 1821 hodzie achviaravała ŭsio svajo bahaćcie na paŭstańnie suprać turkaŭ i sama ŭdzielničała ŭ bajach, navat kamandavała karablom?
Mahčyma, heta partret Emilii Plater. Mastak Tadevuš Łukaševič, 1830 hod. Wikimedia Commons
U Plateraŭ byvaŭ kamiendant Dynaburhskaj krepaści, rasijski hienierał Michaił Kabłukoŭ, prasiŭ ruki, ale atrymaŭ admovu. Moža, tamu, što byŭ hramadzianinam dziaržavy, što «hrebuje svabodaj Litvy», jak pišuć adny daśledčyki, moža, sprava ŭ tym, što jana kachała inšaha, svajho nastaŭnika matematyki barona Dalvinha, jak pišuć inšyja. Ale, najchutčej, kachańnie tut ni pry čym, prosta Emilija maryła pra zmahańnie i nie prymała šlach pakory.
Emilija adčuvała, što niešta nasoŭvajecca. U 1829-m jany z maci naviedali Varšavu i Krakaŭ — i paŭstańnie ŭžo na ŭłasnych ziemlach stała pierśpiektyvaj, ź jakoj treba było ličycca.
U 1830-m maci Emilii pamierła. Ale padziei, jakija adbylisia naprykancy listapada, zachinuli bol. U pieršyja śniežańskija dni pryjšli naviny z Polščy: palaki paŭstali suprać impieryi!
Zachapić Dynaburh
Praz try miesiacy, u pieršyja dni sakavika 1831 hoda, na Maślenicu, jakuju zvyčajna śviatkavali ceły tydzień, Emilija naviedała svaich svajakoŭ u Dynaburhu. U miascovaj fartecyi raźmiaščałasia junkierskaja škoła, tut vučylisia jaje stryječnyja braty Lucyjan i Fierdynand Platery.
Vidać, narodnyja hulańni biełarusaŭ, jakich tut była bolšaść, inšym razam paradavali b apantanuju źbiralnicu biełaruskich zvyčajaŭ i falkłoru. Ale hetym razam było nie da narodnych śpievaŭ. Niepadalok, u Dviecie (ciapier Dvijecie, Łatvija), dzie žyła adna ź ciotak Emilii, mieła adbycca sustreča tych, chto spačuvaŭ paŭstańniu. Maładaja žančyna nie mahła nie prysutničać.
Tajemnaja rada prajšła pa-junacku ramantyčna, ale płany, jakija razhladalisia tam, byli surjoznyja: pastanavili zachapić Dynaburhskuju krepaść. Emilija zapeŭniła, što źbiare tysiačy ludziej i pryviadzie ich pad mury Dynaburha. Chłopcy, u svaju čarhu, paabiacali padrychtavać miaciež unutry krepaści i adkryć insurhientam varoty. Hałoŭnaj metaj byŭ zachop zbroi i ryštunku.
Tak siońnia vyhladaje Dynaburhskaja krepaść, jakuju maryła zachapić Emilija Plater. Na jaje terytoryi, darečy, staić pomnik jašče adnamu Plateru — Leanu, adnamu z kiraŭnikoŭ paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ. VisitDaugavpils.lv
Udzielniki tajemnaj rady prysiahnuli adno adnamu na viernaść, a Emiliju paśviacili ŭ rycara-pannu. Miača, jakim pa tradycyi treba było b padpajasać novaha rycara, nie znajšłosia, tamu zamiest rycarskaj zbroi Emilija atrymała ad chłopcaŭ u padarunak nievialikuju palaŭničuju strelbu.
Alaksandr Rypinski (krajni źleva) ź siabrami pa Dynaburhskaj škole padcharužych, siarod jakich (druhi źleva, u akularach) Lucyjan Plater, stryječny brat Emilii. Litahrafija z pracy Juzafa Straševiča «Lies Polonais jet lies Polonaisies ou 100 portraits et biographies des personnes, qui ont figurè dans la diernièrie gujerrie» (Paryž, 1832—1837).
