Symon Sierafinovič — karnik ź Mira. Fota: Stefan Rousseau — PA Images/PA Images via Getty Images
U intervju telekanału ANT deputat Pałaty pradstaŭnikoŭ Ihar Marzaluk paviedamiŭ, što čarhovym niabožčykam, jakoha stanuć sudzić u Biełarusi, stanie Symon Sierafinovič.
«Sierafinovič, načalnik palicyi Mira. Druhi praces paśla Katruka budzie nad im. Jon pa vušy ŭ kryvi», — skazaŭ Ihar Marzaluk.
Z młynara ŭ katy
Symon Sierafinovič naradziŭsia ŭ 1910 hodzie ŭ vioscy Skamaroški pad Stoŭbcami, u biednaj siamji. Ad pieršaha šlubu mieŭ syna. U 1930-ja hady słužyŭ u polskim vojsku. Druhi raz ažaniŭsia z polkaj Jadvihaj. Z prychodam Čyrvonaj Armii ŭ Zachodniuju Biełaruś svajakoŭ jahonaj žonki departavali. Pierad pačatkam vajny jon byŭ abmierščykam na młynie ŭ Vobrynie, dzie štodzionna pracavaŭ poruč ź jaŭrejami.
Pry niemcach jon zrabiŭ chutkuju karjeru i ŭ pieršyja miesiacy byŭ pryznačany načalnikam palicyi (šucmanšafta) ŭ Turcy, a paśla z kastryčnika 1941-ha — načalnikam palicyi ŭ Miry.
Čutki pra zabojstva jaŭrejaŭ u inšych miastečkach danosilisia da Turca, ale nichto ź miascovych nie čakaŭ, što toje ž budzie i ŭ ichnim miastečku. Strašnaja chvala masavych zabojstvaŭ dakaciłasia ŭvosień 1941 hoda.
U kancy kastryčnika 1941 hoda niemcy i miascovaja palicyja vybrali ŭ Turcy bolš za 50 jaŭrejaŭ, jakich rasstralali ŭ lesie.
«[Ja] bačyŭ, jak išli 55 jaŭrejaŭ, ich viali palicai. La jamy jaŭrejaŭ padzialili na try hrupy. Pieršaj hrupie było zahadana raspranucca i stać tvaram da jamy. Sierafinovič pačaŭ stralać, i pieršaj achviaraj byŭ jahony były siabar Chanan Chajmovič.
U 1940 h. Chajmovič zahadvaŭ młynam, a Sierafinovič byŭ bryhadziram u młynaroŭ. Jany razam hulali ŭ karty. U pieršuju hrupu stralali z 10 mietraŭ, i ŭsie ŭ joj zahinuli adnačasova. Achviary papadali ŭ jamu. Druhaja hrupa (maładyja jaŭrei, siarod ich maja siastra Liba) prasili ab litaści, ale žachlivymi ŭdarami ich prymusili stać kala jamy i rasstralali. Treciaja hrupa była zusim abyjakavaja da svajho losu i moŭčki vykonvała zahady», — uspaminaŭ śviedka, jaŭrej Ijehuda Hiesik, jakomu było zahadana kapać jamy.
Iosif Harkavy paźbieh śmierci padčas pieršaj niamieckaj «akcyi» (eŭfiemizm masavych zabojstvaŭ), ale praz tydzień, 4 listapada, jaho napatkała ŭ miastečku druhaja. Niamiecki kamiendant sa Stoŭbcaŭ arhanizavaŭ zbor jaŭrejaŭ, a Sierafinovič kiravaŭ na im dziejańniami miascovaj palicyi. Tady pry dapamozie palicyi na jaŭrejskich mohiłkach rasstralali kala 500 jaŭrejaŭ, jašče kala sotni było zabita ŭ niedalokich Jaremičach krychu raniej. Harkavy byŭ siarod niamnohich, jakich adabrali dla pracy na młynie.
Raskopki mahiły achviar nacysckaha teroru na Pietralevickaj hary ŭ Słonimie. Fota nosić ilustracyjny charaktar
U niadzielu 9 listapada 1941 hoda maštabnaja antyjaŭrejskaja «akcyja» prajšła ŭ Miry. Uzbrojenyja palicyjanty na čale z načalnikam rajonnaj palicyi Sierafinovičam rasstralali Abrama Reźnika i heta, vidać, stała sihnałam da raspravy. Tych, chto sprabavaŭ źbiehčy, palicyjanty rasstrelvali z aŭtamataŭ.
Mnohich inšych jaŭrejaŭ niamieckija žaŭniery i miascovaja palicyja adviali na rynkavuju płošču pamiž kaściołam i carkvoj. Jaŭrejaŭ stralali i pa darozie, a na płoščy adkryli ahoń z dvuch aŭtamataŭ. Tych, chto vyžyŭ, pahnali kałonami z płoščy.
Adnych niemcy i biełaruskija palicyjanty rasstralali ŭ jamie na bojni. Śviedkam hetaha była Rehina Biadynskaja, dačka školnaha nastaŭnika-palaka.
Inšych zabili ŭ piasčanym karjery niedaloka ad Mirskaha zamka. Leŭ Abramoŭski, jaki byŭ u schovancy na sienavale, bačyŭ, što «jaŭrejaŭ hnali da karjera palicyjanty».
Inšy miascovy žychar Barys Hrušeŭski raskazaŭ, što na «akcyi» prysutničała bolš palicyjantaŭ-biełarusaŭ, čym niemcaŭ. Palicyja, uzbrojenaja vintoŭkami i štykami, sačyła za kałonaj.
