Kreŭski zamak u svajoj architektury spałučaje roznyja epochi. Jaskravy prykład na zdymku: siaredniaviečnaja Małaja brama i ahniavaja pazicyja niamieckaha bunkiera časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny. Fota: Maryja Bartoš
Kiraŭnik daśledavańniaŭ, navukovy supracoŭnik Instytuta historyi Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi Aleh Dziarnovič raskazaŭ, jakija pracy vyklikali bolš dyskusii i kali čakać aficyjnaha paćviardžeńnia: u Kreŭskim zamku było ŭsio ž taki nie dźvie viežy, jak pryniata ličyć, a try. I ci ŭvohule zhadvałasia hetaja infarmacyja raniej? Pierad tym, jak pierajści da abmierkavańnia hałoŭnych vynikaŭ hetaha siezona, Aleh zaznačaje:
— Nieŭzabavie źbirajusia pajechać u Kreva, bo ŭ mianie jość dźvie zadačy. Pa-pieršaje, niekatoryja pracy pa zamku, źviazanyja ź ziamloj, patrabujuć nahladu. Pa-druhoje, poźniaja vosień i rańniaja viasna — heta čas dla archieałahičnych raźviedak. Źbirajemsia pachadzić u pošukach cikavaha pa vakolicach, pa pahorkach, kali z drevaŭ spadzie liście i budzie dobry ahlad.
Malunak z treciaj viežaj byŭ apublikavany ŭ varšaŭskim časopisie ŭ 1938 hodzie. Chto jaho aŭtar?
Kaniešnie, asnoŭnaje i značnaje adkryćcio hetaha hoda — mierkavańnie, što ŭ zamku była treciaja vieža. Jak tak zdaryłasia, što raniej hetyja słovy mahli pryniać za fantaziju, a zaraz jość usie padstavy ličyć, što zamak vyhladaŭ nie tak, jak my sabie ŭjaŭlali šmat hadoŭ?
Płan Kreŭskaha zamka pa viersii architektara Abuchoviča
— Jość dziŭny płan niejkaha architektara B. Abuchoviča. Chto jon taki — nieviadoma. Hety malunak byŭ apublikavany ŭ 1938 hodzie ŭ varšaŭskim časopisie «Ziamla» razam z artykułam, pryśviečanym Kreŭskamu zamku. Što cikava, Abuchovič prapanavaŭ svaju rekanstrukcyju zamka, na jakoj pakazana treciaja vieža, a pamiž joj i Małoj viežaj — halereja, — kaža Aleh Dziarnovič. — Ja bačyŭ hety płan raniej, ale paličyŭ fantazijaj, bo nie było nijakich padstavaŭ śćviardžać, što ŭ tym kutku mahła być niejkaja vieža.
Pa słovach surazmoŭcy, situacyja źmianiłasia ŭ 2020 hodzie, kali padčas rabot na paŭnočna-uschodniaj ścianie znajšli plamu cahlanaj muroŭki. Čamu heta važna? Bo cehła vykarystoŭvałasia tolki ŭ niejkich adkaznych momantach: pry budaŭnictvie asobnych kutkoŭ zamka, arak, akonnych prajomaŭ. Vynikaje, kala hetaj ściany znachodziłasia niejkaja pabudova.
— My nie viedali jaje funkcyi, pryznačeńnia, dumali, što heta niejkaja muravanka. U nastupnym siezonie zmožam dakładna adkazać, što heta. Ale ja schilajusia da viersii, što heta treciaja vieža, — kamientuje śpiecyjalist. — Jość i druhoje archiŭnaje śviedčańnie na karyść hetaj dumki. Padčas Druhoj suśvietnaj vajny nacysckaja administracyja pieradała hetyja terytoryi pad kiravańnie administracyi Hienieralnaj akruhi Litva sa stalicaj u Koŭnie. Nie tak daŭno stali dastupnyja archiŭnyja materyjały tych časoŭ.
Tam jość zamaloŭki: u 1942 hodzie dva litoŭskija architektary, Makarevič i Salalonis, pryjechali ŭ Kreva i zamalavali zamak. Vidać, paśla pracy polskich kansiervataraŭ jany vyrazna pabačyli rasčyščany paŭnočna-ŭschodni kut, niešta bolšaje, čym my ŭ epochu 1980-ch i 1990-ch hadoŭ.