Alaksandr Rypinski
Siarod dynaburhskich zmoŭcaŭ byŭ taksama Alaksandr Rypinski (1809—1886). Jon pachodziŭ z-pad Viciebska, cikaviŭsia biełaruskim falkłoram, ź junactva źbiraŭ falkłornyja biełaruskija zapisy. Kali stała jasna, što paŭstańnie prajhrała, sa svaim atradam pierajšoŭ u Prusiju. Žyŭ u Paryžy i Łondanie, vydavaŭ polskija i biełaruskija knihi (mienavita jon, darečy, uvioŭ u łacinski šryft litaru ŭ, kab paznačać «u nieskładovaje»). Paśla amnistyi ŭ 1859 hodzie viarnuŭsia na radzimu, pracavaŭ nad historyjaj biełaruskaj litaratury.
Litva paŭstała!
Tajemnyja atrady tym časam vyśpiavali ŭ roznych miescach — i 26 sakavika 1831 hoda pačałosia. Nievialiki harnizon rasijskaj armii paśla karotkaha boju kapitulavaŭ i byŭ abiazzbrojeny atradami paŭstancaŭ, jakija z troch bakoŭ uvajšli ŭ miastečka Rasiejny Vilenskaj hubierni (ciapier Rasiejniaj u Litvie).
Uračysta było abjaŭlena ab dałučeńni horada da Carstva Polskaha. Nasielnictvu harantavalisia svaboda, roŭnaść i braterstva. «Litva paŭstała!» — napišuć u tahačasnaj polskaj pieryjodycy. U biełaruskuju histaryjahrafiju hety dzień uvojdzie jak pačatak antyrasijskaha paŭstańnia ŭ Žamojci i Litvie-Biełarusi.
A 29 sakavika Emilija Plater z adjutantkaj Maryjaj Prušynskaj konna ŭjechali ŭ miastečka Dusiaty (ciapier Dusietas na paŭnočnym uschodzie Litvy).
Vyhlad dziaŭčat byŭ epatažna-vajaŭničy. Emilija, uzbrojenaja dvuma pistaletami i apranutaja pa-mužčynsku, niesumnienna pryciahvała ŭvahu. Jana dačakałasia zaviaršeńnia imšy ŭ kaściole i vystupiła z pałymianaj pramovaj ab pačatku paŭstańnia pierad mieścičami, jakija stoŭpilisia na płoščy. Za śpinaj žančyny trymcieła na vietry vyniesienaja z chrama charuhva z vyjavaj Maci Božaj Vastrabramskaj: jaje šanavali i kataliki, i pravasłaŭnyja.
Chutka ŭ Emilii byŭ davoli bujny partyzanski atrad kolkaściu 280 strałkoŭ, 60 vieršnikaŭ i niekalkich socień sialan, uzbrojenych kosami. Joj značna dapamoh dvaccacihadovy stryječny brat Cezary Plater, jaki dałučyŭ da jaje svaich paŭstancaŭ. Ale tut, u Dusiatach, mienavita Emilija pieršaj uźniała štandar i huknuła: «Para!»
Pryhody atrada Plateranki
Emilija nie zabyłasia pra svoj ambicyjny płan — zachapić Dynaburhskuju fartecyju. Ad Dusiataŭ da Dynaburha — 50 kiłamietraŭ, dva dni pieššu, ale ŭ hetym aziornym krai nielha było iści naprastki. Atrad rušyŭ na poŭdzień, da darohi. A na darozie treba vajavać.
Schiema Dźvinskaj krepaści 1830-ch hadoŭ.
Paŭstancy pieramahli rasijski atrad la paštovaj stancyi Daŭhieli, vystajali ŭ sutyčcy z adnoj z kałon (achoŭnaj častki) korpusa rasijskaha hienierała Fiodara Šyrmana, dali boj pad Ucianami (ciapier litoŭski horad Uciana). Užo na paŭdarozie da Dynaburha, 4 krasavika, atrad Emilii ŭziaŭ miastečka Jeziarosy (ciapier horad Zarasaj u Litvie) — i žančyna ŭłasnaj rukoj upisała akt paŭstańnia ŭ haradskuju i sudovuju knihi. Zastałosia 20 km — tam, u Dynaburhu, čakajuć!
Ale paŭstancaŭ spynili kazaki. Daviałosia ŭciakać. Niedzie niedaloka vajavaŭ sam Karal Załuski, jakoha jašče ŭ sakaviku abrali kiraŭnikom paŭstanckaha ŭrada, — i Emilija pryviała svaich ludziej najpierš da jaho. Hety manieŭr zaniaŭ dva miesiacy.
U pačatku červienia Emilija Plater dałučajecca da rehularnaha vojska polskaha hienierała Dezideryja Chłapoŭskaha. Tut słužyŭ i małady vypusknik Vilenskaha ŭniviersiteta Ihnat Damiejka, jaki pakinuŭ nam cikavyja ŭspaminy: «Da nas dałučyŭsia davoli šmatliki, dobra abmundziravany, uzbrojeny pikami i pałašami kavaleryjski atrad pad kamandavańniem Plateranki. Ź joju byli paŭstancy Cezary i Uładzisłaŭ Platery, šmat cyvilnaj moładzi i piešych samaachvotnikaŭ».
Jak vyhladała Emilija Plater, dakładna nieviadoma. Tamu mastaki malujuć jaje pa-roznamu. Pavodle ŭspaminaŭ Ihnata Damiejki, jana była bialavaj z błakitnymi vačyma. Prabook.com
Niahledziačy na žachi vajny, bajavyja niaŭdačy i pobytavyja niazručnaści, maładaja hrafinia trymałasia nadziva hodna.
Navat va ŭmovach lasnoha partyzanskaha łahiera Emilija pakazvała «adpaviednaje najvyšejšamu śvietu vychavańnie i abychodžańnie». Znoŭ damo słova Ihnatu Damiejku: «Platerancy (tak jon nazyvaŭ u svaich uspaminach Emiliju Plater, takoj formaj padkreślivałasia, što jana niezamužniaja dziaŭčyna) nijak nie było bolš za 24 hady, nievysokaja, bialavaja, kruhłatvaraja, z pryjemnym, simpatyčnym tvaram, z błakitnymi vačyma, zhrabnaja, ale słabaha ciełaskładu. Surjoznaja, u abychodžańni bolš surovaja, čym pryvietnaja, niehavarkaja, užo pozirkam jana davała zrazumieć, što patrabuje adpaviednaha staŭleńnia i prystojnaści. I nichto ŭ tabary nie dazvoliŭ sabie ŭ jaje prysutnaści skazać jakojeś niedarečnaje słova ci žart. Kožny z nas u abychodžańni ź joju pavodziŭ siabie vietliva i dalikatna. Plateranka była apranuta ŭ šaračkovy da kalen surducik z čyrvonym kaŭniarom i karunkavym kaŭnierykam vakoł šyi (jon byŭ joj vielmi da tvaru), u šyrokija i doŭhija šaravary, vałasy koratka padstryžanyja, na hałavie mužčynskaja šapka, za pojasam kinžał, zboku karotkaja šabla, na bocikach siarebranyja špory. Ścipłaja, bieź nienaturalnaj pretenzii, na kani trymałasia strojna. Ź joju była nieadłučnaja, takoj ža, jak i jana, statnaści jaje pryjacielka, prystojnaja, viasiołaja, usim simpatyčnaja panienka Rašanavičanka».
Klemacis sorta Emilija Plater. Roblepair.wordpress.com
Apošni bal
U polskim vojsku Emiliju pryniali i zaličyli ŭ skład štaba: jaje śmiełaść i rašučaść vyklikali pavahu. Žančynu pryznačyli hanarovym kamandziram roty 25-ha piachotnaha pałka. Akramia taho, jana atrymała zvańnie kapitana.
Vajskovyja zvańni dla žančyn
tady ŭžo nie byli niečym niejmaviernym: aficerami ŭ čas paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ stali dźvie krakavianki, Dembickaja i Dembinskaja. Z našych ziemlaŭ pachodzili ŭdzielnicy paŭstańnia, kampańjonki Emilii Maryja Prušynskaja i Maryja Rašanovič, a taksama svajačka Emilii Habryela Ahinskaja.
Jaje lubili. Mahčyma, byli i tajemnyja pakłońniki. Ale nahody zalacacca jana nie davała. Nie vyłučajučysia nadzvyčajnaj pryhažościu tvaru (kali vieryć subjektyŭnamu mierkavańniu adnaho ź jaje sučaśnikaŭ), Emilija začaroŭvała pryhažościu ŭnutranaj. U bajach starałasia nie stvarać kłopatu dla svaich adnapałčan, jakija ŭsialak abaraniali svaju «panienku Plater».
Kali abjadnanyja ŭ korpus paŭstanckija atrady padčas vyrašalnaha pachodu na Vilniu zaniali Koŭna, u domie paviatovaha doktara pa zaprašeńni jaho žonki Karaliny Kavalskaj, darečy, viadomaj svaim siabroŭstvam z Adamam Mickievičam, byŭ arhanizavany bal u honar Emilii Plater. Mnohija tančyli na hetaj viečarynie apošni raz u svaim žyćci. Apošni raz kružyłasia ŭ tancy i naša hierainia. Całkam vierahodna, što padłoha hetaha haścinnaha doma strasałasia i ad zavadnych skokaŭ biełaruskaj «Lepiatuchi», jakaja vydatna vychodziła ŭ Emilii: «Tancory pa-zalichvacku kidalisia ŭ roznyja baki, mocna tupali nahami, plaskali ŭ dałoni i čas ad času vykrykvali «ha-hu!»».
WIKIMEDIA COMMONS
U 2017 hodzie ŭ Polščy źniali 17-chvilinny film «Emilija Plater u sutyčcy pad Šaŭlami» pavodle karciny mastaka Vojciecha Kosaka, napisanaj u 1904-m (uviersie). Na joj Emilija Plater va ŭpor adstrelvajecca ź pistaletaŭ ad kazakaŭ. Na aboz, jaki jana achoŭvała, napali źnianacku. Žančynu vyratavaŭ major Piotr Pavieł Kiekiernicki, jaki addaŭ joj ułasnaha kania, a sam trapiŭ u pałon. Wfdif.pl
A 19 červienia paŭstancy bilisia na Panarskich vyšyniach za Vilniu. Abjadnanaje vojska partyzan i sałdat polskaj rehularnaj armii naličvała kala 12 000 čałaviek. Ale ŭ rasijskaha boku było ŭdvaja bolš vojska i šmat zbroi, tak što paŭstancy panieśli ciažkaje paražeńnie. Najpierš maralnaje: zhubiŭšy 2 000 čałaviek, paŭstancy stracili vieru ŭ siabie.
Było pryniata rašeńnie pierajści ŭ Prusiju i skłaści tam zbroju. Ihnat Damiejka tak apisvaŭ razmovu padčas adnaho z načnych pryvałaŭ: «Šmat nas, lićvinaŭ, siadzieła kala raskładzienaha ŭ poli vohnišča… Praz usiu noč doŭžyłasia napieramienku to sumnaja, niaŭciešnaja, to viesialejšaja razmova, što ažyŭlała nadzieju. My pytalisia adzin u adnaho: «Kudy idziom?»… U razmovy nie ŭmiešvałasia Plateranka, blednatvaraja, spakojnaja. A kali jana bačyła viesialejšych, kazała: «Ciešciesia, źviaduć vas u Prusiju na hańbu naroda»».
Orden Virtuti Militari
zasnavany Stanisłavam Aŭhustam Paniatoŭskim u 1792 hodzie ŭ honar pieramohi nad rasijskim vojskam u bitvie pad Zialencami. Najvyšejšaja ŭznaharoda paŭstancaŭ 1830—1831 hoda.
7 listapada 1831 hoda rasijski impieratar Mikałaj I zaćvierdziŭ «svoj» orden vajennaj dobleści Virtuti Militari, jaki adroźnivaŭsia ad isnujučaha tym, što zamiest «1792» była vybita data «1831». Da 1808 hoda na aviersie kryža Virtuti Militari byŭ źmieščany «Bieły Aroł», a na reversie — «Pahonia», ale apošniuju pa patrabavańni rasijskaha impieratara Alaksandra I zamianili na nadpis Rex et Patria («Car i Ajčyna»).
Hety orden pavinny byli atrymać usie hienierały, aficery i nižnija čyny rasijskaj armii, jakija ŭdzielničali ŭ zadušeńni paŭstańnia. U pieryjad listapad 1831-ha — červień 1835-ha) było adbita 100 tysiač znakaŭ. Takim čynam kavalerami ordenaŭ, jakija mieli adnolkavuju nazvu Virtuti Militari, stali jak samyja advažnyja paŭstancy, tak i ich praciŭniki.
Nie pahadziŭšysia z zahadam Chłapoŭskaha pierajści ŭ Prusiju i skłaści tam zbroju, bo «lepiej zahinuć z honaram, čym skončyć takoj hańbaj», Emilija vyrašyła samastojna dabracca da Polščy, kab praciahnuć uzbrojenuju baraćbu.
U kastryčniku rušyła ŭ šlach pa lasnych darohach razam z bratam i svajoj nieadłučnaj adjutantkaj. Paŭstańnie było amal zadušana, paŭstancaŭ, zatrymanych sa zbrojaj, rasijskaja armija rasstrelvała na miescy.
Stomlenaja ad niervovaj napružanaści, hoładu i choładu, Emilija surjozna zachvareła. Jaje pryniali ŭ siadzibie siamji Abłamovičaŭ u Juścianavie tahačasnaha Siejnienskaha pavieta (ciapier na paŭdniovym zachadzie Litvy, niepadalok ad miažy ź Biełaruśsiu i Polščaj). Haspadary ź niebiaśpiekaj dla siabie chavali jaje pad vyhladam nastaŭnicy šlachieckich dziaciej, lačyli jak umieli, ale vyratavać nie zdoleli.
Emilija Plater pamierła 23 śniežnia 1831 hoda. Była pachavana niepadalok, na mohiłkach u miastečku Kopcieva kala Druskienikaŭ (ciapier heta miastečka Kapčamieścis u Litvie). Carskija ŭłady paśmiarotna zaličyli jaje da dziaržaŭnych złačyncaŭ pieršaha razradu. Majomaść kanfiskavali. Padčas pieratrusaŭ biasśledna źnikli dakumienty, a taksama sšytki z zapisami Emilii, dzie, napeŭna, značnuju častku zajmali zanatavanyja narodnyja śpievy, a taksama jaje biełaruskija vieršy.
Antyrasijskaje paŭstańnie 1830—1831 hadoŭ
Palaki nazyvajuć jaho Listapadaŭskim paŭstańniem, rasijskija historyki — Polskim paŭstańniem abo Polska-rasijskaj vajnoj.
5 listapada 1830 hoda ŭ Rasii ŭ suviazi z revalucyjnymi padziejami ŭ Francyi i Bielhii vyjšaŭ zahad ab pryviadzieńni ŭ bajavuju hatoŭnaść armii Carstva Polskaha i Asobnaha Litoŭskaha korpusa, jakija płanavałasia vykarystać u jakaści «žandaraŭ Jeŭropy». Ale zadoŭha da hetaha rasijskaja administracyja zrabiła šmat krokaŭ, kab hetaje paŭstańnie padrychtavać: parušała kanstytucyju, abmiežavała dziejnaść miascovaha siejma, uciskała presu, sudziła studentaŭ.
Pačałosia paŭstańnie 29 listapada 1830 hoda z zamachu na namieśnika impieratara ŭ Carstvie Polskim vialikaha kniazia Kanstancina Paŭłaviča. Małodšyja polskija aficery vyvieli svaje padraździaleńni na vulicy horada, dzie da ich dałučylisia miascovyja žychary. Biez boju była zachoplena krepaść Modlin, jakaja mieła na ŭzbrajeńni 60 harmat. Dyktataram paŭstańnia palaki abrali hienierała Juzafa Chłapickaha.
Na Vilniu! Linaryt Mikoły Kupavy.
U studzieni 1831 hoda pry padtrymcy emisaraŭ z Varšavy dla kiraŭnictva paŭstańniem u Žamojci i Litvie-Biełarusi byŭ stvorany Centralny Vilenski kamitet. Dla suviazi pamiž paŭstanckimi kamitetami Vilni i Varšavy byli vyznačanyja paroli: «Kiejstut» — dla tych, chto nakiroŭvaŭsia ŭ Carstva Polskaje; «Batoryj» — dla tych, chto prybyvaŭ u Litvu.
Akramia hetaha, emisar pavinien byŭ mieć pry sabie miedny hroš 1824 hoda sa ściortaj impierskaj karonaj.
25 studzienia 1831 hoda ŭ Varšavie na demanstracyi ŭ padtrymku dziekabrystaŭ upieršyniu byŭ vykarystany deviz «U imia Boha, za našu i vašu svabodu», prydumany Iaachimam Lalevielem. Jon chutka staŭ papularnym i źmiaščaŭsia na paŭstanckich štandarach sa znakam čyrvonaha kryža z dvuch bakoŭ na polskaj i ruskaj movach, časta ŭ skaročanaj formie: «Za našu i vašu svabodu».
Na ziemlach byłoha VKŁ dziejničała bolš za tryccać partyzanskich atradaŭ, jakimi kamandavali adstaŭniki-vajskoŭcy, šlachcičy, miaščanie i studenty. Ale ni siarod prafiesijnych vajskoŭcaŭ, ni siarod patryjatyčna nastrojenych hramadzian nie znajšłosia mocnaha lidara — talenavitaha i aŭtarytetnaha kiraŭnika, jaki b zdoleŭ abjadnać usie siły i vypracavać adzinuju stratehiju vajennych dziejańniaŭ. Centralny paŭstancki kamitet u Vilni zajmaŭ davoli pasiŭnuju pazicyju i tamu nie adyhraŭ značnaj roli ŭ chodzie paŭstańnia, jakoje ŭ vyniku paciarpieła parazu.
Vialikaja emihracyja
Adnym z vynikaŭ paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ stała «Vialikaja emihracyja». Kala 1700 byłych paŭstancaŭ ź biełaruska-litoŭskich hubierniaŭ (Vilenskaj, Viciebskaj, Hrodzienskaj, Mahiloŭskaj i Minskaj) pakinuli svaju radzimu i vyjechali ŭ jeŭrapiejskija krainy.
Paśla razboru šlachty amal 10 tysiač siemjaŭ byli pazbaŭlenyja šlachieckich (dvaranskich) pravoŭ i pieraviedzienyja ŭ sasłoŭje adnadvorcaŭ abo miaščan. Častku byłoj šlachty hvałtoŭna pierasialili ŭ Chiersonskuju i Taŭryčaskuju hubierni Rasijskaj impieryi.
Jeŭrapiejcy bačyli ŭ hrafini Plater novuju Žannu D'Ark. Karcina niamieckaha mastaka Hieorha Bieniedykta Vundera. POLONA.PL
10 śniežnia 1831 hoda ŭ Paryžy pačała svaju dziejnaść hramadska-palityčnaja arhanizacyja «Tavarystva litoŭskich i ruskich ziamiel». Tavarystva, kudy ŭvachodzili ŭradžency Litvy-Biełarusi, Žamojci i Ukrainy, uziało na siabie pracu pa zbory ŭspaminaŭ udzielnikaŭ paŭstańnia, a taksama padrychtoŭcy tearetyčnych prac, jakija ŭ dalejšym mahli b dapamahčy ŭ baraćbie za adnaŭleńnie Rečy Paspalitaj. Uznačaliŭ hetu arhanizacyju Cezary Plater, jaki napisaŭ: «lićviny… zmušanyja da vyhnańnia, sabralisia ŭ Paryžy i ŭbačyli, što Jeŭropa nie maje adpaviednych rečaisnaści ŭjaŭleńniaŭ pra paŭstańnie ŭ Litvie, a taksama i pra samich lićvinaŭ, tamu… stvaryli tavarystva». Abjadnańnie emihrantaŭ byłoha VKŁ pavinna było sadziejničać zachavańniu histaryčnaj pamiaci i ich samaśviadomaści, admietnaści ad palakaŭ. Navat pačatak paŭstańnia jany śviatkavali 26 sakavika (dzień vystupleńnia ŭ Rasiejnach), a nie 29 listapada, jak u Polščy. Tavarystva dziejničała da 7 lipienia 1833 hoda.
U Varšavie imia Emilii Plater nosić vulica ŭ samym centry horada. DEPOSITPHOTOS, BY MKOS83
Pahony pałkoŭnika ad Adama Mickieviča
Emilija Plater zahinuła nie ŭ bai — ale ŭsio adno stała lehiendaj. Adam Mickievič, adzin ź fiłamataŭ, što niekali natchniali jaje, vidać, na vyvučeńnie falkłoru, napisaŭ u 1832 hodzie pra lićvinskuju Žannu D'Ark vierš «Śmierć pałkoŭnika». Vialiki paet «pavysiŭ» u ranhu hanarovaha kapitana — vidać, jak daninu pavahi.
Dy čamu tvar dziavočy ŭ bajca? Dva hrudki…
Chto moh znać, što bajoŭ zavadatar
Byŭ… dziaŭčyna! Była — śloz nie treba, žanki, —
To lićvinka Emilija Plater!
Pierakład Kastusia Ćvirki
Maładoj hrafini, jakaja kinuła ŭ žorny paŭstańnia asabistaje žyćcio, pryśviacili svaje tvory polskija, francuzskija, niamieckija, anhlijskija, italjanskija, vienhierskija i inšyja paety i piśmieńniki. Jeŭrapiejskija mastaki z zachapleńniem lapili vobraz biasstrašnaj žančyny-vojenačalnicy, kiraŭnicy paŭstańnia: «Emilija Plater u pierastrełcy ŭ Šaŭlach», «Emilija Plater na čale sialan-kasinieraŭ», «Emilija Plater padčas bitvy» i h. d.
Pomnik u Juścianavie (ciapier Vajniažarys u Litvie). PRZEGLADBALTYCKI.PL
A nasamreč jana była zvyčajnaja i sapraŭdnaja, z usimi svaimi žanočymi słabaściami. Mahła i prytomnaść stracić prosta na poli boju, mahła i papłakać ad biezdapamožnaści i adčaju.
Dumajecca, hieraičnaje vajarstva chutka zastałosia ŭ junackich ramantyčnych snach. Ale jana lubiła svaju Ajčynu i maryła pra jaje svabodu. I zrabiła dla jaje bolš, čym chto: jana stała lehiendaj i prykładam. Jana pajšła za ideju da kanca.