«Palicai siadzieli na krai hetaha karjera. U ich byli aŭtamaty. Było tam taksama niekalki niemcaŭ. Stralali palicyjanty. Jaŭrei stajali kałonami pobač z karjeram. Palicai pa bakach karjera sačyli, kab nichto nie raźbiehsia. Jaŭrejaŭ prymusili zdymać vopratku i leźci ŭ karjer hrupami pa niekalki čałaviek. Jany kłalisia ŭ karjer, i ŭ ich stralali… Niekatoryja ź jaŭrejaŭ byli tolki paranienyja i sprabavali vyleźci. Kroŭ liłasia ź ich ranaŭ», — uspaminaŭ Hrušeŭski.
Usiaho ŭ toj dzień u roznych miescach miastečka byli zabityja kala 1500 čałaviek. Kala 800 acalełych jaŭrejaŭ byli zahnanyja ŭ «druhoje hieta» na terytoryi Mirskaha zamka.
Raskopki mahiły achviar nacysckaha teroru. Fota nosić ilustracyjny charaktar
Palicyjanty ŭ Miry atrymali zahad likvidavać tych jaŭrejaŭ, jakija zastalisia ŭ navakolnych vioskach i chutarach.
Pryblizna 16 studzienia 1942 hoda ŭ vioscy Kryničnaje dziasiatak palicyjantaŭ rasstralaŭ u śvirnie 21 čałavieka — usich miascovych jaŭrejaŭ, a taksama niekalki jaŭrejskich siemjaŭ, zachoplenych pa darozie ŭ vioscy Bieražna.
Pryblizna praz dva tydni, 2 lutaha 1942 hoda, žandary i miascovyja palicyjanty pad načałam Sierafinoviča vysunulisia ź Mira dźviuma asobnymi hrupami. Pa šlachu da vioski jany zachoplivali raśsiejanyja jaŭrejskija hramady. 41 jaŭreja, sabranaha padčas pajezdki, rasstralali ŭ Dałmataŭščynie.
Raskopki mahiły achviar nacysckaha teroru. Fota nosić ilustracyjny charaktar
Rola miascovych palicyjantaŭ u hetych akcyjach pa začystkach viosak Mirskaha rajona ad jaŭrejaŭ była vyznačalnaja, bo tolki jany viedali, jak adroźnić jaŭrejaŭ ad inšych žycharoŭ.
Z punktu hledžańnia adnaho byłoha šucmana ź Mirskaha rajona, usie słužboŭcy biełaruskaj palicyi vałodali dastatkovaj uładaj, kab aryštoŭvać i rasstrelvać ludziej. Za zabojstvy ich nie karali. Palicejskija načalniki mieli jašče bolš ułady.
U vyniku niekatoryja palicyjanty zajmalisia źviadzieńniem asabistych rachunkaŭ i dziejničali tak, byccam jany byli vyšejšyja za zakon.
Padobna da taho, što pry hetym Sierafinovič staraŭsia achoŭvać biełaruskich sialan, schilnych da kałabaracyi.
U sakaviku 1943 h. pryjšła čarha novych karnych akcyj — u Ladkach, Novym Siale i Paharełkach. U akcyi ŭ Novym Siale brała ŭdzieł baranavickaja «palaŭničaja kamanda I» (Jagdzug I) ź Sierafinovičam na čale. Tady byli zabityja kala 150 čałaviek — pieravažna praz spaleńnie ich žyŭcom u śvirnie.
U Akcie ab złačynstvach, učynienych hitleraŭcami ŭ vioscy Novaje Siało Mirskaha rajona, jaki byŭ składzieny 26 studzienia 1944 hoda, śćviardžajecca, što 9 sakavika 1943 hoda «niamieckija katy i ich prysłužniki» na čale z kamiendantam Mirskaj palicyi Sierafinovičam i jaho namieśnikam prysłužnikam fašyzmu Pankievičam źniščyli 130 dvaroŭ, zabili 53 čałaviek, mnohich zažyva kidali ŭ achoplenyja połymiem damy i humny, inšych rasstrelvali. Vyžyłyja pabudavali ziamlanki na miescy papiališčaŭ. U lipieni 1943 hoda Novaje Siało źviedała novy napad, 48 čałaviek zažyva spalili ŭ humnie na chutary. Jašče 63 spalili ŭ viaskovaj chacie. Usiaho za toj dzień źniščyli 203 čałavieki, siarod jakich 90 dziaciej.
Raskopki mahiły achviar nacysckaha teroru. Fota nosić ilustracyjny charaktar
U apisańniach złačynstvaŭ u Turcy i Ladkach, adnak, Sierafinovič nie zhadvajecca. Ale zhadvajecca, što niamiecki kamiendant Fast, jahonyja pamahatyja Symon Sierafinovič, Piatro Laŭkovič i Ivan Mazurok arhanizavali ŭ Miry na vulicy Zavalnaj pryton, kudy hvałtam zaciahvali dziaŭčat i žančyn, hvałcili, a paśla rasstrelvali.
U akcie Mirskaj rajonnaj kamisii ČDK ab złačynstvach, učynienych niamieckimi akupantami ŭ rajonie, jaki byŭ składzieny 25 krasavika 1945 hoda, śćviardžajecca, što ŭ rajonie ahułam było zabita 2674 čałavieki za čas akupacyi, ź jakich u Miry 1750 čałaviek, a ŭ miastečku Turec — 460. Hałoŭnym złačyncam u źniščeńni mirnych hramadzian nazvany načalnik žandarmieryi Mira, a taksama kamiendanty rajonnaj palicyi Symon Sierafinovič i Pankievič.
Radasłaŭ Astroŭski ahladaje biełaruskich palicyjantaŭ u 1942 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
U čas dopytaŭ u 1990-ja hady Sierafinovič pryznaŭsia, što mieŭ kantakty z kiraŭnikom Biełaruskaj centralnaj rady Radasłavam Astroŭskim jašče ŭ 1943 hodzie. U vieraśni 1943 hoda Astroŭski vyklikaŭ Sierafinoviča, kab toj pajechaŭ u Baranavičy dapamahać u arhanizacyi i padrychtoŭcy dobraachvotnikaŭ. Sierafinovič pajechaŭ tudy z žonkaj i synam Symonam. Jak śćviardžaŭ Sierafinovič, pakul jon byŭ tam, «bandyty» (tak jon nazyvaŭ savieckich partyzanaŭ) zabili žančynu, i jon zabraŭ z saboj dvaich jaje dziaciej, kali pajechaŭ na Zachad.
U kancy vajny
U kancy červienia 1944 hoda Čyrvonaja Armija vyzvaliła ŭschodniuju častku Biełarusi ad nacystaŭ. U zachodniaj Biełarusi pad pahrozaj dalejšaha nastupu savieckich vojskaŭ niamieckija žandary i supracoŭniki šucmanšaftaŭ pačali evakuacyju dalej na zachad.
Jak raskazvaŭ sam Sierafinovič, jahonaja žonka Jadviha i syn Symon vyjechali ź im na furmancy. Niemcy dali jamu formu piachotnika.
Va Uschodniaj Prusii mirskich palicyjantaŭ razam z mnohimi inšymi dałučyli da 30-j hrenadziorskaj dyvizii SS. Na ciahniku ich razam z načalnikam niamieckaj žandarmieryi Mira Rajnholdam Hajnam i jahonym namieśnikam Vili Šulcam pieravieźli ŭ Francyju.
U svaich intervju Sierafinovič naŭmysna nie zhadvaŭ svaju słužbu ŭ vojskach SS, zmaŭčaŭ, naprykład, pra toj fakt, što vosieńniu 1944 hoda jaho padvysili da cuhfiurara, to-bok kamandzira ŭzvoda.
Jon śćviardžaŭ, što ichniaje padraździaleńnie było pierakinuta dalej z uschodniaj Francyi ŭ Dachau, što niedaloka ad Miunchiena, i praź niekatory čas jany zdalisia francuzam. Sierafinovič admaŭlaŭ svoj udzieł u bitvie z francuzskimi vojskami ŭ Vahiezach, paśla jakoj jahonaja dyvizija, paciarpieŭšyja vialikija straty, dezierciravała. Ale ŭ niamieckich daniasieńniach pra šlach unteršturmfiurara Sierafinoviča była inšaja infarmacyja, što jahonaje padraździaleńnie ŭdzielničała ŭ bajach za viosku Balšviler.
Z vyjaŭlenych paśla ŭ domie Sierafinoviča zapisaŭ stanie zrazumieła, što ŭ kancy žniŭnia 1944 hoda častka biełarusaŭ zabiła svaich aficeraŭ i ŭciakła da francuzskich partyzan.
Nieviadoma čamu, ale Sierafinovič admaŭlaŭ toje, što hetyja zapisy zroblenyja im.
Jak i mnohija inšyja biełarusy z byłych niamieckich farmiravańniaŭ, Sierafinovič dałučyŭsia paśla da Armii Andersa, jakaja razam z brytanskimi vojskami ŭdzielničała ŭ bajach suprać nacystaŭ.
Vosiem miesiacaŭ słužyŭ u Jehipcie, jašče stolki ž u Italii. Tolki ŭ červieni 1946 hoda Sierafinovič prybyŭ u Hłazha.
Novaje žyćcio ŭ Vialikabrytanii
Žaŭniery ŭ łahiery Polskaha korpusa padrychtoŭki i raźmiaščeńnia. Fota: Nacyjanalny ličbavy archiŭ Polščy
Sa 104 supracoŭnikaŭ šucmanšaftaŭ u Miry i Turcy, što ŭciakli na Zachad, prynamsi 46 prybyli ŭ Vialikabrytaniju, ź ich 11 padaficeraŭ, u tym liku i Symon Sierafinovič.
U Brytanii jon pastupiŭ na słužbu ŭ stvorany pad biespasiaredniaj brytanskaj kamandaj Polski korpus padrychtoŭki i raźmiaščeńnia (Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia — Polish Resettlement Corps), što byŭ pierachodnym etapam pierad demabilizacyjaj. Słužyŭ u Vialikapolskaj braniatankavaj bryhadzie, jakaja raźmiaščałasia ŭ łahiery Bekfard, u hrafstvie Saseks. Chavajučy svajo pachodžańnie, spačatku zapisaŭsia palakam, a miescam naradžeńnia paznačyŭ Bozek (Barok?) pad Stoŭbcami.
Niahledziačy na sproby schavać svaju dziejnaść u jakaści šucmaniera, troje vajskoŭcaŭ z Polskaha korpusa — kaprał Kucharčyk, siaržant Lavon Savicki i radavy Tomaš Atcecki — abvinavacili jaho ŭ vajennych złačynstvach. Abvinavačvańni byli dosyć surjoznymi, tamu polski Hienštab pieradaŭ ich brytanskim uładam.
Savicki zajaviŭ, što «padčas niamieckaj akupacyi Sierafinovič ciesna supracoŭničaŭ z hiestapa ŭ rajonie Turca, Mira i Baranavičaŭ». Jaho samoha aryštavali i źmiaścili ŭ kancłahier pa zahadzie Sierafinoviča.
Atcecki, jaki sustrakaŭsia ź Sierafinovičam u pačatku 1942 hoda, sa svajho boku zajaviŭ, što Sierafinovič byŭ inicyjataram usich represij i «pacyfikacyi» (to-bok źniščeńnia) cełych viosak u vakolicach Mira. Asablivuju starannaść jon prajaŭlaŭ u źniščeńni palakaŭ i intelihiencyi.
Spravaj zacikaviłasia brytanskaja kontrraźviedka MI5, ale tam urešcie paličyli, što pakolki złačynstvy adbyvalisia na terytoryi Polščy (Zachodniaja Biełaruś u čas vajny na zachadzie ŭsio jašče ŭsprymałasia častkaj Polščy, akupavanaj spačatku Savietami, a paśla nacystymi), to heta ich nie tyčycca. U vajennym viedamstvie taksama paličyli, što abvinavačańni zanadta ahulnyja i hruntujucca na čutkach. Ale archiŭnyja materyjały paćviardžajuć, što abvinavačańni ŭsprymalisia jak praŭdzivyja i turbavali svaimi palityčnymi nastupstvami dziaržaŭnyja orhany.
Spravu musili pieradać u Kamisiju AAN pa vajennych złačynstvach, ale nieviadoma pa jakich pryčynach hetaha zroblena nie było.
Budynak «Łondanskaj kletki» ŭ Kiensinhtonie, dzie trymali i dapytvali nacysckich złyčyncaŭ
Jaje pieradali padpałkoŭniku Alaksandru Patersanu Skotłandu, jaki kiravaŭ «Łondanskaj kletkaj», turmoj dla vajennapałonnych, dzie, jak paviedamlali ŚMI, paśla vajny da padazravanych prymianialisia katavańni. U čas vajny tut zdabyvali važnyja raźvieddanyja. Siarod viaźniaŭ byli kamiendanty kancentracyjnych łahieraŭ, hienierały SS i fieldmaršał Albiert Kiesielrynh.
Sierafinovič trapiŭ siudy ŭ krasaviku 1947 hoda. Jaho dapytvaŭ asabista Skotłand, što jašče raz paćviardžaje ŭsiu surjoznaść, ź jakoj brytanskija ŭłady pastavilisia da abvinavačvańniaŭ suprać biełarusa. Skotłand byŭ pierakananym zmaharom z nacysckimi złačyncami, dla jaho heta było spravaj asabistaha abaviazku.
U svaim dakładzie pra Sierafinoviča jon adznačyŭ, što toj pakidaje dobraje ŭražańnie, sam pryjemny i pamiarkoŭny, trochi chitry i vykrutlivy, ale nie brutalny. Dziakujučy svaim fizičnym jakaściam i zdolnaści pavodzić siabie aŭtarytetna jon moh zrabić uražańnie na niemcaŭ.
Sierafinovič adkinuŭ abvinavačańni, što jon datyčny da aryštu staršyni kałhasa ŭ Mirskim rajonie i byłoha dyrektara škoły Balickaha, jakija byli adpraŭlenyja ŭ Kałdyčeŭski łahier i źniščanyja. Jaŭrejaŭ u Miry, jak jon śćviardžaŭ, zabili niamieckija sałdaty. Taksama jon zajaviŭ, što Savicki i Atcecki byli pjanicami, jakija nienavidzieli jaho i raspaŭsiudžvali plotki, kab naškodzić jamu.
Skotłand čamuści pahadziŭsia z tym, što Sierafinovič nie moža adkazvać za aryšt Balickaha. Vidać, brytanski aficer słaba ŭjaŭlaŭ charaktar nacysckaj akupacyi Biełarusi, bo acharaktyzavaŭ šucmanšaft jak siłu, jakaja abaraniała nasielnictva ad partyzan.
Na padstavie acenki Skotłanda Kancylaryja hałoŭnaha vajennaha sudździ admoviłasia ad dalejšaha razhladu spravy. Heta aznačała nie apraŭdańnie Sierafinoviča, a tolki toje, što dokazy jaho viny tady padavalisia niedastatkovymi.
Brytanskija ŭłady, vidać, taksama supakojvaŭ toj fakt, što ŭ svajoj ankiecie ŭ 1946 hodzie Sierafinovič paznačyŭ, što chacieŭ by pierajechać u Kanadu — ale ŭ vyniku jon tak i nie pajechaŭ tudy.
U listapadzie taho ž 1947 hoda Sierafinovič vyrašyŭ padkarektavać niepraŭdzivuju infarmacyju pra svajo pachodžańnie, paprasiŭšy ŭ Polskaha korpusa vypravić jaho nacyjanalnaść na biełaruskuju.
Polskaje vojska, tym nie mienš, było zacikaŭlena praciahvać pieraśled Sierafinoviča. Vajenna-palavy sud pačaŭ praces suprać jaho za supracoŭnictva z nacystami. Jaho vinavacili ŭ tym, što kali jon byŭ pryznačany akupacyjnymi ŭładami na pasadu načalnika palicyi, to ŭdzielničaŭ u aryštach, vyvazie na prymusovyja raboty, «pacyfikacyi» i spaleńni viosak.
Na žal, materyjały taho suda nie zachavalisia. 12 krasavika 1948 hoda Sierafinoviča vyklučyli z Polskaha korpusa, ale praź dziesiać dzion, 22 krasavika, była napisanaja zapiska, dzie adznačałasia, što sudom jahony pieraśled adkładzieny da demabilizacyi z suviazi z dałučeńniem da Polskaha korpusa… Na hetym dziŭnym momancie rasśledavańnie jaho dziejnaści ŭ čas vajny, zdajecca, spyniłasia.
Biełaruskaja emihracyja
Aficery Polskaha korpusa adznačali aktyŭny ŭdzieł Sierafinoviča ŭ biełaruskim nacyjanalnym ruchu ŭ Łondanie. Jany viedali, što jon listavaŭsia z «pieramieščanymi asobami» ŭ Hiermanii, a ŭ pałku vakoł jaho hurtavalisia biełarusy. Hetaj infarmacyjaj jany dzialilisia ź Ministerstvam unutranych spraŭ, bo ŭ spravie Sierafinoviča majecca rukapisny zapis za śniežań 1947 hoda, «źviazany ź biełaruskim vyzvalenčym rucham».
Sierafinovič padtrymlivaŭ znosiny z Radasłavam Astroŭskim, jaki, jak i jon, pierabraŭsia ŭ Łondan. Savieckaja prapahanda śćviardžała, što Sierafinovič u čas vajny byŭ pravaj rukoj Astroŭskaha, byccam by kiraŭnik BCR pytaŭsia ŭ jaho «ekśpiertnaha» mierkavańnia pa vajskovych spravach i pa pytańniach hvałtoŭnaha aniamiečvańnia Biełarusi.
Radasłaŭ Astroŭski
Pavodle danych polskich śpiecsłužbaŭ, Sierafinovič kiravaŭ Chryścijanskim abjadnańniem biełaruskich rabotnikaŭ (CHABR), jakoje zhurtavała prychilnikaŭ Biełaruskaj centralnaj rady Radasłava Astroŭskaha. Kali z Zachodniaj Hiermanii pryjechaŭ sam Astroŭski, to Sierafinovič krychu prycich. CHABRam cikavilisia brytanskija i amierykanskija śpiecsłužby, a Sierafinovič byŭ dla ich faktyčna infarmataram.
U 1951 hodzie ŭ SSSR z Łondana viarnuŭsia biełarus Ivan Lachaŭ, jaho staranna dapytali. Z hetych dopytaŭ viadoma, što jon byŭ členam CHABRa i nazvaŭ namieśnikam kiraŭnika arhanizacyi, Barysa Suravoha, Symona Sierafinoviča. Sierafinovič, pa jaho słovach, pracavaŭ u Łondanie rabočym na budoŭlach.
Brytanskija śpiecsłužby, u pryvatnaści Mi-5 i Mi-6, pilna sačyli za dziejnaściu biełaruskaj arhanizacyi. Sam ža Astroŭski imknuŭsia naładzić suviaź z brytanskaj i amierykanskaj raźviedkami.
Kali ŭ 1990-ja hady rasśledavałasia sprava Sierafinoviča, to palicyi było admoŭlena ŭ dostupie da fajłaŭ Mi-6, bo, vidać, mnohija biełaruskija emihranty byli schilenyja da supracy z brytanskimi śpiecsłužbami.
Blizkaja niebiaśpieka
Paśla vajny adčuvaŭsia taki vostry niedachop pracoŭnaj siły ŭ Vialikabrytanii, što lejbaryscki ŭrad śviadoma dazvoliŭ zastacca ŭ krainie sotniam tysiač zamiežnych rabočych, pra minułaje jakich było mała što viadoma. Tolki z časam va ŭładaŭ Brytanii dajšli ruki, kab pravieści pravierku hetych ludziej, jakaja doŭžyłasia z 1950 pa 1952 hady.
Ale resursaŭ brakavała, i pravierka pieratvaryłasia ŭ farmalnaść. Pa-pieršaje, aficeram mihracyjnaj słužby nie patłumačyli, što śpiecsłužby chočuć vyjavić, pa-druhoje, aficery pracavali ŭ drennych umovach pa 12 hadzin na dzień, majučy štodnia pa 30 intervju, na jakija advodziłasia tolki paŭhadziny. Za hety čas aficer musiŭ adnieści čałavieka da adnoj ź dźviuch katehoryj — «nie ŭjaŭlaje intaresu dla biaśpieki» ci da katehoryi «asablivaha razhladu».
Na pytańni «ci byli vy členam Vafen SS abo jakoj-niebudź nacysckaj arhanizacyi?» emihranty adkazvali «nie» — i hetym usia pravierka skančałasia.
Sierafinovič prajšoŭ takuju «pravierku» 2 červienia 1951 hoda. Jon zajaviŭ, što byŭ u biełaruskaj palicyi pad akupacyjaj, a paśla ŭ biełaruskim vojsku vajavaŭ z ruskimi.
«Viartacca na radzimu, pakul jana akupavanaja ruskimi ci palakami, jon nie maje žadańnia: staić na zvyčajnaj dla biełarusaŭ pazicyi — suprać usich! Nie ŭjaŭlaje intaresu dla biaśpieki»,
— zapisana pra jaho.
U 1982 hodzie źjaviłasia novaja mahčymaść pryciahnuć Sierafinoviča da adkaznaści, kali Upraŭleńnie śpiecyjalnych rasśledavańniaŭ Ministerstva justycyi ZŠA rasśledavała spravu Uładzimira Vołčaka, byłoha šucmana ź Mira.
Amierykancy źviarnulisia da brytanskich uładaŭ, kab pryciahnuć Sierafinoviča jak śviedku ŭ spravie, ale paśla vialikaj zatrymki jany atrymali adkaz, što palicyja nie adšukała nikoha z takimi imieniem u Vialikabrytanii.
Novy pieraśled
Dziakujučy ruplivym daśledavańniam brytanskich historykaŭ, u 1990-ja hady ŭdałosia vyjavić, što bolš za sorak šucmanaŭ ź Mirskaha rajona emihravali ŭ Brytaniju paśla vajny i prynamsi pałova ź ich usio jašče zastavałasia ŭ žyvych.
Ale kali było vyśvietlena, što Sierafinovič dahetul žyvie ŭ Łondanie, rasśledavańnie pieraklučyłasia z padnačalenych na ichniaha kiraŭnika.
Da 1991 hoda pryciahnuć da adkaznaści Sierafinoviča, jaki paśpieŭ naturalizavacca ŭ Vialikabrytanii, było dosyć składana. Heta stała mahčymym tolki z pryniaćciem Akta ab vajennych złačynstvach 1991 hoda. Inicyjataram pryniaćcia akta była kiroŭnaja Kansiervatyŭnaja partyja. Hetamu papiaredničała patrabavańnie premjer-ministarki Marharet Tetčer rasśledavać, ci jość u Vialikabrytanii siarod emihrantaŭ 1940-1950-ch hadoŭ nacysckija złačyncy. Jana zajaviła, što jaje kraina nie «bananavaja respublika», dzie złačyncy mohuć žyć biespakarana.
Pryniaty akt dazvalaŭ pryciahvać da kryminalnaj adkaznaści naturalizavanych paddanych Vialikabrytanii, jakija ŭ časy vajny supracoŭničali z nacystami i ździajśniali vajennyja złačynstvy. U krainy nie było zakanadaŭčych mier, kab pravodzić ekstradycyju ŭ krainy, dzie hetym ludziam vystaŭlalisia abvinavačvańni, akt ža dazvalaŭ sudzić ich u Vialikabrytanii.
Siamja Varanovičaŭ, zabitaja palicyjantam na čale ź Sierafinovičam u čas akcyi ŭ vioscy Kryničnaje 16/17 studzienia 1942 hoda
Pakolki da pačatku Druhoj suśvietnaj vajny krainy Bałtyi i Polskaja Respublika byli niezaležnymi dziaržavami, to tych, chto naradziŭsia na ich terytoryi i paśla vajny apynuŭsia na Zachadzie, Savieckamu Sajuzu nie vydavali. Heta tyčyłasia i tych biełarusaŭ, što pachodzili z Zachodniaj Biełarusi. Na Zachadzie niebiespadstaŭna mierkavali, što tolki za fakt znachodžańnia pad niamieckaj akupacyjaj hetym ludziam moža pahražać turemnaje źniavoleńnie. Ale heta ž dazvalała mnohim vajennym złačyncam paźbiehnuć pieraśledu.
Vyjaviłasia, što pierakanaŭčyja pakazańni śviedak suprać Sierafinoviča ŭžo byli ahučanyja raniej u chodzie rasśledavańnia vajennych złačynstvaŭ u Zachodniaj Hiermanii, ZŠA, Izraili i Aŭstralii. Dokazy taksama byli vyjaŭlenyja ŭ archivach brytanskich viedamstvaŭ i śpiecsłužbaŭ.
Tak, u 1967 hodzie śviedka Doŭ Reźnik, jakoha ŭ miežach adnoj sa spraŭ dapytała izralskaja palicyja, uspomniŭ pra Sierafinoviča i jaho ŭdzieł u źniščeńni ad 1500 da 1800 jaŭrejaŭ 9 listapada 1941 hoda ŭ Miry, u tym liku ŭ rasstrele 16-hadovaha syna Reźnika i jahonaha siabra Arona Rudzickaha z žonkaj i dvuma dziećmi.
Adnoj z krynic abvinavačańniaŭ stali taksama rasśledavańni, praviedzienyja savieckaj Nadzvyčajnaj dziaržaŭnaj kamisijaj u krasaviku 1945 hoda.
U 1993 hodzie byli dapytanyja Kanstancin Okuń i Ivan Mazurok, jakich raniej padazravali ŭ raźni, učynienaj u vioscy Ladki Karelickaha rajona. Okuń ničoha nie skazaŭ, ale Mazurok paćvierdziŭ, što ich kamandziram byŭ Sierafinovič.
Dapytany byŭ i Iosif Harkavy, jaki pieražyŭ źniščeńnie 600 jaŭrejaŭ u Turcy, siarod jakich byli jahonyja žonka i dzieci. Harkavy viedaŭ Sierafinoviča da vajny i paviedamiŭ, što toj dapamahaŭ niemcam vybirać, kaho ź jaŭrejaŭ zabić, a kaho nakiravać u łahier u Novym Śvieržani.
Byli vyvučanyja materyjały suda nad šucmanam Kanstancinam Nosam, aryštavanym NKVD u 1944 hodzie. Śviedki, niekatoryja ź jakich byli znajomyja da vajny ź Sierafinovičam, zajaŭlali, što jon kiravaŭ usim — «navučańniem, pachodami i bajami, aryštami i rasstrełami, rabavańniem».
Sierafinovič padčas dopytu brytanskaj palicyjaj u 1993 hodzie
U červieni 1993 hoda ŭ palicyi było dastatkova padstaŭ, kab dapytać Sierafinoviča. U domie 82-hadovaha biełarusa praviali pieratrus. Jon davaŭ pakazańni na łamanaj anhielskaj movie, udakładniajučy pa-rusku praź pierakładčyka. Niahledziačy na ŭzrost, jon admaŭlaŭsia ad prapanoŭ papić čahości ci zrabić pierapynak.
«Mnie vielmi pryjemna siadzieć tut, razmaŭlać z vami i raskazvać vam praŭdu», — zajaŭlaŭ Sierafinovič.
Jon pryznaŭ, što byŭ u šucmanšafcie ŭ Turcy i Miry padčas karnych akcyj suprać jaŭrejskaha nasielnictva, ale śćviardžaŭ, što ŭsie zabojstvy byli ździejśnienyja niemcami.
Palicyja: Jak da vas stavilisia ŭ Turcy?
Sierafinovič: Vielmi dobra, u tym liku niekatoryja jaŭrei.
P.: Kali vy vyjechali z Turca, tam nie zastałosia nivodnaha jaŭreja, tamu što ŭsie byli rasstralanyja. Vy rasstralali Chajmoviča [zahadčyka młyna].
S. Heta niapraŭda. Heta chłuśnia.
Svajo dałučeńnie da achoŭnaj palicyi ŭ 1941 hodzie jon patłumačyŭ nastupnym čynam:
«Bandyty (tak jon nazyvaŭ prasavieckich partyzan. — NN) zabili majho najlepšaha siabra. Heta byŭ pačatak. Praz šeść dzion paśla ŭvarvańnia ja pajšoŭ da niemcaŭ prasić abarony i tady ŭzbroiŭsia. Miascovyja žychary, u tym liku jaŭrei, viedali, što ja byŭ u (polskaj) armii, i mianie paprasili arhanizavać dobraachvotnicki atrad abarony. Jaho skłali ludzi, svajaki jakich byli vysłanyja balšavikami».
Sierafinovič, vidavočna, nienavidzieŭ savieckija ŭłady i nie chavaŭ hetaha ad brytanskaj palicyi.
«Sielsaviet moh advolna vyrašać, kaho sadžać u turmu. Adnojčy zimoj 1939-1940 h. palicyja pryjšła na młyn (u Obrynie, dzie jon byŭ kiraŭnikom. — NN) i abvinavaciła haspadara młyna ŭ zabrudžvańni muki. Mianie aryštavali i razam z usioj siamjoj žonki, jaje baćkami, dźviuma siostrami i dvuma bratami zahadali vysłać u (u aryhinale Wolodna, mahčyma ŭ Vołahdu. — NN) centralnuju Rasiju. Kali ciahnik užo adychodziŭ, mianie adpuścili, bo žonka Jadviha chvareła. Astatnija členy jaje siamji byli departavanyja. Jaje baćki nie vyžyli».
«Ja zaŭsiody ličyŭ siabie ŭradžencam Biełarusi, jakaja, na moj pohlad, asobnaja kraina. Praŭda, na praciahu mnohich hadoŭ maja kraina była akupavanaja roznymi inšymi krainami, ale ja adčuvaju siabie zaŭsiody biełarusam sa svajoj movaj i nacyjanalnaściu».
Sierafinovič u polskaj formie z małaletnim synam Symonam na rukach.
Ale toje, što kiravaŭ šucmanšaftam, Sierafinovič pa paradzie advakataŭ admaŭlaŭsia pryznavać. Jon uparta śćviardžaŭ, što ŭ Miry nikoli nie nadziavaŭ niamieckaj formy, bo ličyŭ heta niedarečnym i forma časta nie pasavała pa pamiery, a taksama što jamu nie płacili za słužbu. Heta, praŭda, lohka asprečvałasia zdymkami ŭ formie, pakazańniami śviedak i niamieckimi dakumientami.
Kali Sierafinoviču pakazali dakumient ab uznaharodžańni jaho za advahu ŭ lipieni 1943 hoda, to jon zajaviŭ, što hetuju ŭznaharodu atrymaŭ za vyratavańnie sotni žycharoŭ vioski Siniaŭskaja Słabada, dzie nie dazvoliŭ niemcam rasstralać viaskoŭcaŭ.
Heta vyhladała vielmi dziŭna: navošta niemcam uznaharodžvać biełarusa za vyratavańnie viaskoŭcaŭ ad samich ža niemcaŭ?
Ale advakaty Sierafinoviča, jakija ŭ 1996 hodzie naviedali Biełaruś, zanatavali, što «ŭ vioscy Siniaŭskaja Słabada ŭsie kažuć, što Sierafinovič vyratavaŭ ich ad rasstrełu letam 1942 hoda».
Abvinavačańnie nie piarečyła hetamu, a naadvarot, vykarystała suprać Sierafinoviča, zajaviŭšy, što jon moh ratavać ludziej, bo «mieŭ uładu nad žyćciom i śmierciu», a značyć nie byŭ prostym słužkam u niemcaŭ.
Klučavym śviedkam abvinavačvańnia staŭ niamiecki pierakładčyk Osvald Rufajzen, čyja bijahrafija vartaja ekranizacyi.
Jon uciok ź Vilni ŭ Mir, dzie zdoleŭ schavać svaju nacyjanalnaść i znajści pracu ŭ palicyi, dapamahajučy jaŭrejskamu supracivu ŭ miastečku. Dziakujučy jaho vysiłkam byli vyratavany sotni žyćciaŭ. Kali ŭsio ŭskryłasia i jon pryznaŭsia, što jaŭrej, niamiecki žandar Hajn, jaki dobra da jaho staviŭsia, daŭ jamu źbiehčy. Na hetym historyja Rufajzena nie skončyłasia — jon nie tolki pryniaŭ katalictva, ale staŭ manacham-karmielitam. Praz hety fakt izrailski sud admović jamu, jaŭreju i achviary Chałakosta, u repatryjacyi ŭ Izrail.
Rufajzen pracavaŭ u Sierafinoviča i navat niekalki miesiacaŭ kvataravaŭ u jahonym domie pa Vilenskaj vulicy. Mahčyma, palicyjant padazravaŭ, što Rufajzen byŭ jaŭrejem, ale schavaŭ heta ad niemcaŭ, tamu što jon byŭ karysnym pierakładčykam.
Rufajzen daŭ vyčarpalnyja pakazańni na Sierafinoviča pa mnohich akcyjach, u jakich toj braŭ udzieł, bo sam prysutničaŭ na bolšaści ź ich.
Jon acharaktaryzavaŭ načalnika biełaruskaj palicyi jak čałavieka, jaki nie byŭ asablivym užo tam antysiemitam, a prosta dumaŭ, što niemcy pieramohuć, i spadziavaŭsia zrabić karjeru.
Ale Rufajzen nie byŭ niepasrednym śviedkam zabojstvaŭ 9 listapada ŭ Miry. Udzieł u zabojstvie kala 1500 jaŭrejaŭ u toj dzień paćvierdzili pakazańni čatyroch inšych śviedak, siarod jakich i Rehina Biadynskaja, jakaja bačyła rasstreł na bojni.
Achviary nacysckaha teroru. Fota nosić ilustracyjny charaktar
U čas paślavajennaha rasśledavańnia Biadynskaja raskazała, što paśla rasstrełu spuściłasia da studni nabrać vady. Jana ŭbačyła čatyroch darosłych jaŭrejaŭ ź dziciom, jakija pa zavułku biehli da pola. U toj ža čas na vulicy stajali načalnik miascovaj palicyi Sierafinovič i troje palicyjantaŭ ź vintoŭkami.
Sierafinovič paviarnuŭsia, pryceliŭsia i adkryŭ ahoń pa jaŭrejach, jakija sprabavali ŭciačy. Strełam jon paraniŭ jaŭrejku, jakaja ŭpała na svajo dzicia. Dzicia vypaŭzła z-pad žančyny i zakryčała: «Mama, ustavaj, mama, ustavaj». Adnak žančyna nie varušyłasia.
Brytanskaj palicyi Symon Sierafinovič pryznaŭsia, što ŭ toj dzień sapraŭdy byŭ u Miry, ale śćviardžaŭ, što sprabavaŭ dapamahčy jaŭrejam: «Ja rabiŭ usio mahčymaje, kab vyratavać hetych ludziej… Ja nikoha nie stralaŭ. Nijakich zahadaŭ stralać ja nie addavaŭ».
Da viasny 1995 hoda suprać Sierafinoviča byli sabranyja istotnyja dokazy, kab vystavić jamu abvinavačvańni. Ale dadatkovyja pravierki i skieptycyzm prakurora ŭ tym, što mahčyma pryciahnuć karnika da adkaznaści praz stolki hadoŭ, zaciahnuli spravu.
Sud nad karnikam
85-hadovy Symon Sierafinovič 8 listapada 1996 hoda na vychadzie z suda, dzie adbyvałasia papiaredniaje słuchańnie. Fota: Stefan Rousseau — PA Images/PA Images via Getty Images
Paśla peŭnych vahańniaŭ prakuror narešcie ŭ lipieni 1995 hoda vystaviŭ Sierafinoviču abvinavačvańnie. 12 lipienia jon byŭ aryštavany i abvinavačany ŭ čatyroch zabojstvach.
Na toj momant Sierafinoviču było 84 hady, i jon ličyŭsia dastatkova zdarovym jak fizična, tak i psichična, kab stać pierad sudom.
Sud pačaŭsia ŭ studzieni 1996 hoda ŭ Dorkinhskim miravym sudzie hrafstva Surej, ale 15 krasavika sprava była pieradadziena ŭ Ołd-Bejli, centralny kryminalny sud krainy. Adno z abvinavačvańniaŭ było źniata, bo nie adpaviadała pracesualnym kryteryjam.
Ale ŭžo ŭ studzieni 1997 hoda sudovy pieraśled byŭ aficyjna spynieny, bo ŭ 86-hadovaha padsudnaha była vyjaŭlena chvaroba Alchiejmiera. Dla abvinavačańnia toje, što Sierafinovič pasprabuje ŭniknuć pakarańnia praź niemahčymaść być asudžanym pa stanie zdaroŭja, stała niepryjemnaj niečakanaściu.
Chvaroba i chutkaja śmierć byłoha karnika pierarvali sproby brytanskich uładaŭ pryciahnuć jaho da kryminalnaj adkaznaści za ździejśnienyja złačynstvy. Raźvitańnie ŭ katalickaj carkvie Śviatoj Hanny kala Bansteda. Syn Symon druhi źleva. 15 žniŭnia 1997. Fota: David Cheskin — PA Images/PA Images via Getty Images
U lubym vypadku, vielmi vierahodna, što navat biez hetaj akaličnaści Sierafinovič naŭrad ci b dačakaŭsia abvinavaŭčaha prysudu — jon pamior usiaho praz paŭhoda, u žniŭnia 1997 hoda.
Symon Sierafinovič staŭ pieršym čałaviekam u Vialikabrytanii, jakoha pasprabavali pryciahnuć da adkaznaści paśla pryniaćcia Akta ab vajennych złačynstvach 1991 hoda, ale jon zdoleŭ paźbiehnuć prysudu.
Nie dačakaŭsia suda i Stanisłaŭ Chržanoŭski, jaki byŭ datyčny da źniščeńnia 25 tysiač čałaviek u Słonimskim hieta. Adzinym pryciahnutym da adkaznaści ŭ Vialikabrytanii vajennym złačyncam staŭ Andrej Savaniuk, jaki z asablivym entuzijazmam vyniščaŭ jaŭrejaŭ u rodnym Damačavie pad Bieraściem i byŭ asudžany ŭ 1999 hodzie da dvuch pažyćciovych terminaŭ.
Historyja hetych karnikaŭ u Vialikabrytanii cikavaja i z pazicyi taho, što siońnia adbyvajecca ŭ Biełarusi. Jana pakazvaje, što, udzielničajučy ŭ złačynstvach suprać ułasnaha naroda, karnikam paśla nie ŭdasca nadziejna schavacca ad pravasudździa i apraŭdacca tym, što prosta vykonvali čyjści zahad.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Vinavaty ŭ hienacydzie — Viarchoŭny sud vynies pieršy prysud suprać pamierłaha
Marzaluk raskazaŭ, jakoha niabožčyka buduć sudzić nastupnym paśla Katruka
Chto taki Uładzimir Katruk — karnik Chatyni, jakoha pieršym pačali sudzić paśmiarotna
