Uładzimir Pucin. Sergey Guneyev Sputnik Kremlin Pool Photo via AP File
Kali Ŭkrainie nia ŭdasca ŭ ahladnaj perspektyvie viarnuć, advajavać akupavanyja pucinskaj Rasiejaj terytoryi, šancy na viartańnie ich kali-niebudź u addalenaj budučyni pad kryło Kijeva stanuć pryvidnymi. Toje, što adbyvajecca na praciahu apošnich hadoŭ na tak zvanych «novych terytoryjach» — u akupavanych piaci ŭkrainskich abłaściach — śviedčyć pra toje, što akupacyjnyja ŭłady staviać za metu nie pakinuć u ich ničoha ŭkrainskaha. Druhoj (prarasiejskaj, pasłuchmianaj, lajalnaj Maskvie, aŭtanomnaj u składzie RF) Ukrainy na akupavanych terytoryjach jaŭna nia budzie: Pucin hetaha nie dapuścić.
Pucin uličyŭ saviecki dośvied isnavańnia nacyjanalnych uskrain, jaki ličyć pamyłkovym: nijakich zalacańniaŭ, pasłableńniaŭ, uliku nacyjanalnaj samaśviadomaści inšarodcaŭ nie nazirajecca — tolki nieprychavany brutalny, žorstki imperski padychod. Demanstratyŭnaje viartańnie da imperskich pryncypaŭ i praktyk. I ŭsio heta ŭ toj ci inšaj formie moža paŭtarycca i ŭ Biełarusi.
Jak ukraincaŭ pieratvarajuć u rasiejcaŭ
Rusyfikacyja na Danbasie i ŭ Krymie pačałasia adrazu paśla akupacyi ŭ 2014 hodzie. Choć spačatku, da niepasrednaha rasiejskaha ŭvarvańnia, adbyvałasia paraŭnalna miakka i pastupova. Naprykład, na pieršym časie jašče zastavalisia ŭkrainskija klasy, zachoŭvałasia vyvučeńnie ŭkrainskaj movy i litaratury. Ale ŭ 2016 hodzie ŭ «DNR» było abvieščana, što achvotnych vučycca pa-ŭkrainsku nibyta bolš niama, a tamu ŭsie ŭkrainskija klasy zakryvajucca.
Razburany budynak teatra ŭ Maryupali
Z taho času navučańnie va ŭsich biez vyklučeńnia škołach Danbasa viadziecca tolki na rasiejskaj movie, pa rasiejskich ža prahramach i padručnikach, addrukavanych i pryviezienych z RF. U 2017-m ukrainskaja mova była vyklučana sa śpisu abaviazkovych dyscyplin dziaržaŭnaj vynikovaj atestacyi. Tady ž na rasiejskuju movu pieraviali nia tolki škoły, ale i ŭsie inšyja navučalnyja ŭstanovy Danbasa. U 2020-m ukrainskuju movu ŭ «DNR» pazbavili statusu dziaržaŭnaj. Adnačasova ŭvieś hety čas paŭsiul źniščali ŭkrainskija nazvy i nadpisy, razburali i znosili pomniki ŭkrainskim dziejačam.
Heta pry tym, što, zhodna z apošnim pierapisam nasielnictva, etničnymi ŭkraincami ŭ Danieckaj vobłaści ličyli siabie amal 57 pracentaŭ žycharoŭ, a rodnaj movaj nazvali ŭkrainskuju bolš jak 24 pracenty.
Daniecki dośvied dla Chiersona i Zaparožža
Na akupavanych paśla 24 lutaha 2022 hoda terytoryjach Zaparoskaj i Chiersonskaj abłaściej adbyvajecca niešta padobnaje, tolki značna bolš šparkimi tempami. Naprykład, na Chiersonščynie ŭsie škoły byli pieraviedzieny na rasiejskuju movu navučańnia ŭžo z 1 vieraśnia 2022 hoda. Ukrainskaja zachavałasia siam-tam tolki jak speckurs ci jak asobnyja redkija ŭroki rodnaj movy. Što admietna: pavodle pierapisu 2001 hoda, ukrainskuju movu jak rodnuju nazvali 73,2 pracenta žycharoŭ vobłaści.
U akupavanych rajonach Zaparoskaj vobłaści abaviazkovaje vyvučeńnie ŭkrainskaj movy było admieniena z 1 vieraśnia 2023 hoda. Mova zastaniecca jak pradmiet pa vybaru dla tych, chto padaść adpaviednuju zajavu. Usie ŭkrainamoŭnyja škoły tam taksama całkam pieraviedzienyja na rasiejskuju movu navučańnia.
Rasiejski pašpart jak znak lajalnaści i jak pozva na vajnu
Pravodzić tatalnuju rusyfikacyju da 2022 hoda akupacyjnym uładam było značna praściej, čym paśla pačatku paŭnamaštabnaj vajny. Možna było spakušać miascovych žycharoŭ rasiejskimi zarobkami i pensijami (tady značna bolš vysokimi, čym va Ŭkrainie), mahčymaściu, vučoby ŭ prestyžnych VNU ŭ bujnych rasiejskich haradach, svabodnaha vyjezdu na zarobki ŭ «hrašovyja» rehijony (na maskoŭskija budoŭli ci naftavyja radoviščy Ciumieni).
Gavriil Grigorov, Sputnik, Kremlin Pool Photo via AP
Paśla lutaha 2022 hoda pryvabnaść abličča «novaj radzimy» i «rodnaj havani» značna pablakła. Najpierš tamu, što nasielnikaŭ hetych terytoryj pačali prymusova mabilizoŭvać u rasiejskuju armiju i nakiroŭvać na front. Pavodle źviestak Minabarony Rasiei, z 300 tysiač mužčyn, mabilizavanych uvosień 2022 hoda dla ŭdziełu ŭ vajnie suprać Ukrainy, 80 tysiač było nabrana na akupavanych terytoryjach Danieckaj i Łuhanskaj abłaściej.
Dziela hetaha ludziej zmušajuć prymać rasiejskaje hramadzianstva. Pavodle novaha rasiejskaha zakanadaŭstva, tyja žychary akupavanych terytoryj, jakija nie atrymajuć rasiejskich pašpartoŭ da lipienia 2024 hoda, buduć ličycca «inšaziemcami albo asobami biez hramadzianstva» i ich naležyć departavać.
U tak zvanaj «DNR» starańniami kiraŭnika akupacyjnaj administracyi Pušylina ŭžo raspracoŭvajuć prajekty centraŭ utrymańnia «inšaziemnych hramadzianaŭ i asobaŭ biez hramadzianstva, jakija padlahajuć administracyjnamu vydvareńniu za miežy terytoryi RF, departacyi albo readmisii». Takim čynam, tych, chto pryncypova nie pahodzicca z akupacyjaj, admovicca atrymlivać rasiejski pašpart, čakaje prymusovaje vysialeńnie.
Kali zychodzić z normaŭ mižnarodnaha prava, kraina-akupant pavinna vykonvać adnosna akupavanaha nasielnictva šerah praviłaŭ i abmiežavańniaŭ. U pryvatnaści, nielha źmianiać ichnaje hramadzianstva, nielha prymusova vyvozić na inšuju terytoryju, nielha zasialać akupavanyja terytoryi ŭłasnym nasielnictvam. Inšymi słovami, stanovišča cyvilnaha nasielnictva pavinna być tam zamarožana. U realnaści ŭsie hetyja normy parušajucca. Pucin užo atrymaŭ kryminalnuju spravu za adno sa złačynstvaŭ — prymusovy vyvaz ukrainskich dziaciej i ŭsynaŭleńnie ich u rasiejskich siemjach. Ale heta tolki adno z mnohich złačynstvaŭ. Prymus, hvałt, kulturnaja i moŭnaja asymilacyja, vajennaja indaktrynacyja — usio heta stała budzionnaj praktykaj na akupavanych terytoryjach.
Pucin vykonvaje svaju pahrozu
Usio apisanaje vyšej — roŭna toje, pra što papiaredžvaŭ i što abiacaŭ Pucin ukraincam u svaim zvarocie napiaredadni ŭvarvańnia va Ŭkrainu: «Vy chočacie dekamunizacyi? Nam heta taksama całkam pasuje, ale nia treba spyniacca na paŭdarozie. My hatovy pakazać vam, što aznačaje dla Ŭkrainy sapraŭdnaja dekamunizacyja». Na našych vačach adbyvajecca realizacyja jahonaha tezisu pra toje, što «Ŭkraina ŭ ciapierašnim jaje razumieńni całkam stvoranaja balšavickaj, kamunistyčnaj Rasiejaj, častki terytoryi Rasiei pieradavali Ŭkrainie razam z rasiejskim nasielnictvam». I taja «dekamunizacyja» ŭ traktoŭcy Pucina — heta adkručvańnie koła historyi nazad, viartańnie da taho «dabalšavickaha» stanu, kali va ŭkraincaŭ na hetych ziemlach nie było ničoha — ni ŭkrainamoŭnaj adukacyi, ni palityčnaj aŭtanomii, ni knih i hazet na ŭkrainskaj movie, ni pomnikaŭ nacyjanalnym dziejačam, ni ŭkrainskaj movy ŭ afarmleńni haradzkich vulic. Ničoha!
Heta tema daŭno nie daje spakoju Pucinu. Leninskaja palityka «karanizacyi» i prava nacyjanalnych respublik na vychad z SSSR — voś što, na jahonuju dumku, zakłała pad imperyju «minu zapavolenaha dziejańnia». Pra heta jon vykazvaŭsia i ŭ svaim prahramnym artykule «Ab histaryčnym adzinstvie ruskich i ŭkraincaŭ» (12 lipienia 2021), i ŭ sioletnim lutaŭskim interviju amerykanskamu žurnalistu Karłsanu.
U artykule, u pryvatnaści, Pucin pisaŭ:
«Pad vyhladam baraćby z tak zvanym rasiejskim vialikadziaržaŭnym šavinizmam ukrainizacyja čaściakom naviazvałasia tym, chto siabie ŭkraincam nia ličyŭ. Mienavita savieckaja nacyjanalnaja palityka — zamiest vialikaj ruskaj nacyi, tryadzinaha naroda, jaki składaŭsia ź vielikarosaŭ, małarosaŭ i biełarusaŭ, — zamacavała na dziaržaŭnym uzroŭni pałažeńnie ab troch asobnych słavianskich narodach: rasiejskim, ukrainskim i biełaruskim».
U interviju Karłsanu jon taksama źviartaŭ uvahu na hetu temu:
«…Na praciahu mnohich dziesiacihodździaŭ u składzie SSSR Ukrainskaja SSR raźvivałasia i balšaviki, taksama ź niezrazumiełych pryčynaŭ, zajmalisia ŭkrainizacyjaj. Nia tolki tamu, što tam byli vychadcy z Ukrainy, u kiraŭnictvie Savieckaha Sajuzu, ale ŭ cełym była takaja palityka — «karanizacyja» jana nazyvałasia. Heta datyčyła Ŭkrainy i inšych respublik. Ukaranialisia nacyjanalnyja movy, nacyjanalnyja kultury, što ŭ pryncypie, viadoma, i niadrenna. Ale takim čynam stvarałasia savieckaja Ŭkraina».
Toje, što adbyvajecca na akupavanych terytoryjach ciapier — heta sproba adkrucić nazad koła času, zharnuć, źniščyć usio toje, što było stvorana, pabudavana, vychavana i vyhadavana za dziesiacihodździ isnavańnia Ŭkrainy na hetych ziemlach.
«Savietyzacyja» pa-stalinsku
Toje, jakim čynam adbyvajecca imperskaje «asvajeńnie» čužych terytoryj, nie vynachodka Pucina. Tut rasiejski režym abapirajecca na bahaty dośvied svaich papiarednikaŭ, napracavany ŭ svoj čas savieckimi NKVD i MHB u krainach Bałtyi, u Zachodniaj Biełarusi i Zachodniaj Ukrainie, a taksama ŭ Małdovie. Tady, u 1939-1940-m, a taksama ŭ pieršyja paślavajennyja hady, heta nazyvałasia «savietyzacyjaj». I heta toje, z čym majuć (ci ŭ blizkaj perspektyvie buduć mieć) spravu nasielniki akupavanych abłaściej Ukrainy.
Arhanizavany ŭładami SSSR mitynh u zachoplenaj Łatvii, 1940. Fota: Wikimedia Commons
Adzin ź pieršych krokaŭ — represii ŭ dačynieńni da nacyjanalnaj intelihiencyi, byłych dziaržsłužboŭcaŭ, palicejskich, vajskoŭcaŭ. Trahičnaj staronkaj dla žycharoŭ akupavanych terytoryj stała «Červieńskaja departacyja» 1941 hoda, pierad samym pačatkam vajny: u savieckich dakumentach heta padavałasia jak «ačystka ad antysavieckaha, kryminalnaha i sacyjalna niebiaśpiečnaha elementa (vorahaŭ narodu i ichnych siemjaŭ)» — seryja departacyj z 22 traŭnia pa 20 červienia 1941 hoda.
Heta byŭ pakutnicki šlach dziasiatkaŭ tysiač siemjaŭ. Z Estonii tady było vyvieziena 10 tysiač čałaviek, z Łatvii — 15,5 tysiačy, ź Litvy, Zachodniaj Biełarusi, Zachodniaj Ukrainy i Małdovy — kala 30 tysiač.
Naŭzamien Maskva arhanizavała «dapamohu kadrami maładym savieckim respublikam» — pierasialeńnie z terytoryi SSSR roznaha kštałtu načalnikaŭ, a taksama nastaŭnikaŭ, vajskoŭcaŭ, supracoŭnikaŭ specsłužbaŭ i milicyi. Mnohija ź ich najpierš zanialisia masavym raskradańniem i vyvazam «na radzimu» majomaści, jakaja zastałasia paśla represavanych… Jany ž zaniali mnohija klučavyja kiraŭnickija pasady ŭ administracyi na akupavanych terytoryjach.
Paśla vajny, u 1949 hodzie, Maskva arhanizavała jašče adnu chvalu departacyi niadobranadziejnych žycharoŭ Litvy, Łatvii i Estonii ŭ Sibir — praviała tak zvanuju aperacyju «Pryboj», u pracesie jakoj vysielili jašče 100 tysiač čałaviek.
Savieckija vojski akupujuć Ryhu. Fota: istpravda.com.ua
Rusyfikacyja akupavanych terytoryj pravodziłasia, ale jana nie była tatalnaj. U novastvoranych respublikach savieckaj Prybałtyki Maskva ŭvohule starałasia dziejničać aściarožna, abačliva. Bałtyjskim narodam, zvažajučy na ichnuju blizkaść da Eŭropy, dazvalałasia značna bolš svabody ŭ raźvićci nacyjanalnych moŭ i kultur, palityčnaj i haspadarčaj aŭtanomii, čym inšym sajuznym respublikam. U vyniku, kali ŭ kancy 80-ch hadoŭ SSSR asłabieŭ i źjaviłasia «akno mahčymaściaŭ», i Litva, i Łatvija, i Estonija mieli praktyčna ŭsio patrebnaje, kab u ścisłyja terminy adradzić niezaležnaść. I ciapier Pucin zrabiŭ vysnovu z taho dośviedu. Va Ŭkrainie, vykarystoŭvajučy toj dośvied, jon dziejničaje zusim inakš: nijakaj «karanizacyi» Maskva tut bolš nie dapuścić.
Navat kali niejkim cudam Ukrainie ŭ budučyni ŭdasca viarnuć (advajavać ci damahčysia viartańnia dyplamatyčnym šlacham) hetyja terytoryi, joj usio roŭna dziela ich intehracyi daviadziecca sutyknucca ź vializnymi ciažkaściami. Amal ničoha ŭkrainskaha tam nie zastaniecca. Vynik akupacyi pa-pucinsku: likvidavanaja systema nacyjanalnaj adukacyi, źniščanyja ŭsie nacyjanalna-kulturnyja instytuty, rusyfikavanaje nasielnictva, sotni tysiač pierasielenych z Rasiei čynoŭnikaŭ, vajskoŭcaŭ, palicejskich, specsłužbistaŭ. Imperyja puskaje tam karani na dziesiacihodździ i stahodździ napierad.
Biełarusam varta hladzieć u hetaje lusterka chacia b dziela taho, kab pradbačyć, jakuju budučyniu imperyja rychtavała i praciahvaje rychtavać im.
Čytajcie taksama:
Zialenski: Ukrainskim vojskam udałosia strymać rasijski nastup
Kirkoraŭ paśla zabarony na vystupy pajechaŭ śpiavać u akupavanuju Danieckuju vobłaść