Frahmient schiemy Kreŭskaha zamka, na jakoj litoŭskija architektary paznačyli, mierkavana, treciuju viežu. Ilustracyja zabiaśpiečanaja Aleham Dziarnovičam
Biez adkazu zastajecca pytańnie: ci pravodzili palaki archieałahičnyja daśledavańni padčas kansiervacyi zamka paśla Pieršaj suśvietnaj vajny? Nijakich źviestak niama. Ale kali my ŭskryvali prajom hałoŭnaj bramy, to bačyli ślady pierakopu. Značyć, ziemlanyja raboty byli. My zmahli ŭdała pryviazacca da papiaredniaj infarmacyi: archiŭnaj i hiearadarnaj, daśledavańniaŭ 2021 hoda. Raźličyli 12 mietraŭ ad kuta, zakłali tranšeju i vyjšli na kamienny fundamient.
Kali i čamu źniščyli treciuju viežu?
Pakul vialikuju ścianu ŭ padmurku nie zmahli ŭskryć — heta vialiki ab`iom pracy, da taho ž jość pytańnie finansavańnia.
— U nas jość zanatoŭki i zamaloŭki, zroblenyja ŭ mižvajenny pieryjad u siaredzinie XX stahodździa. Na ich vielmi vyrazna paznačana hetaja ściana. Dziakujučy tapahrafičnym mietadam, možam śćviardžać: hetaja pabudova (mierkavana, treciaja vieža) znachodziłasia absalutna na toj ža linii i z tymi ž paramietrami, što i Małaja vieža, — havoryć Aleh Dziarnovič. — Spačatku pry Hiedyminie pačali ŭzvodzić ścieny zamka, paźniej tolki prybudavali Kniaskuju viežu, a ŭžo azdablali jaje za časami Alhierda i Jahajły.
A ŭ kancy XIV stahodździa jakraz mahli pabudavać novuju viežu. Adrazu Małuju, a paśla viežu z takimi ž paramietrami ŭ supraćlehłym kucie, jakuju my ŭmoŭna nazyvajem treciaj. Pry rasčystcy Małoj viežy my vyjšli na reštki niekalkich prystupak tunela ŭnutry viežy.
Jak ja baču situacyju: kali kniaź Śvidryhajła šturmavaŭ Kreŭski zamak u 1433 hodzie, mahčyma, jon prarvaŭsia kala toj viežy, jakuju my znajšli. Jana była źniščana tady i nie adbudoŭvałasia, tamu ŭ padmurkach tak i zastałasia. Tamu adpaviedna jaje nichto paźniej nie moh zamalavać, pryhadać. Małuju ž viežu adnavili, a tunel — nie. Jaho prosta zasypali, zavalili kamianiami.
«Małaja brama budzie cikavaj i adekvatnaj»
Pakul z raskryćciom hałoŭnaj intryhi pryjdziecca pačakać, Alehu Dziarnoviču prapanavali raspavieści i pra inšyja vyniki hetaha siezona. Naprykład, zaraz adbyvajecca abmuroŭka Małoj bramy Kreŭskaha zamka.
— Taksama adnaŭlajecca padmurak pad niamiecki DAP (doŭhaterminovy ahniavy punkt), da kanca hoda płanujecca skončyć usie pracy pa im, — udakładniaje surazmoŭca. — Adnavili DAP u Małoj viežy. Miarkujecca, što tam budzie ekspazicyja, pryśviečanaja Pieršaj suśvietnaj vajnie. Akramia taho, pavinna jašče adbycca kansiervacyja tunela z prystupkami. Kali my ŭskryli ich u minułym hodzie, heta vyklikała zacikaŭlenaść i architektaraŭ, i miascovaj smarhonskaj ułady. Było vyrašana nie prosta ich zachavać, a ekspanavać. Prystupki zakansiervujuć pad škłom, mahčyma, źmieściać pad šklany futarał.
Na płanie 1942 hoda navukoŭcy zamalavali paŭkruhłuju ścianu niamieckaha bunkiera časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny ŭnutry Małoj viežy. Ilustracyja zabiaśpiečanaja Aleham Dziarnovičam
U Małoj viežy płanujecca adkryć ekspazicyju, pryśviečanuju Pieršaj suśvietnaj vajnie. Fota: Maryja Bartoš
— A što tyčycca restaŭracyi Małoj bramy — ci nie vyklikaje jana takoj dyskusii, jak hałoŭnaja?
— Małaja brama budzie vielmi cikavaj i adekvatnaj, — suciašaje Aleh Dziarnovič. — Zachavalisia jaje fotazdymki z časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny, vyznačana dakładnaje miesca Małoj bramy, dziakujučy daśledavańniam možna zrazumieć kanfihuracyju aračnaha prajoma. U joj budzie lohkaja strelčataść.
