Jun Fose, łaŭreat Nobieleŭskaj premii pa litaratury 2023 hoda. Fota: Wikimedia Commons
Jun Fose naradziŭsia ŭ 1959 hodzie ŭ kamunie Chioŭhiesun na zachadzie Narviehii. Va ŭzroście siami hadoŭ jon trapiŭ u surjoznuju avaryju, u jakoj ledź nie zahinuŭ. Hety vypadak mocna paŭpłyvaŭ na budučaha piśmieńnika. U Bierhienskim univiersitecie vyvučaŭ litaraturu, paśla praciahły čas pracavaŭ žurnalistam i redaktaram u miascovych vydańniach i vydaviectvach.
Jašče padletkam Fose pisaŭ ułasnyja teksty da muzyčnych tvoraŭ. Jak prazaik jon debiutavaŭ u 1983 hodzie z ramanam «Čyrvonaje, čornaje» («Raudt, svart»), a jak dramaturh — u 1994 hodzie z pjesaj «I nikoli nie rasstaniemsia» («Og aldri skal vi skiljast»), jakaja była pastaŭlena na Nacyjanalnaj scenie ŭ Bierhienie. U nastupnyja dziesiacihodździ Fose apublikavaŭ niekalki dziasiatkaŭ ramanaŭ i pjes, a taksama pisaŭ karotkuju prozu, vieršy i ese. Jaho knihi «Miełancholija», «Tryłohija», «Chtości źbirajecca pryjści» byli ciopła ŭspryniatyja jak čytačami, tak i krytykami.
Fose taksama viadomy tvorami dla dziaciej i svaimi pierakładami na narviežskuju movu tvoraŭ inšych aŭtaraŭ.
Na siońnia na biełaruskuju movu byŭ pierakładzieny tolki pačatak jahonaj apovieści «Biessań». Jaho pierakłaŭ jašče ŭ 2007 hodzie Jan Maksymiuk ź Biełastoččyny. Biełaruski žurnalist i pierakładčyk tak prakamientavaŭ prysudžeńnie narviežskamu piśmieńniku Nobieleŭskaj premii pa litaratury i svaje pryčyny zacikaŭleńnia jaho tvorčaściu:
«Nobieleŭskuju premiju narviežcu Junu Fose praročyli ŭžo daŭno. A jašče daŭniej ja staŭ čytać hetaha aŭtara, kali vyrašyŭ padvučyć narviežskuju movu. Fose piša na novanarviežskaj (nynorsk) — mienš viadomym u śviecie varyjancie narviežskaj movy (abo na asobnaj ad bokmål narviežskaj movie, jak ličać inšyja)».
Krytyki nazyvajuć Fose druhim pavodle značnaści narviežskim dramaturham paśla Hienrycha Ibsiena. Ale ŭ adroźnieńnie ad Fose, jaki addaje pieravahu niunorsku, novanarviežskaj movie, što sfarmavałasia na asnovie narodnych havorak i dahetul źjaŭlajecca asnoŭnym varyjantam u jaho rodnaj zachodniaj Narviehii, Ibsien pisaŭ na bukmole, «knižnym» varyjancie narviežskaj, što sfarmavaŭsia na asnovie dackaj movy, tak by mović, na «vysokaj trasiancy».
«Šyrejšaje pryznańnie ŭ śviecie jon zdabyŭ pieradusim jak aŭtar «minimalistyčnych» ekzistencyjnych pjesaŭ. Heta dla biełarusaŭ zahučyć dziŭna abo i zusim dzika, ale ŭ 1990-ch i ŭ nulavych jon byŭ samym papularnym žyvym dramaturham u Jeŭropie, što tyčycca kolkaści vystaŭleńnia jahonych pjesaŭ na scenie», — adznačaje Maksymiuk.
Jon i siońnia ličycca adnym z samych zapatrabavanych dramaturhaŭ nie tolki ŭ Narviehii, ale i va ŭsim śviecie. U pjesach Fose mała ad tradycyjnaj dramy, jany nabližany da paezii. Jaho pjesami ruchajuć unutrany kanflikty i napruha, a nie vonkavyja pryčyny. Krytyki charaktaryzujuć ich jak «postdramatyčny teatr».
Usie jaho bolš jak 30 pjesaŭ byli apublikavany i pastaŭleny na teatralnaj scenie. Ahułam jaho dramaturhičnyja tvory pierakładzieny ŭžo bolš jak na 50 moŭ, a ramany bolš jak na 20.
Paraŭnańnia sa znakamitym papiarednikam «novamu Hienrychu Ibsienu» nijak nie paźbiehnuć. Nie vypadkova i toje, što Fose dvojčy ŭznaharodžvali premijami ŭ halinie dramaturhii imia Ibsiena — spačatku ŭ 1996 hodzie za dramu «Imia» («Namnet»), a paśla adnajmiennaj mižnarodnaj premijaj u 2010 hodzie. Pamier apošniaj premii składaŭ 2,5 miljony narviežskich kron, što ekvivalentna 500 000 dalaraŭ.
U 2011 hodzie piśmieńnik staŭ adnym z kansultantaŭ novaha pierakładu Biblii na bukmoł. Mahčyma, hetaja praca paŭpłyvała na toje, što ŭ 2013 hodzie jon zrabiŭ dosyć niezvyčajny krok, pierajšoŭšy ŭ katalictva, pry tym što ŭ pieravažna pratestanckaj krainie dola katolikaŭ składaje trochi bolš za adzin adsotak.
Za svoj uniosak u mastactva i kulturu Narviehii Jun Fose byŭ udastojeny ŭ 2011 hodzie prava karystacca Hrotenam, siadzibnym domam XIX stahodździa na terytoryi Karaleŭskaha pałaca ŭ centry Osła. Tut jon žyvie sa svajoj žonkaj Hannaj, słavackaj pierakładčycaj i movaznaŭcaj, i dvuma dziećmi.
Uziaŭšy ŭsie značnyja nacyjanalnyja i jeŭrapiejskija litaraturnyja viaršyni, nieskaronym zastavaŭsia tolki litaraturny Nobiel. Nobieleŭskaja premija pa litaratury prysudžajecca štohod aŭtaru «samaha značnaha litaraturnaha tvora idealistyčnaj skiravanaści».
Jon šmat razoŭ byŭ siarod naminantaŭ na Nobieleŭskuju premiju ŭ minułym dziesiacihodździ, u tym liku i ŭ 2015 hodzie, kali premija była prysudžana biełaruskaj piśmieńnicy Śviatłanie Aleksijevič.
Sioleta Jun Fose byŭ siarod favarytaŭ premii i narešcie atrymaŭ doŭhačakanuju ŭznaharodu. Jak paviedamiŭ Nobieleŭski kamitet, premija była prysudžana jamu «za navatarskija pjesy i prozu, jakija vykazvajuć nievymoŭnaje».
Zastajecca spadziavacca, što vysokaja ŭznaharoda, atrymanaja narviežskim dramaturham, padšturchnie biełaruskich pierakładčykaŭ i teatralnych režysioraŭ bližej paznajomić biełarusaŭ ź jahonaj tvorčaściu.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
«Na bierazie Voli». Vyjšła novaja kniha Andreja Chadanoviča
Vyjšła kniha isłandskaj paezii pa-biełarusku
«Cynkavych chłopčykaŭ» Aleksijevič zaraz možna pasłuchać pa-biełarusku