Važny dla daśledčykaŭ dakumient — fatahrafija zamka časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny, na jakoj sprava možna zaŭvažyć Małuju bramu ŭ paŭdniova-zachodniaj ścianie. Zdymak z kalekcyi Uładzimira Bahdanava
Adnoŭlenaja Małaja brama budzie adpaviadać tradycyi arak. Fota: Maryja Bartoš
My možam spračacca pra Hałoŭnuju bramu, nakolki jaje pravilna adnavili i čamu zrabili paŭcyrkulnaj. Kaniešnie, u hatyčnym styli mahli vykarystoŭvacca paŭkruhłyja formy, ale ŭsie arki Kreŭskaha zamka, jakija my viedajem ź ikanahrafii i daśledavańniaŭ, majuć lohkuju strelčataść. Tamu ja vielmi caniu raboty, jakija zaraz iduć pa Małoj bramie. Jana budzie adpaviadać tradycyi arak, što byli ŭ Kreŭskim zamku.
Jakija prablemy ŭźnikajuć padčas pracy ŭ zamku
Mnohija častki zamka znachodziacca ŭ avaryjnym stanie. Kali ŭskryvali niamiecki DAP kala Małoj bramy, prychodziłasia pracavać z padporkami — jon abvalvaŭsia. Jaho razabrali, asobna adkłali kamiani, a ŭ vieraśni zrabili padmurak. Jaho płanujuć adnavić takim, jakim byŭ raniej — paŭkruhłaja kanstrukcyja, pryleplenaja da ściany zamka.
Niamiecki bunkier na miescy Małoj bramy ŭ 2004 hodzie. Fota: Uładzimir Bahdanaŭ
— U siezonie ŭźnikli restaŭracyjnyja pytańni. Brama zaŭsiody budujecca vysoka ŭ ścianie, adpaviedna robiacca draŭlanyja mastki da jaje, a tut staić DAP. Byli prablemy: jak heta sumiaścić? Tamu što Kreŭski zamak — heta nie tolki pomnik Siaredniaviečča, ale i abjekt pamiaci Pieršaj suśvietnaj vajny. Vyrašyli pravodzić raboty tak, kab pakidać ślady vajny i adznačyć tuju epochu, u tym liku praz histaryčny łandšaft. Na terytoryi zamka jość varonki, ich vyrašyli pakinuć. Čamu da ich staviacca tak adkazna i achajna? Zamak — kompleksny abjekt, jon maje na sabie adbitki roznych epoch. Naprykład, my vyrašym adbudavać tolki zamak XIV stahodździa. Dobra. Ale jakim jon byŭ? — zadajecca pytańniem Aleh Dziarnovič.
— Spačatku była tolki adna vieža, a ŭ kancy XIV stahodździa źjaviłasia druhaja. Jak my zaraz miarkujem, mahčyma, była i treciaja. Taksama da nas dajšli freski XIV i XV stahodździaŭ. Dyk jak tady pavinien vyhladać zamak padčas rekanstrukcyi? Ci majem my prava ihnaravać pieryjad vajny? Pa-pieršaje, jon nakłaŭ taki adbitak na los zamka. Pa-druhoje, heta vielmi važnaja staronka historyi dla nas. Tema vajny, asabliva ŭ tym rehijonie, jaki byŭ padzieleny linijaj frontu, vielmi važnaja. Nie dumaju, što jaje možna ihnaravać. Tamu była pryniata kancepcyja kansiervacyi i restaŭracyi, jakaja ŭličvaje zachavańnie aŭtentyčnaj kanstrukcyi XIV i XV stahodździaŭ i abjektaŭ vajennaha času.
Čaho čakać u nastupnym hodzie
— Usio budzie zaležyć ad finansavańnia. Ale bolš za ŭsio ŭvahi patrabuje samaja razburanaja ściana — uschodniaja. Jana pavinna trapić pad kansiervacyju ŭžo ŭ nastupnym siezonie, — havoryć Aleh Dziarnovič. — Taksama treba ŭskryvać toj kut, dzie, pa našym mierkavańni, była treciaja vieža, a jašče zajmacca rekanstrukcyjaj danžona. Heta finansava składanaja sprava, bo faktyčna danžon budzie kaštavać pałovu kansiervacyi ŭsiaho zamka.
Što jašče ŭ płanach? Uvaha budzie nadavacca terytoryi vakoł zamka. U dvuch miescach płanujecca adnavić liniju ravoŭ. Śpiecyjalisty chočuć navat častkova zapuścić vadu, kab pakazać, jak jana ciakła pa terytoryi samoha zamka.
Čytajcie taksama:
